Angivwalela ku mbanza ya Paris, ku ixi ya França, mu muvu wa 1941, ku mwiji wetu kitwexile ni ima yavulu. Eme ngawabhelele kyavulu kudilonga muxikola, maji kyoso ki ngatenesa 10 dya mivu, ngakwata uhaxi wa tuberculose, kiki kyangiluwalesa kyavulu, mukonda kingejitena kuya mu xikola! O dotolo wangitangela phala kukala mu hama, mukonda o izavu yami yakatele. Kyenyikiphe, mu mbeji javulu, ngabhiti ithangana ni kutanga madivulu ni kwivwa minangu ya Mutelembe wa Sorbonne, watokalele ku Xikola Yakatunda ya mbanza ya Paris. Ngasanguluka kyavulu kyoso dotolo kyangitangela kwila, ngadisanzele kya, ngejitena kuya kuxikola. Kumuxima ngazwela, ‘Kyabhange o dotolo, madiwanu!’ Tunde o kithangana kyenyókyo, ngasuwu o mbambe yakukala we dotolo, phala kusaka o athu. Kyoso tat’etu kyexile mungibhwidisa se ihi ingamesenene kukala kyoso kingeji kula, o kitambwijilu kyami kyexile kimoxi ngó: “Ngamesena kukala dotolo.” Kyenyiphe, o kukala dotolo kyexile o kima kyabetakota kumwenyu wami.

O mwiji wetu watokalele mu Ngeleja ya Katolika. Maji kingejidile ima yavulu yalungu ni Nzambi, ngexile ni ibhwidisu yavulu yakambele itambwijilu. Ngamateka ngó kuxikina kwila, o mwenyu kiwamoneke ngó, maji sayiku Mubhangi, kyoso kingamateka kudilonga o ufunu wakusaka.

Ngilembalala hanji o veji ya dyanga ingatale o jiselula ja itulu (tulipas) mu microscópio. Ngadiwana kyoso kingamono kwila, o jiselula jikala kyengi kyoso kyajitemesa, jibhiluka kyengi we kyoso kyajitalalesa. Ngamono we kwila, o ima ikala moxi dya jiselula (citoplasma) idiphopeka kyoso kya itula mumenya amongwa, maji idisandula kyoso  kya itula mumenya akambe mongwa. Mukonda dya ukexilu yú wa jiselula, tu ibamba twavulu tutena kukala ni mwenyu né mwene se ima ilunguluka mu ididi mwakala. Mukumona o ukexilu wadisokejeka o jiselula, ngixikina ni kidi kyoso kwila, jene kijamoneke ngó, kana.

Mumuvu wa kayadi muxikola ya katunda, ngamono dingi ima yangilondekesa kwila, kwene mwene Nzambi. Mukutonginina o mukutu wa athu, twadilongo kwila, o lukwaku lwetu alusokejeka mu ukexilu ubhangesa kuzambesa kyambote o milembu. Tutena kukalakala kyambote ni maku metu, mukonda o mixibha ni ifuba a isokejeka mu ukexilu wakatunda. Mu kifika, mukudilonga kyebhi kyala o lukwaku, ngamono kwila, kwala muxibha umoxi, udiwanuna mu mixibha iyadi phala tutene kujikula ni kujika o maku. O mixibha yiyi ibhana nguzu kumilembu phala tutene kukwata o ima. Se o lukwaku lwetu kalubhangele kiki, o milembu yetu yejikonana, kitwejitena ku ijika phala kukwata o ima. Kiki kyangibhangesa kuxikina kwila, o wabhange o mukutu wetu, ngijye yakatunda.

Ngadiwana dingi ni ibhangelu ya Mubhangi, kyoso kingadilongo kyebhi o mona amuvwala kindala kyamateka kuhemena. Ngadilongo kwila, kyoso o mona kya kala hanji mu mala, kabhingi kuhemena ubheka we, mukonda o mama imubhana o munza bhukaxi ka hôwa mba mukolo wa thumbu. Maji sayi idyandu a ixana alveolo yala mu izavu ki itambula munza se o mona wala hanji mu mala. Maji mukukamba tusemana ande dya kumuvwala, o alveolo itambula menya a exana surfatante. Kyoso o mona kyamuvwala, anga umateka kuhemena, kubhita kima kya madiwanu. Sayi kadikungu muthulu dya mona, ka dijika, anga kabhangesa o manyinga kubhixila mu izavu. O surfatante ifidisa o ji alveolo kudikwatenena mudya, anga jitambula o munza ni lusolo lwoso. Mukithangana kiki, o mona umateka kuhemena ubheka wê.

