Nasyaiwe mwaka wa 1941 taoninĩ ya Paris, nthĩ ya France, na kwitũ tũyaĩ athwii mũno. Nĩnendete kũsoma mũno, ĩndĩ nĩ na myaka ĩkũmi nĩnawaie ũwau wa kĩthũi (tuberculosis), na nalasimĩka kũũngamya masomo. Mwa kĩu kyandũlile ngoo mũno. Ndakĩtalĩ syambĩie nĩkalae kĩtandanĩ nĩ kana ndikanosye mavũi makwa. Kwoou kwa myei kauta natindaa nzomete ĩvuku ya kũelesya ndeto na ndyĩthukĩĩsya ivĩndĩ ila syeethĩawa letiũnĩ sya Radio Sorbonne ila syatwaĩĩaw’a nĩ University of Paris. Nĩnatanie mũno yĩla ndakĩtalĩ wesie kũmbĩa kana yu nĩnĩvoie na no nĩsyoke sukulu. Neetavisye, ‘Ndakĩtalĩ itethasya wĩa mũseo mũno!’ Kuma ĩvinda yĩu, nĩnambĩĩe kwĩthĩwa na wendi wa kũtw’ĩka ndakĩtalĩ. Kĩla ĩvinda Tata wangũlya kĩla ngwenda kũtw’ĩka neana, namũsũngĩaa atĩĩ, “Nĩenda kũtw’ĩka ndakĩtalĩ.” Ũndũ ũla noonaa wĩ wa vata vyũ thayũnĩ nĩ kũtw’ĩka ndakĩtalĩ.

Kwitũ twaĩ ma Katholeki. Ĩndĩ ndyeesĩ maũndũ maingĩ ĩũlũ wa Ngai, na naĩ na makũlyo maingĩ neekũlasya. Yĩla naendie yunivasiti kũsomea ũtakĩtalĩ, nĩw’o naĩkĩĩie vyũ kana syĩndũ syeekie kũmbwa.

Nĩlilikana ĩvinda ya mbee yĩla nasyaisye cells sya malaa metawa tulips na microscope. Naseng’ie mũno kwona ũndũ syĩsiĩanĩaa na ũvyũvu na ũthithu. O na ĩngĩ, nĩnoonie kĩndũ kĩngĩ mũthemba wa kĩw’ũ kĩthĩawa nthĩnĩ wa cell (cytoplasm), kĩla kĩtũngĩanĩaa kyeekĩwa kĩw’ũnĩ kĩ mũnyũ na kĩketambũũkya yĩla kyeekĩwa kĩw’ũnĩ kĩte mũnyũ. Ũtonyi ũsu cells syĩthĩawa naw’o na ũngĩ mwingĩ nũtumaa tũsamũ tũnini tũla twĩ thayũ twĩthĩwa tũtonya kwĩkala mawĩthyũlũlũkonĩ me kĩvathũkany’o. Yĩla noonie ũndũ cell yĩthĩawa ĩkuĩte syĩndũ singĩvĩte, nĩnambĩĩe kũĩkĩĩa kana syĩndũ ila syĩ thayũ iyaaĩka kwĩyumĩlya oou kĩtumbo.

 Ve maũndũ angĩ maingĩ neeyoneie mwakanĩ wakwa wa kelĩ ndisomea ũtakĩtalĩ mandĩkĩĩthisye kana kwĩ Ngai. Tũyĩmanyĩsya ĩũlũ wa mwĩĩ wa mũndũ, nĩtwoonie ũndũ kĩlaalawa kĩtetheeasya syaa kwĩkũnza na kwĩtambũũkya. Nĩneemanyĩisye ũndũ malangũ malikanĩte na mavĩndĩ na syĩndũ ingĩ, na ũndũ syonthe ithũkũmaa vamwe kwa nzĩa ya mwanya. Kwa ngelekany’o, nĩneemanyĩisye kana ĩlangũ yĩla yĩkwatanĩtye masoo amwe ma kĩlaalawa na ĩvĩndĩ ya kelĩ ya kyaa yĩthĩawa yĩyĩaanĩtye kelĩ yĩkaseũvya kĩndũ kĩilye kĩao, vala ĩlangũ yĩngĩ yĩsĩlaa katĩkatĩ yambatĩte mũthyanĩ wa kyaa kĩu. O na ĩngĩ, ve makono (makanũ) malũmu ala makwatĩĩaa malangũ mavĩndĩnĩ ma syaa. Ta keka syaa sitũ iiseũvĩtw’e ũu, malangũ ma kĩlaalawa methĩwa me momũ vyũ nginya ũkethĩa syaa sitũ iyĩsa kũthũkũma nesa. Kwoou nĩneeyoneie nesa kana ũla waseũvisye mwĩĩ wa mũndũ nĩ mũĩ mũno vyũ.

