Napapiwe mu 1941, ku Paris nkisu kya France. Imbumba yitu yikali nindalama nyingi. Nahobokagha ukumanyila isukulu loli bo ndi nifyinja 10, nabinile fiyo TB kangi nalekile ukumanyila. Abadokotala batile ngulondiwa ukulambalikiwa ku kipatala panongwa yakuti amapapu ghangu ghakali namaka. Yonongwa yake kwa myesi mingi nabelengagha idikishonale kangi napilikisyagha amapulogilamu pa lediyo agha ghalinganiagha isya Yunivesite ya Paris. Bo dokotala ambulile ukuti mbumbulwike kangi mbaghile ukughomokela ku sukulu nahobwike fiyo. Natile, ‘Isi abadokotala bikubomba nunu fiyo.’ Ukufuma pakabalilo kala nalondagha ukuti mbatuleghe abandu. Linga tata wangu ikundalusya isi ngulonda ukwisa kubomba nkyeni, namulagha isyakufwana itolo ukuti, “Ngulonda nsaye ne dokotala.” Isi syo nalondagha fiyo pabumi bwangu.

Pa mbumba yitu twali Bakatolika. Loli ngasimenye nyingi isyakufwana na Kyala kangi nali namalalusyo mingi agha nalondiwagha ukwamuliwa. Bo nandile ukumanyila isya budokotala ku yunivesite nasyaghenie ukuti ifyabumi fyapeliwe.

Ngukumbuka akabalilo akakwanda bo ngetile amaselo pa mayikulosikopu. Naswighile fiyo muno amaselo ghikubombela imbombo. Naswighile muno ghikwifighilila ghene linga kupile kangi nalinga kutalele. Naketile kangi muno amasetoplazimu agha ghikwaghiwa mmaselo ghikuchenjela linga ghonganikene numunyu kangi ghikukula linga babikile mmisi. Panongwa ya isi utundu tumo utwabumi tukuchenja. Bo ngetile iselo yiliyosa payene naketile ukuti ifya bumi fyapeliwe.

 Bo mfikile ikyinja kyabubili pakabalilo aka namanyilagha isya budokotala, nasyaghenie ukuti Kyala aliko. Bo tumanyile isyakufwana nu mbili wa mundu, twamanyile muno tukukunjila inyobe sya mmaboko nu kugholosya. Muno iminofu yilungikisiwe ku mafupa namuno yikubombela imbombo syakuswighisya fiyo. Mwakifwanikisyo, namanyile ukuti ingole isi silungikisiwe ku minofu iya kiboko siyabiwe pabili, ukuyabiwa uku kukupangisya ukuti ingole isya kukiboko sibombeghe kanunu imbombo. Ingole isi silungikisiwe ku mafupa gha kunyobe. Linga inyobe syitu sikapeliwe bo ulu, ingole isya mmaboko sikayagha pakubomba kanunu imbombo. Naketile ukuti uyu apelile umbili wa mundu wamahala fiyo.

Nahobwike fiyo ukuketa imbombo sya Mpeli bo mmanyile muno umwana ikwandila ukutuya linga apapiwe. Namanyile ukuti bo umwana akali ukupapiwa, akabaghila ukutuya panongwa yakuti ikwambilila umuyi wa oxygen ukufuma kwa mama wake. Yonongwa yake ikinyambi kya muyi na mapapu kikuya ukuti kikali ukwisula numuyi. Linga akabalilo kakupapa kalipipi, ikinyambi kya muyi kikuya namisi nkati. Ukufuma apo linga umwana apapiwe nu kutuya akakwanda, ifindu ifyakuswighisya fikubombiwa. Akabwina aka kikuya pandumbula ya mwana kikwighaliwa, isi sikupangisya ukuti ilopa libukeghe kumapapu. Panongwa ya misi agha, ikinyambi na mapapu fikwisula numuyi. Mwanakalinga, umwana ikwanda ukutuya.

