Nabutwilwe mu 1941, mu Paris, mu Franse. Nadi nsenswe kufunda masomo, o mwanda natyumukilwe mutyima ponabelele na myaka 10 kikofolo kya mushinga, naleka masomo! Badokitele baunena ngikale nyeke pa butanda pa mwanda wa buzoze bwa mayumba ami. Ebiya mu bula bwa myeji mivule, nadi ntanga dibuku dishintulula bishima ne kulondela ku Ladiyo ya Sorbonne bufundiji bwa ku Iniveleshite ya mu Paris. Kupwa Dokitele wami pa kunena’mba nakoma, ne amba mbwanya kujokela ku masomo, nasangala bininge. Keneneneja’mba, ‘badokitele abalonga’tu biyampe!’ Tamba penepa ne kwenda kumeso, kengabila kundapa bantu. Ponso padi pangipangula tata byonsaka kulonga mu būmi, nadi mulondolola nyeke’nka muswelo umo amba, “nsaka kwikala dokitele.” Ye monashilwidile kukimba kwikala bu dokitele mu bwami būmi.

Kisaka kyetu kyadi mu Katolika. Ino nkyadipo ndyukile myanda mivule ya Leza, kadi nadi na bipangujo bivule byampikwa kulondololwa. I enka kitatyi kyonashilwile kwifunda kiñanga ku Iniveleshite, kyonayukile amba būmi bwāpangilwe.

Navuluka musunsa mubajinji onamwene tuseke twa mutyi ku mikoloshikope. Natulumukile pa kumona muswelo wikiñanga tuseke ato twine mu kyanga ne mu mashika. Kadi namwene amba shi abatūla kaseke mu mwepo, bintu bidi munda mwako bitwa bu cytoplasme bityepanga, ino shi abekela mu mema atōka byatatuka. Kuno kutyepa ne kutatuka, ne bukomo bwa kulonga bintu bikwabo budi na cytoplasme, bilengejanga tubintu tutyetutye tūmi tubwanye kushinta mungya kifuko pobetutūla. Ponamwene muswelo ukutakene kaseke ne kaseke, nafudile ku kuyuka’mba būmi kēbweikadile’kopo.

 Mu mwaka wami wa bubidi wa kufunda kiñanga, namwene bukamoni bulombola’mba Leza udi’ko. Potwadi tufunda umbidi wa muntu, twefundile muswelo ukwashanga kipindi kya kuboko kīlonda na kikasala, amba tubwanye kukonya minwe ne kwiyolola. Muswelo ulamete misunya ku mikupa, ne muswelo obingidila pamo na nungilo ya mikupa ne mijilo i wa kutendelwa. Kimfwa nefundile amba mijilo ilungile musunya umo wa kipindi kya kuboko kīlonda na kikasala, na mukupa wa bubidi wa munwe, wiabanyanga pabidi wapunga kakilalo mwine mupitanga mijilo yenda ku nsongo ya minwe kadi yaleka kujinajina. Kadi ino misunya ilengejanga mijilo ikale kubwipi na mikupa ya minwe. Shi minwe keyadipo ilongelwe uno muswelo, mijilo ya ku kikasala yadi ya kwikala pamo bwa mizelo mitamuke ya miketo. Namwene patōkelela’mba kudi muntu wa ñeni bininge wāpangile umbidi wa muntu.

Natengelwe bininge na mwingilo wa Umpangi ponefundile mushilwilanga mwana kwesa shi wabutulwa. Nafundile amba kumeso kwa kubutulwa, mwana udi munda wesanga luvula luyampe lwesa inandi. O mwanda mu tubibīko tutyetutye twa luvula tudi mu mayumba a mwana udi munda, kemwikalangapo muyule luvula. Kitatyi kya kubutulwa pokyenda kibwana, mu kakibīko ne kakibīko mwikalanga bintu bidi bwa māni. Kadi shi mwana wabutulwa, kulongekanga bintu bitulumukwa pa kwesa musunsa wandi mubajinji. Kipunzu kidi ku dityima dya mwana kyajika, kupwa dyatuma mashi ku mukunka. Pa kino kitatyi, luvula pa kuyula bukidibukidi mu tubibīko twa luvula, māni aleka kwilamata. Ponkapo, mwana wa lukeke wabwanya kwesa aye mwine.