Ũndũ ũngĩ wambendeeisye mũno ĩũlũ wa Mũmbi nĩ yĩla neemanyĩisye ũndũ kana kambĩĩaa kũveva kamina kũsyawa. Nĩneemanyĩisye kana yĩla kana ke ĩvunĩ, kakwataa nzeve yĩtawa oxygen kuma kwa inyia wako yĩsĩlĩte mũkautĩnĩ. Nũndũ wa ũu, tũindo tũnini tũilye mbaluni tũla twĩthĩawa mavũinĩ mako (alveoli), tũyĩthĩawa tũnamba kũlika nzeve. Ĩndĩ vatiele syumwa nini kasyawe, tũindo tũu nĩtusũaa kĩndũ kya mwanya kĩilye kĩw’ũ (surfactant). Na ĩndĩ yĩla kasyawa na kaiveva ya mbee, ve maũndũ angĩ ma ũsengy’o mekĩkaa. Mbee, ĩima yĩla yĩthĩawa ngoonĩ yako nĩyĩlindĩkaa, na kĩu kĩituma nthakame yambĩĩa kũvika mavũinĩ. Ndatĩkanĩ o ĩsu, kĩla kĩndũ kya mwanya kĩilye kĩw’ũ nĩkĩsiĩĩaa ngalĩko ya ĩũlũ ya tũla tũindo tũilye mbaluni tũikakwatane yĩla tũendeee kusũa nzeve na mĩtũkĩ. Vau kwa vau, kana kethĩawa katonya kũendeea kũveva.

Nĩnendaa kũmanya ũla woombie syĩndũ isu sya mwanya, na kwoou nĩnambĩĩe kwĩmanyĩsya Mbivilia na kĩthito. Nĩnaseng’ie mũno kwona mĩao ya ũtheu ĩla Ngai wanengete mbaĩ ya Isilaeli myaka mbee wa 3,000 mĩvĩtu. Kwa ngelekany’o, Ngai eeie Aisilaeli matanamba kwĩka kyoo menzae ĩima nthĩ na maiyĩvw’ĩka mamina, mathambae moko kĩla ĩvinda, na maivathaa mũndũ o na wĩva ũkwoneka ta wĩ na ũwau wa kũkwatanw’a. (Ali. 13:50; 15:11; Kũt. 23:13) Mbivilia nĩyawetete maũndũ asu tene, ĩndĩ ta myaka 150 mĩvĩtu nĩw’o andũ ma saenzi mambĩĩie kũmanya ũndũ mowau manyaĩĩkaa. O na ĩngĩ, nĩnamanyie kana mĩao ĩla ĩwetete ĩũlũ wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ ĩvukunĩ ya Alivai nĩyatetheeasya mbaĩ yonthe ya Isilaeli kwĩthĩwa na ũima wa mwĩĩ. (Ali. 12:1-6; 15:16-24) Nũndũ wa ũu, nĩnamanyie kana Mũmbi witũ anengie Aisilaeli mĩao ĩsu nĩ kana ĩmaune, na kana nĩwaathimaa ala mamĩatĩĩaa. Nĩnaĩkĩĩie vyũ kana Mbivilia yaveveeiwe nĩ Ngai, o na kau ĩvindanĩ yĩu ndyeesĩ ĩsyĩtwa yake.

Nĩ o yunivasiti nĩnakomanie na mwĩĩtu wĩtawa Lydie na twendana. Twatwaanie 1965, o na ndambĩte kuma yunivasiti. Tũivika mwaka wa 1971, twaĩ na syana itatũ. Ũmũnthĩ, syana sitũ syonthe nĩ thanthatũ. Lydie eethĩĩtwe aindw’ĩĩka kwa nzĩa ya mwanya nthĩnĩ wa mũsyĩ na wĩanĩ wakwa wa ũtakĩtalĩ.

