Magøngʉeni 1941 na, ngadhó mbø kʉ bbo ná familia na France nǎ Paris le nzi ná bbagʉ. Ma nanga ngʉ adi jini bbo darasa njidha dho, ro kumi madhó cho singʉe ná saa na, ma dhe kongʉe bbo nari dho ma bbangʉe darasa ma nji nari bba! Bbanganga pongʉeri ma di di ra djo dhé dhonalo madhó pumo nga ngʉe bblo ri. Føri dho bí kʉ ná bi kana, ma ngʉ adi diksionere zø ndirigoti ma ngʉ adi Paris nǎ iniversite na darasa djo tilo ná programu rr Radio Sorbonne chulu. Føri goti madhó munganga pongʉeri ma ró dhe gøgø ndirigoti ke pongʉeri ma ka ma ngʉngʉ darasa na ná saa na, ma nanga jingʉeni bbo. Ma pongʉeri, ‘Bbanganga adi nji ná njí kʉ bblo pli kʉ ná njí!’ Fø nga djo ró, ma ngʉ adi riji ma gø nrŭ ró dhe gø. Bí ina ma dzá baba ngʉ adi ma ká si addu nji madhó maisha na nari dhu ma tso ná saa na, ma ngʉ adi ripo “ma jiri ma e munganga.” Føri dho ma jingʉeri bbo ma ngʉ munganga madhó maisha nǎ.

Madhó familia ngʉe katoliki. Ro ma nzá chungʉe lo ro bbo Mungu djo ri, ndirigoti nzá goti ma d’engʉe ba ná ngadhudha ngʉe bí. Kinganga zødha tso ma ngangʉe Iniversite na ná saa na i, ma vengʉe ra ri u nari kʉ shinga noni no.

Ma adi ya kwanza ma njangʉe le ndí nǎ chembe mikroskope na nari ngano. Ma nanga kengʉeni dho nari kʉ, ma njangʉe ngbaribbai ma chembe ndi ronga b’o lilinga ró ma, grɨ ró ma nari dho. Ma njangʉe ngbaribbai ma chembe nǎ cytoplasme le adi nzi ná ritsi adi ndi nanga ngʉ sese kʉ (chumvi) na ndi nju ró nari, ndirigoti ngbaribbai ma ri adi ndi nanga nyǎ tse nyǒ tse ná dda na ndi nju  ró nari. Fø ritsi ma, le ndí nǎ njini ná ritsi ma na rili le ndí nǎ kʉ ná rere kʉ ná shi di ná ritsi chuni ndi bani ná ngana kʉ ná hali na. Ma njangʉe fø chembe krʉ njínji ke dho le nanga ka ndi keni nari bbai ná saa na, ma rangʉe ri utso d’i nari kʉ shinga nzá si chʉ dhé ri.

Go ma ngʉe kinganga dhi darasa dzá pili nǎ ná saa na, ma rangʉe ri famu bblo pli nari kʉ Mungu kʉ ni kʉ ná ke. Le ndí djo ko ngʉ ngazø ná saa na, ma rangʉe ngbaribbai ma ko kù dzá anzinga rili le thokpa djú ndi nanga ndirigoti ri ddá ndi nanga nari chu. Le ndí ró nyó ma gba ndima tso kpà na nari njínji ddinga nari kʉ bbo ka ndi ke le nanga ná lo. Loroji na, ma rangʉe riba nari kʉ ko kù dzá anzinga ma tso gba le thokpa ró ya pili kpà na ná drr nanga ndoni aro. Aro nanga ndoni ná fø drr thɨ kilalo nari rili nja drr rá le tho djǒ dhi ngana fø drr tselu ndi da ro. Kpakpa kʉ ná nyó rili nari kʉ fø drr e chøchø le thokpa nǎ kpà ró. Njati ko thokpa le thɨe fø nzá ró, føri ka ndi lieri drr kana nga e chøchø ndirigoti ri ka ndi tøeni mbrø nari dho nzá ko thokpa ka ndi njie njí bblo ri. Ma rangʉe ri famu nari kʉ le ndí thɨ nari kʉ bbo kʉ nyodyu na ná ke.

