Kum 1941-ah France ram, Paris khawpuia chhûngkaw rethei takah ka piang a. Lehkha zir hi nuam ka ti hle a; mahse, kum sâwm mi ka nih laia TB natna ka neih avânga school ka bânsan a ngaih chuan, ka lunghnual dân tûrzia chu han mitthla teh u! Doctor-te’n ka chuapin hna a thawh nasat lutuk loh nân, khumah châwl hahdam tûrin min ti a. Chuvângin, thla eng emaw zât chu dictionary chhiarin leh Radio Sorbonne kal tlanga tihchhuah University of Paris-a mi thiamte thusawi ngaithlain ka hun ka hmang a. Min enkawltu doctor-in ka dam tawh avânga school ka kal leh theih tawh thu min hrilh chuan ka hlim hle a ni. ‘Doctor-te thiltih hi a ropui hle mai!’ ka ti rilru a. Chumi hun aṭang chuan, mite natna tihdamsak chu ka tum ve ta a ni. Ka pain, ka nih tum min zawh apiangin, “Doctor nih ka duh,” tiin ka chhâng ziah a. Doctor nih chu ka nuna thil pawmawh ber a lo ni ta a ni.

Kan chhûngkuain Catholic kohhranah kan awm a. Mahse, Pathian chanchin chu ka hre vak lo va, zawhna tam tak pawh ka nei a. University-a damdawi lam ka zir aṭang chauhvin nun hi siam a ni tih ka ring ṭan a ni.

Enlenna (microscope) hmanga tulip cells ka en hmasak ber ṭum chu ka la hre reng. Lum leh vawt laka cell-te mahnia an invên dân chu mak ka ti hle. Cytoplasm (cell chhûnga thil awm) chu chi-a dah a nih chuan a sâwng tê a, tui thianghlima dah a nih chuan a rawn lian leh ṭhîn tih pawh ka hmu bawk. Chûngte leh nunna nei thil tê tak tê tête chu an awmna boruak azirin an insiamrem thei a ni. Cell tinte hnathawh dân mak danglamzia ka han hriat chuan, nunna hi amaha lo awm a ni thei lo tih ka hre ta a ni.

 Doctor ka zir kum, a kum hnihna chhûngin, Pathian a awm tih finfiahna dang ka hmu leh a. Mihring taksa awm dân zirna class-ahte chuan, mihring bân (kiu leh bânrêk inkâr) siam dânin kan kutzungṭangte a tihkawm theih dân leh a tihchar theih dânte chu kan zir a. Tihrâwlte’n ruh a zawm dân leh hna an thawhho dânte chu mak tak a ni. Entîr nân, kan bâna tihrâwlte chu taksa chhûnga thahrui chi khat (tendon) chuan kan kutzungṭanga ruh pathum zînga a pahnihna nên a thlunzawm a; tichuan, chu hrui chu pahniha inṭhenin, chu chuan kutzung hmâwra ruh chu a va man bet leh tih kan zirna aṭangin ka hria a. Chu bâkah, timûr chak takte chuan chûng thahruite chu kutzungṭang ruhte nêna nghet taka a inman beh theih nân a ṭanpui bawk. Kan kutzungṭangte hi chutianga siam ni lo se chuan, a man bettu thahruite chu a mar lutuk ang a, kan kutzungṭangte hian ṭha takin hna a thawk thei lo vang. Chu chuan mihring taksa siamtu hi a fing hle tih chiang takin min hriattîr a ni.

Nausên piang hlimin thâwk a lâk dân ka hriat aṭang chuan nunna Siamtu ka ngaihhlutna chu a nasa lehzual a. Nausên chu nu pum chhûnga a awm lai chuan, a nu hnên aṭanga oxygen a dawn avângin a thâwk a ngai lo. Chuvângin, a chuapa thli bâwm tê tak tê chhûngah chuan thli a la awm rih lo. Mahse, a pian hma chawlhkârahte chuan, chu thli bâwm tê tak tê chhûng chu tui chi khatin a khat a. Nausên a rawn pian chhuaha a vawi khatna atâna thaw a han lâk chuan, thil mak tak a thleng a ni. Nausên lung dâwt chu a inkhâr a, chu chuan chuapah thisen a luantîr a ni. Chutih lai tak chuan, thli bâwm tê tak tê chhûnga tui chi khat avâng khân, a chuapa bâwmahte chuan thli a rawn inhnawh khat vat a. Chu veleh, nausên chu amahin a thaw thei ta nghâl a ni.