Namina masomo nambie kũthũkũma sivitalĩnĩ ũmwe kwa myaka ĩtatũ, na ĩndĩ navingũa kasivitalĩ kakwa. Kavinda kakuvĩ ĩtina wa ũu, nĩw’o ũla mũndũũme na mũka nĩwetie mwambĩĩonĩ mookie  kwakwa maimantha ũiiti. Nakililye ndyenda kũandĩkĩa mũndũũme ũsu ndawa mũka ambĩa, “Mwa nĩũkũlya ndũkamũandĩkĩe ndawa iseũvĩtw’e na nthakame.” Namũkũlilye ũũ nĩseng’ete: “O w’o? Nĩkĩ?” Anzũngĩie ambĩa, “Ithyĩ twĩ Ngũsĩ sya Yeova.” Ndyaĩ naaĩw’a ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova kana kĩla imanyĩasya ĩũlũ wa nthakame. Mũndũ mũka ũsu nĩwaumisye Mbivilia yake na ambony’a Maandĩko ala makwete mbau ũtwi woo wa kũleana na nthakame. (Meko 15:28, 29) Na ĩndĩ e na mũũme nĩmambonisye maũndũ ala Ũsumbĩ wa Ngai ũkeanĩsya, ta kũvetanga mathĩna, mowau, na kĩkw’ũ. (Ũvu. 21:3, 4) Nĩvo ĩndĩ nameie ũũ nĩ mũtanu: “Kĩu mwandavya nĩ kĩndũ nĩthĩĩtwe ndyenda mũno kuma nĩ mũnini! Natw’ĩkie ndakĩtalĩ nĩ kana ndetheeasye ala awau kũusya.” Natanie mũno nginya twaea ngewa ĩsaa yĩmwe na nusu. Maitw’ĩka nĩmathi, ndyendaa kwĩthĩwa nĩ wa Katholeki ĩngĩ, na nĩneemanyĩisye kana Mũmbi ũla nendeeaw’a nĩwe etawa Yeova!

Mũndũũme ũsu na mũka nĩmookie kũiitwa mavinda angĩ atatũ, na kĩla ĩvinda mooka twatũmĩaa mbee wa ĩsaa yĩmwe tũiea ngewa. Mũthenya ũmwe, nĩnamathokisye mũsyĩ nĩ kana tũneenee Mbivilia ĩvinda yĩasanga. O na kau Lydie nĩweetĩkĩlile kwĩthĩwa vo tũyĩmanyĩsya Mbivilia, ndaaĩtĩkĩla kana maũndũ amwe twamanyĩĩtw’e Katholeki maĩ ma ũvũngũ. Nũndũ wa ũu, nĩnathokisye mũthembi ũmwe kwitũ. Nĩtwaneeneie momanyĩsyo ma kanisa nginya ũtukũ tũtũmĩĩte Mbivilia yĩ yoka. Maũndũ asu twaneeneie matumie Lydie aikĩĩa kana Ngũsĩ sya Yeova nĩsyo imanyĩasya ũla w’o. Ĩtina wa ũu, nĩtwaendeeie kũmwenda Yeova Ngai nginya twatw’a kũvatiswa mwakanĩ wa 1974.

Kĩla neemanyĩisye ĩũlũ wa kĩeleelo kya Ngai kya kũmba andũ nĩkyatumie nĩtw’a kũvĩtya mbee ũndũ ũla wa vata vyũ thayũnĩ. Nĩ na Lydie twoonaa kũmũthũkũma Yeova nekw’o ũndũ ũla wa vata vyũ. Nĩtwatw’ĩte kũea syana sitũ kwosana na myolooto ya Mbivilia. O na nĩtwaimanyĩisye kũmwenda Ngai na kwenda andũ ala angĩ, na kĩu nĩkyatumie mũsyĩ witũ wĩthĩwa na ngwatanĩo ndũmu.—Mt. 22:37-39.

Kaingĩ nĩ na Lydie nĩtũthekaa twasũanĩa ũndũ syana sitũ syeethĩawa syĩsĩ kana mavinda onthe twĩ asyai twĩkaa maũndũ twĩ ngwatanĩo. O na ĩngĩ, nĩsyeesĩ kana nĩtwaatĩĩaa mwĩao ũla Yesũ wanenganie wa ‘kũeka “Ĩĩ” yitũ yĩthĩwe ĩĩ, na “Aiee,” aiee.’ (Mt. 5:37) Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩmwe yĩla mwĩĩtu witũ ũla mũkũũ waĩ na myaka 17, Lydie nĩwamũvatie lũũsa wa kũthi kũtembea na amũika angĩ. Mwĩĩtu ũmwe katĩ wa amũika  asu eeie mwĩĩtu witũ atĩĩ, “Ethĩwa inyia waku ndekwenda kũũnenga lũũsa, no wĩtye ĩthe waku!” Ĩndĩ mwĩĩtu witũ amũsũngĩie amwĩa: “Kĩu kĩitethya. Onthe maũmaa kĩmwe.” Vate nzika, syana sitũ syĩ thanthatũ nĩsyeesĩ kana twĩ elĩ tweethĩawa tũlũmanĩtye na myolooto ya Mbivilia. Tũmũtũngĩaa Yeova mũvea mũno nũndũ ũmũnthĩ andũ aingĩ ma mũsyĩ witũ nĩmamũthũkũmaa.