Ma nanga ki Ngano ná ke dhó njí kengʉe bbo pli, ma rangʉe ngbaribbai ma, nzø adi he (pumzi) ddadha tso nga ndima gøni nari goti nari chu ro. Ma rangʉe richu nari kʉ, nza ngba d’e gøni go ro, ngba nzɨ adi he ddá ndindiro ri dhonalo ngba di shi ndidzá mama he na, ndirigoti fø saa na ngba dhó pumo nǎ he dhi rere saki nǎ nzá he ro d’e li ri. Ro ngba si gøni nari njí, fø saki krʉ na dda bbai di ná ritsi adi ndi tso nju. Nzø gøni nari goti, nzø dda ná he ya kwanza goti adi njini nari kʉ ke ka ndi ke le nanga ná lo. Nzø thí nǎ kʉ ná ddikpa bbù adi ndi tso chɨchɨ ndirigoti føri adi rili ju da bblo pumo na. Fø dda bbai di ná ritsi dzá lo dho, pumo nǎ kʉ ná rere saki na he adi li lelé. Føri goti théi kalʉ nzø adi ndima he ddadha tso nga ndima ndima ro.

Ma jingʉeri ma chulo ke dho le nanga keni ná fø ritsi nji ná ke djo, føri dho ma ngangʉe Biblia ma zø nari tso li ma li ma dyu ro. Ma nanga kengʉeni bbo Yova bbʉngʉe Waizraeli dho usafi djo ná yadha dho, fø nga djo ro cho da 3 000 djolu b’lo. Mungu jangʉeri Waizraeli dho kpa d’ø ndima nji ná wese dz’ na, kpa di dda ʉ bí ina ndirigoti kpa tu nya ndi nanga nyá ná dhe dhi alama kʉ ró ná ke tu ndima kana ro. (Law. 13:50; 15:11; Kum. 23:13) Biblia tingʉe lo ngbaribbai ma, dhe adi ndi nanga nyá nari djo anziro b’lo, ro darasa nǎ lo zø ná kpa rangʉe føri utso d’i cho bí goti. Ndirigoti ma rangʉe ri utso d’i nari kʉ, sheria d’ra le ró kpetsi-nga inga isɨ-nga dhi usafi djo ná lo ka ndi lieri Waizraeli bbá nrŭ tsɨ krʉ dhó afya ronga b’oni b’o. (Law. 12:1-6; 15:16-24) Ma rangʉe ri famu nari kʉ, Yova bbʉngʉe fø yadha Waizraeli dho kpadhi bblonga dho ndirigoti ke ngʉ adi ni ngarr fø yadha dho ná nrŭ ronga lele. Føri lingʉeri ma uri ná ri kʉ Biblia si Mungu dhó ro, nzá ró dho ma chungʉe fø saa na ná Mungu.

Go ma ngʉ darasa nji nja ma ngʉ munganga d’e ná saa na, ma njungʉe ddikpa jadda isɨle na Lydie ndi ró dho ngʉe ro, na fø le ma jingʉe ji. Ko chingʉe ndoa 1965 nǎ go ma  ngʉe madhó darasa dhi cho dzá katikati nǎ ro. Cho 1971 nǎ, kodhó 6 kʉ ná nzø kana ro 3 kʉ ná nzø ngʉe b’lo ndima gøni ro. Lydie adi ma tsotso kó bbo kinganga dzá njí nǎ ndirigoti familia nǎ njí na maddi.