Ngamesenene kyavulu kwijiya o Mubhangi wa madiwanu yá, kyenyiki, ngamateka kutanga o Bibidya ni kuswina kwoso. Ngadiwana mukumona o ijila yalungu ni kuzela, mukikutu kyatele Nzambi ni mundu wa Izalayele, 3.000 jamivu kudima, ndenge. Nzambi watendelesa akwa Izalayele phala kuvumbika o ixidixilu yâ, kusukula jinga o maku ithangana yoso, ni kusandula o muthu wala ni uhaxi usambukila. (Iji. 13:50; 15:11; Mate. 23:13) O Bibidya yazwelele kya o maka yá, maji o jingijiye adilongo ngó kyebhi kisambukila o mauhaxi mu 150 amivu kudima. Mudivulu dya Ijila, mwala we itumu yakwatekesa akwa Izalayela kukala ni sawidi yambote. (Iji. 12:1-6; 15:16-24) Eme ngatonginina kwila, o Mubhangi wabhele o ijila yiyi kwa akwa Izalayele, phala o mbote yâ, ni kwila, mwene weji besowala oso atumaka o itumu yê. Ngaxikina ni kidi kyoso kwila, o Bibidya a ibhusu kwala Nzambi, maji mu kithangana kyokyo kingejidile luwa o dijina dya Nzambi.

Kyoso kingexile muxikola yakatunda, mukudilonga phala kukituka dotolo, ngejiya kamunzangala ka muhatu amwixana Lydie, ngamateka kumuwabhela. Twakazala mumuvu wa 1965 ande dya kuzubha o xikola. Mu muvu wa 1971, Lydie ni eme, twexile kya ni twana tutatu, kutwana tusamanu tutwala natu. Muhatu wami Lydie wangikwatekesa kyavulu, kikale musidivisu yami kala dotolo, kikale mukulanga o mwiji.

 Ngakalakala mu inzo yakusaka mumivu itatu, ande dya kujikula o clinica yami. Mukubhita tu ithangana, kweza dikaza dya ubhe, kala ki ngatumbula kudimatekenu, amesenene kwa asaka. Kyoso kingexile musoneka o milongo phala o diyala, o muhatu wangitangela: “Dotolo, ngakudyondo, kana kutamu milongo yambata manyinga.” Eme ngadiwana, ngamwibhwidisa: “Mukidi mwene? Mukonda dyahi?” O muhatu watambwijila: “Tu Jimbangi ja Jihova.” Eme nuka ngevwile kima kyalungu ni Jimbangi ja Jihova mba o kixinganeku kyâ kyalungu ni manyinga. O muhatu wakwata o Bibidya yê, yu wangilondekesa se mukonda dyahi kaxikina kutambula manyinga. (Ika. 15:28, 29) Mukusuluka, mwene ni mwadi wê, angilondekesa yandabhanga o Utuminu wa Nzambi phala kuzubha o hadi, mauhaxi ni kufwa. (Dij. 21:3, 4) Eme ngadikola: “Eye wamungitangela kima kingene mukingila tunde undenge! Eme ngakituka dotolo phala kusosolola o hadi ya athu.” Eme ngasangulukile kyavulu, kate twadizwelesa mu ola imoxi ni kaxaxe. Mu kithangana kya ngixisa o dikaza, kumuxima wami kingexile dingi ngi mukwa Katolika; ngadilongo we kwila, o dijina dya Mubhangi wa ima yoso, Jihova!

Ngadisange mulutatu ni dikaza didi dya Jimbangi ja Jihova mu clinica yami, mu ithangana itatu yiyi, twadizwelesa ola imoxi ndenge. Nga exana kubhata dyami phala kuzwela dingi yalungu ni Bibidya. Muhatu wami Lydie waxikina kudilonga we o Bibidya n’etu, maji kaxikinine kwila, o milongi ya akwa Katolika kiyexile ya kidi. Kyenyiki, twexana padele kubhata dyetu. Twazwela yalungu ni milongi ya ngeleja, mukutanga ngó o Bibidya kate mu usuku. O kuzwela ni padele yiyi, kwakwatekesa Lydie kuxikina kwila, o Jimbangi ja Jihova éne amulonga o kidi. Tunde o kithangana kyenyókyo, o henda yetu kwa Jihova yadibandekesa, kiyadi kyetu atubatizala mu muvu wa 1974.

Kudilonga yamesena Nzambi phala o athu, kwalungulula o jimbambe jami. Phala Lydie n’eme, kusidivila Jihova kwakituka o kima kyabetakota kumwenyu wetu. Twasolo kusasa o twana twetu kala kilonga o Bibidya. Twalongo o twana twetu kuzola Nzambi ni athu. Kiki kya kolesa o ukamba wetu kumwiji.—Mat. 22:37-39.