O na kau ũw’o nĩwatumie nenda kũvĩtya mbee ũthũkũmi wa Yeova, no nendaa kũtũmĩa ũmanyi wakwa nĩ ndakĩtalĩ kũtetheesya andũ ma Ngai. Kwoou nĩneeyumisye nĩtetheeasye Mbetheli ya Paris, na ĩtina yĩla Mbetheli ĩsu yathamĩĩiw’e taoninĩ ya Louviers, nĩnaendeeie kwĩyumya nĩtetheesye vo. Nĩthĩĩtwe ndithi kũtetheesya Mbetheli kwa ĩvinda ya vakuvĩ myaka 50. Ĩvindanĩ yĩu nĩngwatĩte anyanya aseo mũno katĩ wa ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma Mbetheli, na amwe moo yu me na myaka 90 na kĩndũ. O na ĩngĩ, mũthenya ũmwe nĩnatanie mũno yĩla nakomanie na mwana-a-asa waĩ o kailĩ ũkie Mbetheli. Naseng’ie mũno yĩla twaeie ngewa na neethĩa kaĩ ninyie natetheeisye inyia wake kũmũsyaa ta myaka 20 yavĩtĩte!

Kwa myaka mingĩ nĩnonete ũndũ Yeova ũtongoeasya na kũsũvĩa andũ make atũmĩĩte ũseũvyo wake, na kĩu nĩkĩtumĩte nĩmwenda mũnango. Kwa ngelekany’o, ta mwaka wa 1980, Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyambĩĩisye mũvango nthĩ ya Amelika wa kũtetheesya matakĩtalĩ na ala mathũkũmaa sivitalĩ maelewe nesa ũtwi wa Ngũsĩ wa kũlea kwĩkĩwa nthakame.

Na ĩndĩ mwakanĩ wa 1988, Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyambĩĩisye mũvĩa mweũ Mbetheli wĩtawa Mũvĩa wa Maũvoo ma Sivitalĩ. Mbeenĩ, mũvĩa ũsu waũngamĩe Kamitii sya Maũndũ ma Sivitalĩ ila syaseũviw’e nthĩ ya Amelika, nĩ kana itetheesye Ngũsĩ kũkwata ndakĩtalĩ iũnenga ndaĩa ũtwi woo ĩũlũ wa nthakame. Yĩla mũvango ũsu wambĩĩiw’e nthĩ yonthe, kamitii isu nĩsyaseũviw’e nthĩ ya France. Nĩndanaa mũno kwona ũndũ ũseũvyo wa Yeova ũtw’ĩĩkaa ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala awau ĩvinda yĩla me na vata!

Mbeenĩ nĩnendete ũtakĩtalĩ mũno. Ĩndĩ yĩla nasũanĩie maũndũ ala navangĩte kũvĩtya mbee thayũnĩ, nĩnamanyie kana ũndũ ũla wa vata vyũ ti kũiita andũ kwĩ kw’oka, ĩndĩ nĩ kũmatetheesya kĩ-veva, kana kwa ndeto ingĩ, kũmatetheesya methĩwe na ngwatanĩo nzeo na Mwambĩlĩlya wa thayũ, Yeova Ngai. Nũndũ wa ũu, ĩtina wa kwosa litaya, nĩ na Lydie twatũmĩaa masaa maingĩ tũitavany’a ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai twĩ mavainia ma kĩla ĩvinda. O na ũmũnthĩ, nĩtwĩkaa kyonthe kĩla tũtonya nĩ kana tũtethye wĩa ũũ wa kũtangĩĩa mathayũ.

O na yu nĩnĩkaa kyonthe kĩla ndonya nĩ kana nĩtetheesye ala awau mew’e kavaa. Ĩndĩ nĩnĩmanyĩte kana o na ndakĩtalĩ ũla mũseo vyũ nde na ũtonyi wa kũiita mowau onthe kana kũsiĩĩa kĩkw’ũ. Kwoou nĩneteele na mea ĩvinda yĩla kyalya, mowau, na kĩkw’ũ itakethĩwa vo ĩngĩ. Nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ ĩla yĩ vakuvĩ mũno, ngeethĩwa ndonya kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa wũmbi wa Ngai tene ne tene, ta kwa ngelekany’o, ũndũ mwĩĩ wa mũndũ ũseũvĩtw’e kwa nzĩa ya mwanya. Kwa w’o, kĩla nendaa kuma nĩ mũnini kĩianĩĩte nesa vyũ. Ĩndĩ ndi na nzika o na vanini kana kĩkeanĩa vyũ ĩvinda yũkĩte!