Madhó hopitale tso ma klø nari njí, ma njingʉe njí cho gbo ddikpa hopitale nǎ. Føri goti, anziro ko tielo djo ná dza dhi nrŭ singʉe ddawa djo. Ddawa ma ngʉ ndi (ordonnance) dzaba dho ná saa na, ke bbá le pongʉeri: “Kirikiri munganga ju kʉ na ná ddawa i nzɨ.” Ma nanga kengʉeni nari goti ma dhungʉeri: “Bbʉbbʉ a? Ká addudho?” Le ngʉngʉe logoti: “Ko kʉ Yova dzá Dimu.” Ma nzá d’engʉe lo ro rr Yova dzá Dimu djo ri inga ju djo kpa ddi ná lo ro ma rr ddi ri. Fø isɨle dzingʉe ndidhó Biblia ndirigoti le dhongʉe ndima adi ju tsu nzɨ dhonalo Biblia nǎ ro. (Mdo. 15:28, 29) Føri goti le ma, ndi bbá ke ma na d’rangʉe Mungu dzá Pidhinga si nji ná lo ma dho; ri si nzadha ma, dhe le nji nari ma, dhe le dhe nari ma na sisi. (Ufu. 21:3, 4) Ma pongʉeri: “Ni d’ra ma dho nari kʉ go ma ngʉe sese ro ma jingʉe ná lo, ro njʉ rinjini nji! Ma kʉ munganga ndiro ma kó dhe nji ná nrŭ tsotso d’e.” Ma nanga maddi jini bbo saa ddi na nusu ko tilo nari dho. Fø dzá dhi nrŭ ra nari goti, ma pongʉeri ma thí na, ma ki nzɨ di katoliki ri ndirigoti ma bbʉ madha Ngano ná ke Yova dho!

Madhó hopitale nǎ ma njungʉe Yova dzá Dimu kʉ ná fø dza dhi nrŭ na gbo ina, ndirigoti krʉ saa ró ko ngʉ loti kpa na saa ddi djolu. Ma nzingʉe kpa ma bba ndiro ko tilo bbo Biblia nǎ lo djo d’e. Ngba mai Lydie ungʉeri ndi gba ndi tso ko na Biblia zødha dho ro, le nzá ungʉe katoliki nǎ le ddi ko dho ná nja mafundisho kʉ kali nari ri. Føri dho, ma nzingʉe kodhó mupe ko bba. Ko tingʉe lo bbo dini nǎ lo djo kpø kuna ngadjo Biblia na dhé ko njínji ro. Ko tingʉe ná lo lingʉeri Lydie uri u nari kʉ Yova dzá Dimu adi bbʉbbʉlo ddi. Føri goti, kodhó jidha dhingʉe dhi Yova djo nari lingʉeri ko krʉ ko ba batiso 1974 na.

Ma chungʉe Mungu pɨ nrŭ djo ná fø lo lingʉeri ma vʉ madhó maisha na ma ka ma lie anziro ná lo. Lydie ma na Yova dzá njí ngʉngʉe bbo na mana kʉ ná lo ko dho maisha nǎ. Ko vʉngʉeri ko ddi Biblia nǎ yadha ko dhi nzø dho, ndiro kpa ji Mungu ma ndima lai nrŭ ma na d’e. Føri lingʉeri ko tso gbani ddi kodhó familia na.​—Mt. 22:37-39.

Ko di ngaddi følo djo ró, ko nanga adi jini bbo dhonalo ko dhi nzø adi rinja nari kʉ ko tso ngbani ddi ndima dhi gø dhi nrŭ ko kʉ ro. Kpa chungʉeri kodhó dza nǎ sheria kʉ Yesu jangʉe ná lo “anibba nidhó ‘Ò,’ di ò,  ‘Nzɨ,’ di nzɨ.” (Mt. 5:37) Loroji na, kodhó bbo singba dhó cho ngʉe 17 ná saa na, Lydie nzɨ ngʉ adi riji ngba gba ndi tso nja d’i nzø dhó kikundi na ri. Fø kikundi nǎ ngʉe ná ddikpa singbangba pongʉeri kodhi singbangba ni, “Njati rie nzɨ nidzá mama adi ni tso uri ró, ako rusha nidzá baba tso!” Ro kodhi singbangba ngʉngʉe logoti: “Baba ma nzá ddi ka ndi u ma tso ro ri, dhonalo kpa krʉ adi ddikpa loti.” Bbʉbbʉ dhé, kodhi 6 kʉ ná nzø njangʉe ko tso gbani ddi Biblia nǎ nzɨ thika leni ná yadha na ko njínji nari dho. Ko mbai po bbo Yova dho, dhonalo njʉ kodhó familia nǎ bí kʉ ná nrŭ njínji Yova dho.

