Ba butá munu na Paris, na France, na 1941. Bibuti ya munu vandá ve na mbongo mingi. Mu vandá zolá kulongoka. Na yawu, ya salá munu mpasi mingi ntangu, na bamvula 10 mu kuzwá tuberculose. Mu zolá kwenda dyaka ve na lekole. Docteur zonzá na munu na kuvanda na yinzo mpe na kulala mingi samu ba-poumon ya munu vandá dyaka ve na ngolo. Na kati ya bangonda mingi, mu lutisá ntangu na kutanga dictionnaire mpe na kuwa radio ya université ya Sorbonne, na Paris. Mu vandá na kilengi mingi ntangu docteur zonzá na munu ti mu me beluka mpe mu lendá vutuka na lekole. Mu zonzá na munu mosi: “Ba-docteur ke salá kisalu mosi ya kitoko.” Banda ntangu yina, dikanisi ya munu kumá kubelusa bantu. Bambala nyonso tata ya munu vandá yufulá munu wapi kisalu mu ke sala na luzingu ya munu, mu vandá zonzá kaka: “Mu ke na nsatu ya kukuma docteur.” Kubelusa bantu kumá kima ya kulutila mfunu na luzingu ya munu.

Na bibuti ya munu beto vandá sambilá na catholique. Kasi mu vandá zaba ve mingi na yina me tadila Nzambi, mpe mu vandá na byuvu mingi. Kaka ntangu mu bandá kulongoka kisalu ya ki-docteur na université, mu kwizá ndima ti ya tsyeleka ni Nzambi yidiká bima nyonso.

Mu na zabá dyaka mbala ya ntete yina mu talá cellule ya fololo na microscope. Ya kamwisá munu na kutala faso bima yina ke na kati ya cellule ke salá na mantwala ya madidi to ya tiya. Mu talá mpe faso cytoplasme (kima mosi na kati ya cellule yina ke bumbá babima ya fioti-fioti ya cellule) vandá kuma fioti ntangu ba vandá tula yawu na mungwa, mpe vandá vimba ntangu ba vandá tula yawu na maza. Samu bima ya moyo ke na ngolo ya kusala bamambu ya faso yayi mpe ya nkaka dyaka, ba lenda  zinga na bisika mingi yina ba lenda tula bawu. Ntangu mu talá babima nyonso yina ke salamá na kati ya cellule, mu kwizá ndima ti luzingu salamá ve kaka yawu mosi.

Mu lutilá dyaka na kundima ti Nzambi kele, na mvula ya munu ya zole na université. Ntangu beto vandá longoka nzutu ya muntu, beto talá faso diboko ya beto salamá samu beto lenda kutelemisa misapi to kukanga dikofi. Musuni na misisa ke salá kintwadi na mutindu mosi ya kitoko. Na kifwani, ya ke na musisa mosi yina ke katuká na diboko mpe ke kwendá tii na mukwa ya zole ya musapi ya beto. Musisa yango ke kabuká na misisa zole mpe ke kumá faso pont. Mpe musisa ya tatu ke kwiza luta na yinsi ya yawu tii na mukwa ya zole ya musapi. Misisa yango ke ya kukangama ngolo na mikwa. Si nyonso yayi salamá ve, beto zolá lenda ve kukanga dikofi. Misapi ya beto zolá vanda kaka ya kutelama. Nyonso yayi ke na lakisá ti ya ke na muntu ya mayela yina yidiká beto.

Buzitu ya munu na Nzambi kulá dyaka ntangu mu longoká nyonso yina ke salamá samu mwana yina me butama banda kupema. Ntangu mwana ke vandá na kati ya kivumu, yandi ke vandá ve na nsatu ya kupema, samu yandi ke zwá mupepe yina ke na katuká na mama ya yandi. Ni na yawu, ba-ballon ya fioti-fioti yina ke na kati ya ba-poumon ya yandi ke ve ntete na mupepe. Mwa balumingu tekila mwana butama, kima mosi yina ke faso mante ke fulusá ba-ballon ya fioti-fioti yina ke na kati ya ba-poumon. Ntangu yandi ke butuká, mpe ke pemá mbala ya ntete, bima mingi ya kitoko ke salamaka. Dibulu mosi yina ke vandá na ntima ya mwana ke kangamaka. Ya ke salá ti menga banda kukwenda na ba-poumon. Mante yina ke na kati ya ba-ballon ya fioti ke salá ti na mbangu mupepe fuluka na kati ya ba-poumon. Na ntangu yina, mwana lendá banda kupema yandi mosi.