Nalondagha ukummanya uyu apelile ifindu ifyakuswighisya ifi, yonongwa yake nalyandile ukubelenga fiyo Ibaibolo. Naswighile fiyo ni ndaghilo isya kubupwelelela ubumi isi Kyala abapele Abaisraeli kwa fyinja 3,000 ifi fikindile. Kyala ababulile Abaisraeli ukuti basyileghe apa linga bapawike, basughusuleghe namisi mmaboko akabalilo kosa, nu kumpaghula umundu uyu ali nifimanyikilo fya mbungo. (Levi. 13:50; 15:11; Kukumbu. 23:13) Ibaibolo likuyoba isyakufwana ni findu ifi loli abasayansi basyaghenie muno imbungo sikwambukila mfinja fya mma 150 ifi fikindilepo. Nasyaghenie kangi ukuti indaghilo isyakufwana nubulowe isi sili mu buku lya Banyalevi syabatulile Abaisrali ukuti bayeghe belu. (Levi. 12:1-6; 15:16-24) Pabumalilo naketile ukuti Kyala abapele indaghilo isi Abaisraeli panongwa yakuti abaghanile kangi abasayagha bosa aba bampilikilagha. Nasyaghenie ukuti Ibaibolo lyatuyiliwe na Kyala, uyu ngalimmenye ingamu yake pakabalilo kala.

Bo ngumanyila ifya budokotala ku yunivesite, nalyaghene na Lydie uyu twalyandile nawe ikibwezi. Twalyeghene mu 1965 bo ndi pipi ukumalisya ifimanyilo fyangu. Mu 1971, une na Lydie twali na bana batatu. Lydie andulagha fiyo, ku mbombo na pakaya.

Nabombile imbombo pakipatala kwa fyinja fitatu bo ngali ukuya nikyangu. Ukufuma apo imbumba iyi tuyiyobile pabwandilo yalisile ku kipatala pakulonda ubutuli. Bo ndi pipi ukulemba isya ndamyo iyi unnyambala ali nayo, unkasi wake atile, “Ngusuma Dokotala, komma ukumba unkota ughu ghonganikene nilopa.” Naswighile fiyo nu kundalusya ukuti: “Naloli? Nongwa  yafiki?” Umwene atile: “Tuli Baketi ba Yehova.” Ngapilikamo isya Baketi ba Yehova pamo isi bikumanyisya isyakufwana nilopa. Unkikulu uyu aliwile Ibaibolo nukunnangisya Ilemba ili likuyoba isya kuleka ukwambilila ilopa. (Imbo. 15:28, 29) Ukufuma apo, umwene nu ndume wake balinnangisye isi Ubunyafyale bwa Kyala bukwisa pakufwanisya; bukwisa kumasya ukutamiwa, ububine ni nifwa. (Ubuset. 21:3, 4) Mwalusekelo natile “Isi mukumbula syo isi nanine nalondagha ukwisakubomba bo ndi mwana. Nalyandile ubudokotala ukuti mbatuleghe ababine.” Naswighile fiyo panongwa yakuti twayobesenie kwa awala yimoyene na hafu. Bo imbumba yila yisokilepo, ngalondagha kangi ukuya wa Katolika kangi namanyile ukuti Umpeli ali ni ngamu iyakuti, Yehova.

Nalyaghene ni mbumba iya Baketi ba Yehova amabulendo matatu pa kipatala kyangu kangi twayobesaniagha isyakufwana na Yehova ukukinda awala yimoyene. Nabakolile ku kaya ukuti tusayobesanie nyingi isyakufwana ni Baibolo. Nalinga ukuti Lydie alitike ukumanyila Ibaibolo, loli umwene akakolelanagha nasyo isyakuti ifimanyilo fimo ifya Katolika ifi batumanyisyagha fyali fyabutungulu. Ukufuma apo nalinkolile umputi ku kaya. Twayobesenie isyakufwana nifimanyisyo fya tchalichi mwakubombela Ibaibolo. Isi twayobesenie syalimpalamasisye fiyo Lydie kangi umwene asyaghenie ukuti isi Abaketi ba Yehova bamanyisyagha syabwanaloli. Pabumalilo, ulughano lwitu kwa Yehova lwakulile fiyo kangi twesa twalyosiwe mu 1974.

Isi namanyile isyakufwana nu bwighane bwa Kyala ku bandu, kyo kyali kindu ikyakulondiwa fiyo pa bumi bwangu. Une na Lydie, ukumbombela Yehova kyo kyali kindu kyakwanda pa bumi bwitu. Twakindilile ukubalela abanitu mwakukolelana ni fundo isya mu Baibolo. Twabamanyisye abanitu ukuti banganeghe Kyala na bandu. Isi syatutulile ukuti tukolelaneghe fiyo mu mbumba yitu.—Mat. 22:37-39.

