Ipan 1941, nitlakatki ipan París (Francia), uan nochampoyouaj amo tlauel tlapijpiayayaj. Tlauel nechpaktiyaya nijyekos se tlenijki, yeka tlauel nimokuesok pampa kema nijpixtoya 10 xiuitl nijpixki tuberculosis uan ayokmo niajki escuela. Tepajtianij nechiljuijkej san ma niuilanto, pampa nopulmones ayokmo kuali tekitiyayaj. Yeka, ipan nopa tonali san nijpouayaya se diccionario uan san nijkakiyaya Radio Sorbona, tlen Universidad de París. Kema tepajtianij nechiljuijkej ayokmo nimokokouayaya uan ya ueliskia nias escuela, tlauel niyolpajki. Nimoiljuik: “Tlauel kuali tlen tepajtianij kichiuaj”. Ipan nopa tonali nojkia nijnejki nitepajtis. Kema notata nechtlatsintokiyaya tlake nijnekiyaya nijchiuas kema nimoskaltiskia, nochipa nikiljuiyaya: “Nijneki nielis se tepajtijketl”. Kiampa pejki tlauel nechpaktia tlen kichiuaj tepajtianij.

Maske nochampoyouaj eliyayaj católicos, amo nijmatiyaya miak tlamantli tlen toTeotsij. Uan nochipa nimotlatsintokiyaya sekinok tlamantli. Teipa, kema nimomachtik universidad pampa nijnekiyaya nielis tepajtijketl, nikitak itstok se akajya katli techchijchijki.

Kema achtoui nikitak ipan se microscopio células tlen kipia tulipán, tlauel nimosentlachilik pampa nikitak tlen kinpano kema kinasi tlen totonik o tlen sesek. Nojkia, nikitak nopa citoplasma (tlen eltok iijtik tlen se célula) motsokoyoloua kema kiasi istatl uan kema kiasi atl motilana. Nochi tlen kinpano, kichiua ma momatikaj kampa tlaseseskaj o tlatotonixkaj. Kema nikitak tlauel kuali kej células tekitij, nikitak amo ininselti yolkej.

 Kema nimomachtijtoya ome xiuitl nielis tepajtijketl, nikitak sekinok tlamantli tlen kichijki ma nijneltoka itstok toTeotsij. Se neskayotl, kema timomachtiyayaj kenijkatsa eli totlakayo, tikitakej tlauel kuali kichijchijtokej kampa peua toajkolmola uan kej motskitok ika tomax, yeka ueli tijkuelpachouaj tomax uan tomakpiljuaj. Tlauel kuali kej kitlajtlalijtokej músculos, tlen ika mojmotskia toomiyo uan tendones. Nikitak nopa tendones tlen kisaloua se tlen nopa omitl tlen tijpiaj ipan toajkolmola ika nopa omitl tlen tomakpil, moxeloua. Kiampa mochiua kejuak kakauaxtik, uan iijtik kipia seyok tendón tlen onasi kampa tlami tomakpil. Ika ni tlamantli, nopa tendón eltok kampa kinamiki. Nojkia, nopa tendones tlatskitokej kampa toomiyo, pampa tijpiaj se tlamantli tlen kiiljuiaj tejido. Tlaj amo tijpixtoskiaj, nopa tendones tlen tomax kopiniskiaj tlen toomiyo, kej se mekatl tlen kotonteua. Ika nochi ni, nikitak totlakayo kichijki se akajya katli tlauel tlalnamiki.

Tlauel nechpaktik nijmatis kenijkatsa pejki nemilistli kema nimomachtik kenijkatsa tlakatij pilkonetsitsij. Nijyekok kema se pilkonetsi nojua itstok iijtiko inana, tlaijiyotilana ika ixijmekayo. Yeka, nopa alvéolos, tlen eli kej pilglobojtsitsij tlen eltok ipan ipulmones ayamo moijiyotemaj. Kema nechka tlakatis, nopa alvéolos peuaj temij ika se tlamantli tlen itoka surfactante. Uan kema tlakati pilkonetsi, uan peua iselti tlaijiyotilana, pano miak tlamantli tlen kichiua ma timosentlachilikaj. Motsakua kampa koyontoya ipan iyoltsi, kiampa asi estli ipan ipulmones. Kema pano ni tlamantli, nopa surfactante kipaleuia alvéolos ma kopeuikaj uan kiampa temij ika ajakatl. Yeka ipan nopa tlalochtli, pilkonetsi ya ueli iselti tlaijiyotilana.