Mu vandá na nsatu ya kuzaba muntu yina salá babima nyonso ya kitoko yayi. Na yawu, mu bandá kutanga mbote-mbote Biblia. Mu vandá sepelá na kutanga misiku yina Nzambi pesá na bana ya Izraele bamvula 3000 me luta, na faso ya kubumba nzutu samu na kuzwa ve bimbevo. Na kifwani, Yehova zonzá na bana ya Izraele ti ntangu muntu ke kwenda nena, yandi zolá timuna dibulu, mpe kukanga yawu. Ba zolá yobila bambala mingi. Mpe ntangu ya vandá na bima yina vandá lakisa ti muntu lenda vanda na kimbevo yina yandi lenda kabula na bampangi, ba vandá tulá muntu yango na kisika ya yandi mosi. (Lev. 13:50; 15:11; Kul. 23:13) Mambu yina Biblia zonzá na faso bimbevo ke mwanganá, bantu ya science me kwiza zaba yawu kaka ntama mingi ve. Mpe misiku yina Nzambi pesá na buku ya Balevi na yina me tadila kuvukisa banzutu vandá bumba bana ya Izraele na bimbevo mingi. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Mu kwizá tala ti misiku nyonso yayi vandá samu na mbote ya dikanda ya bana ya Izraele. Ba yina vandá landa yawu vandá kuzwa bambote mingi. Mu kumá na kiminu ti Biblia ke mambu ya Nzambi. Kasi na ntangu yina, mu zabá ntete ve nkumbu ya Nzambi.

Ntangu mu vandá na université, mu kutaná na mwana mosi ya kento na nkumbu ya Lydie. Mu kwizá zola yandi. Mu vandá ntete na université ntangu beto kwelaná na 1965. Na 1971, beto kumá na bana tatu. Na manima, beto kuzwá bana tatu ya nkaka. Lydie sadisá munu mingi na kisalu ya munu ya ki-docteur mpe na kukulisa bana ya beto.

 Mu lutisá bamvula tatu na kusala na lopitale, tekila mu fungula clinique ya munu mosi. Kaka ntangu fioti na manima, bantu zole ya kukwela yina mu zonzilá na kubanda, kwizá na clinique ya munu. Bakala vandá bela. Ntangu mu vandá sonika manganga yina yandi zolá baka, kento ya yandi zonzá na munu: “Docteur, mulemvo, beto ke ndimá ve menga.” Mu pamuká mpe mu yufulá: “Beno ke ndimá ve menga? Samu na yinki?” Yandi vutulá na munu: “Beto ke Bambangi ya Yehova.” Ya vandá mbala ya ntete ya munu na kuwa nkumbu ya Bambangi ya Yehova, mpe na kuwa ti ba ke ndimá ve menga. Yandi basisá Biblia ya yandi, mpe yandi lakisá munu baverse yina ke zonzilá samu na yinki ba ke ndimá ve menga. (Bis. 15:28, 29) Na manima, yandi na bakala ya yandi lakisá munu bamambu yina Kimfumu ya Nzambi ke sala samu na bantu: ya ke katula bampasi, bimbevo mpe lufwa. (Luz. 21:3, 4) Na kilengi nyonso, mu zonzá na bawu: “Kima yina beno me zonza na munu, ni yawu mu ke sosá kubanda bumwana ya munu! Mu kumá docteur samu na kusadisa bantu na bampasi ya bawu.” Samu mu vandá na nsatu ya kuzaba mingi, disolo ya beto baká mwa ntangu. Ntangu ba biká munu, na ntima ya munu mu vandá dyaka ve catholique. Mpe mu zabá nkumbu ya Yehova, muntu yina yidiká bima nyonso na mutindu mosi ya kitoko.

Kento yina na bakala ya yandi vutuká dyaka bambala tatu na clinique ya munu. Mpe bambala nyonso, masolo ya beto vandá baka ntangu. Na manima, mu bokilá bawu na yinzo ya munu, samu beto kuzwa ntangu mingi na kusolola na mambu ya Biblia. Lydie, kento ya munu, ndimá mpe kulongoka Biblia. Kasi, ya vandá mpasi na yandi na kundima ti bamambu ya nkaka yina beto longoká na catholique vandá luvunu. Na yawu, mu bokilá mupelo mosi na yinzo ya beto, samu beto solola na mambu yina ba-catholique ke longá. Beto sadilá kaka Biblia. Disolo ya beto kwendá tii na kati-kati ya mpimpa. Na manima ya disolo yina, Lydie kwizá ndima ti Bambangi ya Yehova ke longá matsyeleka. Luzolo ya beto samu na Yehova kulá mpe na 1974 beto kuzwa baptême.

Ntangu mu longoká dikanisi ya Yehova samu na bantu, kisalu ya ki-docteur vandá dyaka ve kima ya ntete na luzingu ya munu. Samu na Lydie na munu, kusadila Yehova kumá na kisika ya ntete. Beto baká mukanu ya kukulisa bana ya beto na nzila ya Yehova. Beto longá bawu na kuzola Yehova mpe bampangi. Ya salá ti dikanda ya beto vanda na bumosi.—Mat. 22:37-39.