Linga tukukumbukila kunyuma, une na Lydie twahobokagha linga abanitu bikukolelana na isi tusalile pakuya bapapi. Abene basimenye ukuti Yesu atile “ilisyu linu ilya ‘Ena’ ayeghe yo ena, ilya ‘Mma,’ ayeghe yo ‘mma” ulu lwali lulaghilo ulu twakongagha pakaya kitu. (Mat. 5:37) Mwakifwanikisyo, bo umwanitu yumo undindwana ali nifyinja 17, Lydie akamwitikisyagha ukusoka ukuti akangaleghe nabinake. Umwinake yumo alimbulile umwanitu ukuti, “Linga mama  wako atikukwitikisya ukusokapo pakaya, unsumeghe tata wako.” Loli umwanitu alimwamwile ukuti: “Tata yope akabaghila ukunyitikisya. Abene utubalilo tosa bikukolelana.” Ukuyoba ubwanaloli abanitu 6 aba baketagha ukuti twakolelanagha fiyo mwakukonga ifundo sya mu Baibolo. Tukundaghisya fiyo kwa Yehova panongwa yakuti abandu bingi mu mbumba yitu bikumbombela Yehova.

Nalinga ukuti ubwanaloli buchenjile isi nalondagha pa bumi bwangu, nalondagha ukubombela isi namanyile ukuti mbatuleghe ababombi ba Kyala. Yonongwa yake, naliyipile ukuti ngabombeghe pa Beteli ya ku Paris pakuya dokotala na ku Beteli imbya iya ku Louviers. Mbombile ububombeli ubwakwendela ku Beteli kwa fyinja ifyakufwana 50. Pakabalilo aka, nabaghile abamanyani bingi pa Beteli, bamo mwa bamanyani aba lino bali ni fyinja fya mma 90. Kangi isiku limo nahobwike fiyo bo naghene na yumo uyu alyandile ukubombela pa Beteli. Twasyaghenie ukuti pakabalilo aka nali dokotala nalintulile mama wake bo umwene ikupapiwa ifyinja 20 ifi fikindile.

Kwa fyinja ifi fikindilepo, ulughano lwangu kwa Yehova lukulile fiyo bo nguketa muno ikubalongosyela nu kubafighilila ababombi bake ukwendela mu gulu lyake. Mfyinja fya mma 1980, Akabughatila Kakulongosya kalyandisye ipulogilamu ku United States ukuti Abaketi ba Yehova bayobesanieghe na badokotala.

Ukufuma apo, mu 1988 Akabughatila Kakulongosya kalyandisye idipatimenti imbya pa Beteli iyi yikukoleliwa ukuti Idipatimenti Iyakuketesya Ifyakipatala. Idipatimenti iyi yikuketesya aba bali mu Makomiti Aghakuyobesania na Bakipatala (HLC) iyi yalyandile ku United States ukuti yibatuleghe aba Baketi ba Yehova aba babinile ukubwagha ubutuli pa nkhani ya ilopa. Amakomiti agha (HLC) ghabikiwe m’malo ghakukindanakindana mpaka ku France. Naswighile fiyo ukuketa muno igulu lya Yehova mwalughano likubatulila abakamu na balumbu aba babinile ukubwagha ubutuli.

Nayighanile fiyo imbombo ya budokotala. Loli bo ngetile isi nalondagha pabumi bwangu, nasyaghenie ukuti ikindu ikyakulondiwa fiyo ko kubatula abandu ukuti bammanye Kyala ukuti basapone. Bo ndusisye ukubomba imbombo, une na Lydie twalyandile ubupayiniya bwa kabalilo kosa kangi twamalilagha amaawala mingi ukufumusya amasyu amanunu agha Bunyafyale bwa Kyala. Tukukindilila ukubomba fyosa ifi tubaghile ukufwanisya pambombo iyakufumusya.

Ngukindilila ukubomba isi mbaghile ukufwanisya ukuti mbatule ababine. Loli nsyaghenie ukuti dokotala uyu ayimenye kanunu imbombo akabaghila ukufwanisya ukubumbulusya ububine pamo ukusosyapo inifwa. Yonongwa yake ngughulila akabalilo aka ifyakubaba, ububine ni nifwa fitisakuyako kangi. Bo ikisu ikipya kiseghelile, nguya pakukindilila ukumanyila nyingi isyakufwana ni kipeliwa kya Kyala ukongelelapo muno apelile umbili wa mundu mwakuswighisya. Isi nalondagha bo ndi mwana sikuya pakubombiwa mwalululu. Ndinulusubilo losa ukuti ifindu ifinunu fikuya pakwisa.