Nijnejki nijmatis ajkia kichijchijki nochi ni tlamantli, yeka nimosentlalik nijpouas Biblia. Nechpaktik nijpouas nopa tlanauatili tlen toTeotsij kinmakatoya israeleuanij kipano 3,000 xiuitl. ToTeotsij kinnauatijtoya monekiyaya kitlalpachosej kema kuatenpanoyayaj, nochipa momajtekisej uan ma kiiyokakauakaj katli kipixtoya se kokolistli tlen temaua (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13). Maske Biblia ipa kamanaltiyaya tlen ni tlamantli, kipia se 150 xiuitl ixtlamatinij kiitakej kenijkatsa momauaj ika se kokolistli. Nojkia, nikitak ipan Levítico kinnauatiyaya kuali ma kimokuitlauikaj inintlakayo, uan kiampa kuali itstoskiaj (Lev. 12:1-6; 15:16-24). Ika tlen nijpojki, nikitak toTeotsij kinmakak israeleuanij ni tlanauatili, pampa kinekiyaya kuali ma itstokaj, uan kinteochiuayaya katli kichiuayayaj tlen kiniljuiyaya. Maske nimotemachik Biblia eli toTeotsij iTlajtol, ayamo nijmatiyaya kenijkatsa itoka.

Kema nojua nimomachtiyaya nielis tepajtijketl, nikixmatki Lydie. Tlauel timoixtokakej, uan ipan 1965 timosenkajkej. Ipan nopa xiuitl san tlajko nechpolouayaya nijtlamiltis universidad. Ipan 1971 ya tikinpixtoyaj eyij tokoneuaj, uan nama tikinpiaj chikuasemej. Lydie, tlauel nechpaleuijtok yeka kuali nijchiua noteki uan kuali kinmokuitlauia tokoneuaj.

Nitekitik ipan se hospital eyi xiuitl uan teipa nijtlalik se clínica. Kema panok se keski tonali, se tlakatl mopajtito uan yauiyaya  iuaya isiua, elkej katli nikijtok achtoui. Kema nechka nikijkuiloskia tlake pajtli kitekiuiskia, isiua nechiljuik: “¿Uelis tijmakas noueue pajtli tlen amo kipia estli?”. Nimosentlachilik uan nijtlatsintokik: “¿Kenke amo tijneki?”. Ya nechnankilik: “Tielij Jehová itlajtoltemakauaj”. Amo kema nijkaktoya tlen Jehová itlajtoltemakauaj yon nijmatiyaya tlaj amo kiseliaj estli. Nopa siuatl nechnextilik se texto kampa kiijtoua kenke amo kiampa kichiuaj (Hech. 15:28, 29). Nojkia nechixtomilijkej tlen kichiuas toTeotsij iTlanauatijkayo: kitlamiltis tlaijiyouilistli, kokolistli uan mikilistli (Apoc. 21:3, 4). Ika miak pakilistli nikiniljuik: “¡Tlen inmojuantij innechiljuiaj ya nopa nijnekiyaya kema nieliyaya niokichpil, uan ya mochijki! ¡Nielki tepajtijketl pampa ayokmo nijneki ma tlaijiyouikaj maseualmej!”. Tlauel nechpaktik tlen nechiljuijkej yeka se hora uan tlajko tikamanaltitoyaj. Kema kistejkej, nijyolmatki kejuak ayokmo nieliyaya católico. Uan nojkia ipan nopa tonali nijyekok katli kuali kichijchijtok nochi tlen onka, itoka Jehová.

Nopa tlakatl iuaya isiua nojua ualajkej expa, uan nochipa tikamanaltikej tlen Biblia kipano se hora. Nikiniljuik ueliskia yasej nochaj uan kiampa kuali tikamanaltiskiaj. Maske Lydie nojkia kinejki momachtis Biblia, amo kinekiyaya kineltokas tlaj se keski tlamachtili tlen techmachtijtoyaj ipan iglesia católica amo eliyaya melauak. Yeka, nijtlanejki se sacerdote ma yaui nochaj. Ipan nopa tonali pejki tikamanaltij tlen tlamachtiaj ipan iglesia uan tlen Biblia kiijtoua, uan neltlayoua titlankej. Tlen tikitakej kipaleuik Lydie ma kiita Jehová itlajtoltemakauaj nelia tlamachtiaj tlen melauak. Ipan nopa tonali, pejki nojua tlauel tikikneliaj Jehová, uan ipan 1974 timoatsonpoliuiltijkej.

Kema nijyekok tlen toTeotsij kichiuas ipan Tlaltipaktli, nechpaleuik ma nimosentlali ipan tlen tlauel ipati. Lydie uan na tlauel tijnejkej tijtekipanosej Jehová. Nojkia, timosentlalijkej tikinmachtisej tokoneuaj. Tijnekiyayaj tijchiuasej kampeka tlauel tikiniknelisej toTeotsij uan maseualmej, kiampa sansejko tiitstoskiaj (Mat. 22:37-39).