Ya ke sekisá Lydie na munu ntangu beto ke kanisá na yina ya vandá sala bana ya beto na kutala ti beto vandá kaka na yinwa mosi ntangu beto vandá  baká mikanu. Na yinzo ya beto, beto vandá landa mambu yayi Yesu zonzaka: “Nge fwana kutuba kaka ‘Mu me ndima’ to ‘Mu me manga’.” (Mat. 5:37) Na kifwani, kilumbu mosi, Lydie mangá ti mwana ya beto ya kento yina vandá na bamvula 17, basika na bantwenya ya nkaka. Mosi ya bantwenya zonzá na mwana ya beto ya kento: “Si mama me manga, zonza na papa.” Mwana ya beto ya kento vutulak’ yandi: “Ya ke simba ve. Bawu zole ke kaka na yinwa mosi.” Ya tsyeleka, bana ya beto 6 vandá tala ti beto vandá sadilá na bumosi misiku ya Biblia. Beto ke na vutulá matondo na Yehova samu bubu yayi, na dikanda ya beto, bantu mingi ke na sadilak’ yandi.

Ata ti kisalu ya munu ya ki-docteur vandá dyaka ve na kisika ya ntete na luzingu ya munu, mu vandá na nsatu ya kusadila yawu samu na kusadisa kimvuka ya Yehova. Na yawu, mu vandá kwendá salá kisalu ya ki-docteur na Béthel na Paris, mpe na manima, na Béthel ya Louviers. Mu me lutisa bamvula pene-pene na 50 na kukwendá salá na Béthel. Na kati ya bamvula yina, bampangi mingi ya Béthel me kuma bandiku ya munu. Ba ya nkaka ke na bamvula kuluta 90. Kilumbu mosi, kima ya kitoko mingi kuminá munu. Mu kutaná na mpangi mosi yina kwizá ntama mingi ve na Béthel. Mu kwizá zaba ti ni munu sadisá mama ya yandi na kubuta yandi, bamvula 20 na manima.

Luzolo ya munu samu na Yehova me kula na kati ya bamvula, na kutala faso yandi ke sadilá kimvuka ya yandi samu na kutwadisa mpe kubumba bisadi ya yandi. Pene-pene na 1980, Kimvuka ya Bantwadisi yidiká bamambu samu na kusadisa ba-docteur mpe ba yina ke salá na bawu na kuzaba samu na yinki Bambangi ya Yehova ke ndimá ve menga.

Mpe na 1988, Kimvuka ya Bantwadisi yidiká département mosi na Béthel yina ba ke bokilá service d’information hospitalier. Na kubanda, département yango vandá twadisa ba-comité de liaison hospitalier (CLH) na États-unis samu na kusadisa bampangi yina ke na belá na kuzwa ba-docteur yina ke ndima kusadila ve menga. Na manima, ba tulá ba-comité de liaison hospitalier na babwala ya nkaka, mpe na France. Ya ke simbá ntima ya munu mingi na kutala faso kimvuka ya Yehova, na luzolo nyonso ke kipeke bampangi ya kento na ya bakala yina ke belaka.

Kubelusa ba yina ke na bimbevo vandá kima ya ntete mu vandá zolá kusala na luzingu ya munu. Kasi na manima, mu kwizá tala ti kima ya kulutila mfunu ni na kusadisa bantu na kuzaba Yehova, muntu yina yidiká luzingu, mpe na kusadila yandi. Ntangu mu kuzwá retraite, Lydie na munu vandá lutisá bantangu mingi na kisalu ya kusamuna. Beto vandá ba-pionnier ya ntangu nyonso. Bubu yayi, beto ke kaka na tulá bangolo ya beto nyonso na kisalu ya kusamuna. Ni kisalu yayi ke vuukisá luzingu ya bantu.

Mu ke kaka na sadisá bantu yina ke belaka. Kasi, mu zaba ti ata docteur yina me lutila ba-docteur nyonso ya yinza lendá belusa ve bantu na bimbevo nyonso, to kusala ti bantu kufwa dyaka ve. Na yawu, mu ke na vingilá ntangu bampasi, bimbevo, mpe lufwa ke vanda dyaka ve. Ntangu yina ke dyaka ve ntama. Na yinza ya malu-malu, mu ke vanda na ntangu nyonso samu na kulongoka faso ya kitoko yina Nzambi yidiká nzutu ya muntu, mpe bima ya nkaka. Na mwa ntangu fioti, mambu yina mu vandá sosa kubanda bumwana ya munu ke salama na faso ya kulunga. Mu zaba ti bima ya kulutila kitoko ke na vingilá beto!