Mukuyala kudima, eme ni Lydie twene mukwolela mukutonginina kuma, o twana twetu ejiya kyambote kwila, twala ngó ni kixinganeku kimoxi mu ima itusola. Ene ejiya kwila o kitendelesu kya Jezú “kizwelu kyenu kya kwila kyene, kikale kyene, kana, kana,” kyadibhange kijila kubhata dyetu. (Mat. 5:37) Mu kifika, kyoso mon’etu wamuhatu, o kitwamena, kyexile ni 17 amivu, wabhingi kwa manya  phala kutunda ni tuminzangala ni akwa. Maji mwene kamwehela. Sayi tuminzangala twa ahatu twamutangela: “Se mam’enu ka kwehela, bhinga kwa tat’enu!” Mon’etu watambwijila: “Mwene we kandaxikina, mukonda o ibanzelu yâ yene imoxi.” O twana twetu tusamanu ejiya kwila, etu tubhanga yoso phala kukumbidila o itumu ya Bibidya. Tusakidila Jihova mukonda lelu kumwiji wetu avulu amusidivila Jihova.

Sumbala o kidi kyalungulula o jimbambe jami, eme ngamesenene kukwatekesa o mundu wa Nzambi bhukaxi ka ufunu wami wamusaki. Kyenyiki, ngadibhakula phala kusidivila kala dotolo ku Betele mu mbanza ya Paris, ni ku Betele ya ubhe ku mbanza ya Louviers. Mu 50 amivu, ngasidivila Kubetele, sumbala ngatungile kubhata dyami. Mu ithangana yoso yiyi ngabhange ukamba ni jiphange javulu jatokala kumwiji wa Betele, amoxi mudya lelu ala kya mukitala kya 90 amivu. Sayi kizuwa ngasanguluka mukudisanga ni phange wejile phala kusidivila Kubetele. Ngatonginina kwila, o dotolo yakwatekesele manya kyoso kya muvwala, 20 amivu kudima, éme!

Mumivu yoso yiyi, o henda yami kwa Jihova yadibandekesa mukumona kyebhi mwene kyendesa ni kulanga o mundu wê bhukaxi ka kilunga kyê. Kudimatekenu dya mivu ya 1980, o Kibuka kya Utuminu kya suwu o mbambe ya kukwatekesa o Jimbangi ja Jihova kudizwelesa kyambote ni asaki ku ixi ya Estados Unidos.

Mu muvu wa 1988, o Kibuka kya Utuminu kya jikula Departamento dya ubhe adixana Serviço de Informação Hospitalar. Kudimatekenu, o Departamento didi, dyexile mukwendesa o kikalakalu kya Kibuka Kikwatekesa o Jiphange mu Jinzo Jakusaka (CLH) ku Estados Unidos, phala kukwatekesa o jiphange akate, kusanga jidotolo axila o vondadi ya kwa asaka sé manyinga. Kyoso o Departamento didi kya dijikula mu jifiliyale jamukwa kumundu, adijikula we mu ixi ya França. Ngadiwana mukumona o ukexilu wa kilunga kya Jihova wa kulanga o jiphange akate, mu ibhindamu yâ!

Eme ngawabhelele kyavulu o ufunu wamusaki. Maji kyoso kingayi ni kulungulula o jimbambe jami, ngatonginina kwila, o kikalakalu kyabetele kota, o kukwatekesa o athu munzumbi, kifwa, kwa akwatekesa kukala ni ukamba wambote ni Fixi ya mwenyu, Jihova Nzambi. Kyoso kingeha o salu mukonda dya mivu yavulu ingakalakala, Lydie n’eme twabandekesa o kithangana kyetu mukikalakalalu kya kuboka o njimbu ya Utuminu wa Nzambi, mukusidivila kala aboki athembu yoso. Twamubhanga hanji yoso itwatena mu sidivisu yiyi ibhulula o myenyu.

Ngamusuluka ni kubhanga hanji yoso ingitena phala kukwatekesa o jihaxi. Maji ngatendela kwila, kate mwene o dotolo yabetakota mu uhete, katena kuzubha o mauhaxi moso mba kuzubha o kufwa. Kyenyikiphe, ngamukinga ni hanji yoso o kithangana kyandabhwa o ndolo, o mauhaxi ni kufwa. Kumundu wa ubhe wazukama kya, ngandakala ni mwenyu wakalelaku phala kudilonga o ibhangelu ya Nzambi, kala o ukexilu wakatunda wabhange o mukutu wetu. O kima kingene mukingila tunde undenge, kwakambe ngó, kyandadikumbidila ni kutenena kwoso. Ngadyelela ni kidi kyoso kwila, o ima yabetakota, yamukwiza kupholo!