Chutiang thil mak takte Siamtu chu hriat ka duh avângin, ṭhahnemngai takin Bible ka chhiar ṭan a. Kum 3,000 chuang kaltaa Israel mite hnêna Pathian dân pêkahte chuan thianghlimna dânte a tel tih ka hmu chu mak ka ti hle. Pathianin an hnênah an zunram thiar vûr tûr te, inbual fai ziah tûr te, natna inkaichhâwn theih neite chu khung hrang tûrtein thu a pe a ni. (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13) Bible chuan chûng thilte chu a lo sawi daih tawh a; mahse, scientist-te chuan natna inkaichhâwn theih dânte chu kum 150 kalta vêl aṭang chauh khân an hre thiam a ni. Leviticus bu-a mipat hmeichhiatna chungchânga dânte chuan Israel hnam pumpui chu hrisêl taka awm tûrin a ṭanpui tih ka hre bawk. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Siamtu chuan chûng dânte chu Israel mite ṭhatna tûrin a pe a, a thupêk zâwmtute chu mal a sâwm tih ka hria. Chuvângin, Bible hi chutih hun laia a hming ka la hriat rih loh Pathian thlarau thâwk khuma ziah a ni tih ka ring nghet ta a ni.

University-a doctor ka zir laiin, nula hmêl ṭha tak Lydie-i ka tawng a, ka hmangaih ta hle a ni. Ka zirlai ka zawh hma kum 1965-ah kan innei a. Kum 1971-ah chuan kan fa parukte zînga pathum chu an piang tawh a. Ka nupui Lydie-i chu doctor hna ka thawhnaah leh chhûngkaw thilahte pawh ka tân ṭanpuitu ṭha tak a ni.

Clinic ka hawn hma chuan damdawi inah  kum thum ka thawk a. Chumi hnu rei vak lovah, thuziak tîr lama târ lan tâk nupa tuak khat chuan dam lohna avângin min rawn pan a. A pasal inenkawl dân tûr ka ziah dâwn chuan, a nupui chuan: “Khawngaihin, Doctor, thisen kan thun lo a nia,” tiin min hrilh a. Mak ti tak hian: “Tak tak maw? Engvâng nge ni a?” ka ti a. Ani chuan: “Keini chu Jehova Thuhretute kan ni a,” a ti a. Jehova Thuhretute chanchin leh thisen chungchânga an inzirtîrnate chu ka hre ngai lo. Ani chuan a Bible aṭangin thisen thun an pawm loh chhante chu min hmuh a. (Tirh. 15:28, 29) Tichuan, an nupain Pathian Ramin a hlen chhuah tûrte—hrehawm tawrhna te, natna te, leh thihnate a nuai bo tûrte—chu Bible aṭang vêkin min hmuh a. (Thup. 21:3, 4) A hnênah chuan, “In thu min hrilhte hi ka naupan lai aṭanga ka duhthusâm thilte a ni! Doctor ka nih chhan chu hrehawmnate tih reh ka duh vâng a nia,” tiin phûr takin ka hrilh a. Ka phûr êm avângin dârkâr khat leh a chanve vêl kan inkâwm a ni. Min chhuahsan hnu chuan, Catholic kohhran mi leh sa angin ka inngai tawh lo rêng rêng, ka ngaihsân êm êm Siamtu chuan Jehova tih hming a nei tih ka hre ta!

Chu Thuhretu nupa tuak chu ka clinic-ah vawi thum an lo kal a, an lo kal apiangin dârkâr khat aia tam Pathian thu kan sawiho ṭhîn a ni. Bible chungchâng tam lehzuala kan sawiho theih nân, ka ina lêng tûrin ka sâwm a. Ka nupui Lydie-i chu Bible zirnaah lo tel ve mah se, ani chuan Catholic zirtîrna ṭhenkhat chu a dik lo tih a pawm duh lo va. Chuvângin, puithiam pakhat chu kan ina lo kal tûrin ka sâwm a. Church zirtîrnate chungchângah Bible chauh hmangin, zân rei tak thleng kan inhnial a. Chu kan sawihona chuan ka nupui Lydie-i chu Jehova Thuhretute’n thutak an zirtîr tih rinna a neihtîr a ni. Chumi hnu chuan Pathian Jehova kan hmangaihna a pung chhoh zêl a, kum 1974-ah kan nupain baptisma kan chang ta a ni.

Mihringte tâna Pathian thiltum ka hriatna chuan nuna ka dah pawimawhte chungchângah nghawng nasa tak a nei a. Tichuan, ka nupui Lydie-i nên chuan Jehova rawngbâwl chu kan nuna thil pawimawh ber a lo ni ta a ni. Kan fate chu Bible tehnate mila enkawl seilen kan tum tlat a. Pathian leh vêngte hmangaih tûrin kan zirtîr a, chu chuan chhûngkaw inlungrual tak min nihtîr a ni.—Mt. 22:37-39.