Nadi nsaka kuyuka Mwine wāpangile bino bintu bya kutendelwa, ebiya nashilula kutanga Bible bininge. Natulumukile pa bijila bya bukundwe byobāpele muzo wa Isalela kudi Leza pano ke padi myaka 3 000. Leza wāsapwidile bene Isalela kujīka tuvwi, kōya mema kitatyi ne kitatyi, ne kutūla kufula muntu udi na misongo isambuka. (Levi 13:50; 15:11; Kup. 23:13) Bible i mwisambile pa bino bintu, ino befundi ba sianse basokwele’nka mu tutwa twa myaka ishele kunyuma’i, muswelo usambakananga misongo. Kadi namwene amba bijila bitala pa kusambakena pamo bidi mu mukanda wa Bene Levi, byākweshe muzo wa Isalela wikale na bukomo bwa ngitu buyampe. (Levi 12:1-6; 15:16-24) Ebiya nafula ku kunena’mba, Umpangi wāpele bene Isalela bino bijila mwanda wa kamweno kabo, ne amba wāesele boba bonso bādi bakōkela mbila yandi. Nakulupila’mba Bible i musonekwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza, Leza mwine onkyadipo ndyukile mu kine kitatyi’kya.

Ponadi mfunda ku Iniveleshite mwanda wa kwikala dokitele, namwene nkasampe mwana-mukaji witwa bu Lydie, namusanswa. Twesonga mu 1965 ami papo nkyapwile ne masomo mene. Dya mu 1971, ami ne Lydie twadi ketudi na bana basatu mu bana basamba. Lydie wadi unkwasha bininge mu mwingilo wami wa bu dokitele ne mu kisaka kyetu.

 Naingile ku lupitalo myaka isatu kumeso kwa kūbaka lwami lupitalo. Kitatyi kityetye pa kupita’po, ba mulume ne mukaji, babemvu babidi bonesambilanga’po ku ngalwilo, baiya kundapwa. Nadi kenkimbe kwandikila mulume lawa paunenene wandi mukaji amba: “A dokitele, mu lawa’mo kemwakekala mashi.” Natulumuka, kupwa namwipangula’mba: “Bine? Mwanda waka?” Nandi wanondolola’mba: “Twi Batumoni ba Yehova.” Nadi nkyaivwene batela Batumoni ba Yehova ne byobafundijanga pa mashi. Uno mwana-mukaji wasela Bible wandi, wanombola myanda ya mu Bisonekwa pemanine butyibi bwandi bwa kuleka kwelwa mashi. (Bil. 15:28, 29) Ebiya aye ne wandi mulume baendelela kunombola bintu bikalonga Bulopwe bwa Leza; bukatalula’ko masusu, misongo, ne lufu. (Kus. 21:3, 4) Namunena’mba, “byounombola’byo i bintu byonadi ngabilanga tamba pa bwanuke! Naikele bu dokitele mwanda wa kupwa misongo.” Nasangele bininge, twesamba nabo mu nsá imo ne kipindi. Kitatyi kyaendele bano ba mulume ne mukaji, mu mutyima wami nkyakidipo wa katolika, kadi nefundile amba Umpangi onsenswe bininge udi na dijina​—Yehova!

Twetana na ba mulume ne mukaji Batumoni misunsa isatu ku lwami lupitalo, kadi musunsa ne musunsa twadi twisamba nsá imo ne kupita. Kupwa nebeta ku yami njibo mwanda wa twisambile kitatyi kilampe pa Bible. Nansha byaitabije Lydie kutanwa potwifunda Bible, kadipo witabije amba bisela bimo bya Katolika byotwafundijibwe i bya bubela. O mwanda naityile mumpe umo ku yetu njibo. Twesambila pa bufundiji bwa kipwilo kufika’nka ne bufuku, tutanga’nka Bible kete. Ino mīsambo yalengeja Lydie akulupile amba Batumoni ba Yehova bafundijanga bubine. Kitatyi pa kupita’po, twasanswa Yehova bininge, kupwa twabatyijibwa batwe bonso mu 1974.

Myanda yonefundile pa mpango yobakwatyile bantu kudi Leza, yanengeje mandaule bya kutangidija kumeso mu būmi. Kotudi ami ne Lydie, kwingidila Yehova kwaikele pa kifuko kibajinji mu būmi bwetu. Twadi basumininwe kufundija betu bana misoñanya ya mu Bible. Kwibafundija kusanswa Leza ne bakwetu, kwetulengeje twikale mu bumo mu kisaka.​—Mat. 22:37-39.