Tokoneuaj kimatiyayaj sanse tijtlapejpeniyayaj tlen tijchiuasej. Uan miakpa tiuetskayayaj kema tikilnamikiyaya nopa. Tokoneuaj kimatiyayaj tijchiuayayaj tlen Jesús tlanauatik: “Xikijtokaj xitlauak ‘kena, nijchiuas’ o ‘axnijchiuas’” (Mat. 5:37). Se neskayotl, kema se  nosiuapil nojua kipixtoya 17 xiuitl, Lydie amo kikajki ma paxaloti ininuaya sekinok iuampoyouaj. Yeka, se ichpokatl kiiljuik: “Tlaj monana amo mitskauilia, xikiljui motata”. Uan toichpoka kinankilik: “Amo moneki kiampa nijchiuas pampa inijuantij kiijtosej sanse tlamantli”. Nopa chikuasemej tokoneuaj kiitayayaj tijchiuayayaj tlen Biblia kiijtoua. Tlauel tiyolpakij pampa nama miakej toteixmatkauaj nojkia kitekipanouaj Jehová.

Kema nijmatki tlen melauak tlen Biblia tlamachtia, kichijki ma nijpatla miak tlamantli ipan nonemilis. Uan nijnejki nikinpaleuis toikniuaj pampa nieli tepajtijketl. Yeka, nikiniljuik toikniuaj tlaj ueliskia nitlapaleuis ipan Betel tlen París uan teipa ipan nopa yankuik Betel tlen mochijki ipan Louviers. Nijuika nechka 50 xiuitl nia Betel nitepajtia. Ipan nochi ni xiuitl tlen panotok tlauel kuali nimouampojchijtok ininuaya katli nopaya tlatekipanouaj, uan se keskij kipiaj kipano 90 xiuitl. Se tonali nikixmatki se toikni katli namanok asitoya uan kiijtok kipixtoya 20 xiuitl, tlauel nimosentlachilik kema kiijtok na nijpaleuijtoya inana kema tlakatki.

Kema nikita kenijkatsa Jehová techmokuitlauia uan techyakana ika itlanechikol, kej panotia tonali kichijtok nojua tlauel ma nikikneli. Se neskayotl, ipejya xiuitl 1980, Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj kiitakej kenijkatsa kinpaleuisej toikniuaj tlen Estados Unidos ma kimatikaj kinixtomilisej tepajtianij kenke amo kiseliaj estli.

Uan ipan 1988, Katli kinyakanaj Jehová itlajtoltemakauaj kitlalijkej ipan Betel nopa departamento Servicios de Información sobre Hospitales. Achtouia, nopa departamento kiitayaya tlake kichiuaj Katli kamanaltij ininuaya tepajtianij, uan ni pejki ipan Estados Unidos kampa kiitayayaj kenijkatsa kinpaleuisej toikniuaj kuali ma kinpajtikaj. Uan teipa, nojkia kiampa kichijkej ipan sekinok altepemej, kej Francia. Tlauel nimosentlachilia kema nikita Jehová itlanechikol kinmokuitlauia toikniuaj katli mokokouaj ika miak tlaiknelili.

Maske tlauel nechpaktik nitepajtis, kema nikitak tlake moneki nikachtouitlalis, nikitak amo san monekiyaya nikinpajtis maseualmej, nojkia monekiyaya nikinpaleuis kuali ma tlaneltokakaj o ma kiixmatikaj Jehová katli techmakatok tonemilis. Yeka, kema ayokmo nitekitik, Lydie uan na timochijkej precursores regulares, uan kiampa tlauel tijmoyauaskiaj tlen kichiuas toTeotsij iTlanauatijkayo. Nojua tijchijtokej kampeka tlauel titlajtolmoyauasej uan kiampa miakej maseualmej uelis momanauisej.

Maske nojua nikinpajtia maseualmej, nijmati ipan ni tonali amo itstok yon se tepajtijketl katli uelis kitlamiltis kokolistli o mikilistli. Yeka, nijneki ma asi nopa tonali kema ayokmo onkas tlaijiyouilistli, kokolistli uan mikilistli. Uan ipan nopa yankuik Tlaltipaktli tlen nechka mochiuas, uelis nojua nimomachtis kenijkatsa toTeotsij kichijchijtok tlen onka uan kenijkatsa eltok totlakayo, pampa nochipa tiitstosej. Yeka, ayamo nochi moaxitia tlen nijnekiyaya nijchiuas kema nojua nieliyaya niokichpil. Nimotemachia teipa nojua kuali tiitstosej.