Ngba mai bbʉbbʉlo øngʉe madhó bbo ma jingʉe ná njí thika ro, ma jingʉe ma njínji kinganga dzá njí kana ma chungʉe ná lo na, nja ma kó na Mungu dza nrŭ tsotso d’e. Føri goti, ma njingʉe njí Paris nǎ ngʉe ná Beteli nǎ ndirigoti Louviers nǎ ø le chingʉe ná Beteli nǎ volotere kʉ ná munganga bbai. Ma njingʉe volotere dzá njí Beteli nǎ chøchø cho 50 kana. Fø saa na, ma bangʉe bblo kʉ ná bbakau Beteli na familia kana, kpa kana nja kpadhó cho kʉ kpadjo 90 djolu. Ma nanga ki jingʉeni ddikpa cha ma njungʉe ddikpa ø Betelite na ná saa na. Ko rangʉe riba nari kʉ ma kongʉe kedzá mama tsotso ndiro ke gøni d’e, nari goti cho dangʉe 20 b’lo!

Fø cho krʉ kana, madzá jidha dhidhi Yova djo ma nja ngbaribbai ma ke chutso dda ndirigoti ke ndidzá nrŭ ronga b’o ndidzá tengenezo chulu nari nja. Cho 1980 dzá mwanzo na, Lo dho chutso ddá ná kpa lingʉe ddikpa programu États-Unis nǎ ndiri kó wanganga tsotso ndiro kpa famu Yova dzá Dimu dhó longavʉdha ju dhi lo djo d’e.

Cho 1988 na, Lo dho chutso ddá ná kpa lingʉe ø departema Beteli na Service Information Hospitalier le ngʉ ndi nzi ro. Anziro fø departema ngʉ États-Unis nǎ ngʉe ná Hopitale dhi lo djonga adi nja ná komite (Comités de Liaison Hospitalier) djonga nja ndiro ri kó dhe na kʉ ná Yova dzá Dimu tsotso ndiro kpa ba bblo kʉ ná matunzo d’e. Fø departema løngʉe nga dz’ djo lu gble ná saa na, Hopitale dhi lo djonga adi nja ná komite (Comités de Liaison Hospitalier) le lingʉe France na maddi. Ma nanga adi jini bbo Yova dzá tengenezo dhe nji na le-djoi ma, le-vei ma na tsotso kó kpakpalo dhi saa na nari dho!

Kinganga ngʉe bbo pli ma jingʉe ná nji. Ro ma chungʉe bbo na mana kʉ ná lo ná saa na, ma njangʉeri ri kʉ bblo le kó nrŭ tsotso kiroho nǎ lo na ndiro ndima kana nga e chøchø shinga no ná ke Yova Mungu na d’e. B’lo ma bba hopitale nǎ ma njínji nari tso nari goti, Lydie ma na ko ngangʉe upainia wa kawaida dhi njí tso. Ko shinga gø ná fø njínji godhé.

Ma adi dhe nji ná nrŭ tsotso kó godhé. Ro ma d’i ri utso nari kʉ bbo chulo ná munganga ma nzá ddi ka ndi gø dhe krʉ inga ndi cho dhe nrŭ dhe nari tso ro ri. Føri dho ma b’o nari kʉ nzadha ma, dhe le nji nari ma, dhe le dhe nari ma na ki sie nga ná ddo. Karrnga goti si si ná ø dz’ djó, ma si lochu bbo Mungu no ná ritsi djo theinga dho, føri tsu ndi nǎ nrŭ ndí ke no ke dho le nanga keni ná chulu nari. Ngba ma ngʉe ro ma jingʉe ná lo si njini kaka ná ngatsi. Ma churi chu bblo lo kʉ go ndi si ro!