Mvuluka kitatyi kyotwadi tusangala ami ne Lydie pa muswelo wadi umona bana bumo bwa batwe bambutwile babo. Badi bayukile amba tulondanga mu yetu njibo bulombodi bwa Yesu bwa amba, “kinenwa kyenu ‘En-en’ kikale’nka en-en, wenu  ‘Aa’ nandi aa.” (Mat. 5:37) Kimfwa, wetu mwana umo mwana-mukaji paabwenye myaka 17, Lydie kadipo umuleka wenda na kisumpi kya bankasampe ba yandi myaka. Nkasampe umo mwana-mukaji wa mu kino kisumpi wanena wetu mwana’mba, “shi inobe kakusakilangapo kutaluka ku njibo, nabya lomba shobe!” Ino wetu mwana wamulondolola’mba: “I kutupu bisa kushinta. I beivwane kala.” Bine, betu bana basamba badi bamwene amba batwe bonso tulondanga misoñanya ya mu Bible. Tufwijanga’ko Yehova bininge pa kumona bantu bavule mu kyetu kisaka bamwingidila.

Nansha bubine byobunkweshe nshinte bintu bya kutangidija kumeso, inoko nsakanga kwingidija byobya byonafundile mu kiñanga, mwanda wa kukwasha bantu ba Leza. O mwanda nakengile ku Betele ya mu Paris bu mwingidi wa kwilanga, ne ku Betele mipya ya mu Louviers mwenda mafuku. Kendi mwingile kintu kya myaka 50 ku Betele bu mwingidi wenda ujoka. Mu bula bwa kino kitatyi, ne musokole balunda bonsenswe mu kisaka kya Betele, kadi bamo mu bukata mwabo badi pano na myaka 90 ne musubu. Kadi difuku dimo, tutu umo mupya ku Betele wantulumwije. Nayukile amba ami ye dokitele wakweshe inandi pa kumubutula kintu kya myaka 20 kunyuma!

Mu bula bwa myaka, nadi ñenda sanswa Yehova bininge pa kumona muswelo waendeja ne kukinga bantu bandi kupityila ku bulongolodi bwandi. Ku ngalwilo kwa myaka ya 1 980, Kitango Kyendeji kyakwete’ko mpangiko mu États-Unis ya kukwasha badokitele ne bamiñanga bevwanije kine kipelelanga Batumoni babela kwelwa mashi.

Kupwa mu 1988, Kitango Kyendeji kyatūla’ko bilo mipya ku Betele, yadi itwa bu Mwingilo Utala Myanda ya Lupitalo. Ku ngalwilo ino bilo yadi italwa na Komite Utala Myanda ya Lupitalo (KUML), wabundilwe mu États-Unis mwanda wa kukwasha Batumoni babela basokole bundapi buyampe. Patūdilwe’ko ino mpangiko ntanda yonso, ino Komite yaikele’ko mu Franse. Nsangalanga bininge pa kumona bulongolodi bwa Yehova bukwatakanya na buswe batutu ne bakaka babela kitatyi kyobasakilwa bukwashi!

Dibajinji nadi nsenswe kwikala dokitele. Ino ponalangulukīle pa bintu bya kutangidija kumeso, najingulula’mba i biyampe kukwasha bantu bayuke ne kwingidila Yehova Leza, Nsulo ya būmi, pa kyaba’nka kya kwibakwasha bevwane biyampe mu ngitu. Pa kupwa’tu kupebwa pasho, ami ne Lydie twadi tulonga mansá mavule kweji ne kweji tusapula myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza bu bapania ba lonso. Ne pano pene tukingilanga bininge uno mwingilo upandija būmi.

Noñanga nyeke byombwanya kulonga mwanda wa kukwasha babela. Inoko ndyukile amba nansha shi dokitele i muyampe namani, kabwanyapo kundapa misongo yonso nansha kukankaja lufu. O mwanda ntengēle kitatyi kekikekala’kopo misanshi, misongo, ne lufu. Mu ntanda mipya yenda ifwena lubilolubilo’i, nkekala’ko nyeke mwanda wa kwifunda myanda mivule ya bupangi bwa Leza, kubadila’mo ne muswelo wa kutendelwa waāpangile umbidi wa muntu. Na bubine, bintu byonadi ngabilanga pa bwanuke i bifikidile kipindi. Nkulupile amba kudi bintu biyampe bitutengēle kumeso!