Kan han thlîr lêt hian, kan nupaa inlungrual taka thu tlûkna kan siamte chuan kan fate chungah nghawng ṭha a nei tih kan hmu a. Anni chuan Isua zirtîrna, “‘A ni’ chu ni, ‘a ni lo’ chu ni lo ni ngawt rawh se,” tih chu kan chhûngkaw  dân a ni tih an hria a. (Mt. 5:37) Entîr nân, Lydie-in kan fanu kum 17-a upa chu a ṭhiante nêna pâwna kal chhuah a phal lo va. An zînga pakhatin kan fanu hnênah chuan, “I nu’n a phal loh chuan, i pa dîl la a ni mai lâwm!” a ti a. Kan fanu chuan: “Sawi mah ila, a sâwt chuang lo vang. Ka nu leh pa chu an inthurual tlat,” tiin a sawi. A dik a ni, kan fa parukte chuan Bible thu bulte chu inlungrual takin kan nunpui tih an hmu a. Tûnah chuan, Jehova rawngbâwl chhûngkaw hung tak kan nih avângin Jehova chungah kan lâwm tak zet a ni.

Thutakin ka nuna ka dah pawimawhte chu thlâk danglam mah se, damdawi lama ka thiamnate chu Pathian mite ṭanpui nâna hman ka duh a. Chuvângin, Paris khawpuia awm Bethel-ah leh Louviers-a Bethel thar-ahte chuan doctor niin rawng ka bâwl a ni. Kum 50 dâwn lai chu pâwn lam aṭangin Bethel-ah rawng ka bâwl a. Chûng hun chhûngte chuan, Bethel chhûngkaw zîngah ṭhian ṭha tak takte ka nei a, ṭhenkhat chu, tûnah chuan kum 90 an chuang tawh a ni. Ni khat chu, Bethel-a rawngbâwl thar unaupa ka hmu a. Ani chu kum 20 vêl kal taa a nu’n a hrin laia ka chhara kha a lo ni reng tih ka hriat chuan mak ka ti khawp mai!

Kum tam tak chhûngin, Jehova’n a inawpna pâwl hmanga a mite a kaihhruai dân leh vênhim dânte ka hmuh chuan amah ka hmangaihna chu a nasa lehzual a. Kum 1980 tîr chho bâwr vêl khân, Governing Body chuan Jehova Thuhretute leh doctor-te inkârah inbiak pawhna ṭha lehzual a awm theih nân United States-ah ruahmanna a siam a.

Tichuan, kum 1988-ah, Governing Body chuan Bethel-ah Hospital Information Services tia koh department thar a din a. A tîr chuan, he department hian Thuhretu dam lote’n inenkawlna ṭha tak an hmuh theih nâna ṭanpui tûrin United States-a din Hospital Liaison Committees (HLC) chu a enkawl a. Chu ruahmanna chu khawvêl puma zauh a nih chuan, HLC-te chu France ramah pawh din a ni a. Jehova inawpna pâwlin dam lo unaute’n ṭanpuina an mamawh huna hmangaihna nei taka a ṭanpui dân ka hmuh chuan mak ka ti hle!

Doctor nia rawngbâwl chu ka ngainat ber a ni ṭhîn a. Mahse, ka nuna ka dah pawimawhte ka’n bih chian chuan, thlarau lam enkawlna—nunna Hnâr Pathian Jehova nêna inremna nei leh tûra mite ṭanpuina—hi a pawimawh ber tih ka hre ta a. Ka pension hnu chuan, ka nupui Lydie-i nên regular pioneer thawkin Pathian Ram chanchin ṭha mite hnêna hrilhnaah thla tin dârkâr tam tak kan hmang a. Vawiin nî thleng hian, he nun chhanhimna hnaah hian theih tâwp chhuahin kan la tel reng a ni.

Dam lote enkawlna hna chu ka theih ang tâwkin ka la thawk zawm zêl a. Mahse, doctor thiam ber pawhin natna zawng zawng a tihdam theih loh bâkah, thihna pawh min pumpelhtîr thei lo tih ka hria. Chuvângin, natna te, dam lohna te, leh thihnate a awm tawh loh hun chu ka beisei tlat a ni. Lo thleng mai tawh tûr chu khawvêl tharah chuan, mihring taksa siam dân mak danglam tak pawh tiamin, Pathian thil siamte chanchin zir belh zêl tûrin chatuana nunna ka nei tawh ang. Ni e, ka naupan laia ka duhthusâmte zînga a ṭhen a zâr chauh a la famkim rih a. A ṭha ber chu a lo la thleng famkim ang tih ka ring tlat bawk!