Ir al contenido

Ir al índice

KIKʼASLEMAL RI E WINAQ

Xinriq jun jastaq más nim ubʼanik chuwach kikunaxik winaq

Xinriq jun jastaq más nim ubʼanik chuwach kikunaxik winaq

«¡RI TAJIN kibʼij chwe are laʼ ri amaqʼel in chomanaq chrij are chiʼ kʼa in nitzʼ na!». Are waʼ ri xinbʼij chke e kebʼ winaq che xeʼopan wukʼ rech keʼinkunaj, pa ri junabʼ 1971. Pa ri tiempo riʼ, kʼateʼ xinmaj kikunaxik winaq y are ri nabʼe nuclínica che xintoro. ¿E jachin riʼ ri e kebʼ winaq? Y ¿jas ri amaqʼel in chomanaq chrij? Kwaj kinbʼij chiwe jas ri xkʼexow ri nuchomanik are chiʼ xintzijon kukʼ ri winaq riʼ y jasche kinbʼij che ri xinchomaj are chiʼ kʼa in nitzʼ na, ya kbʼantajik.

Xinalax pa ri junabʼ 1941, pa ri tinamit París (Francia) y xinkʼiy pa jun alaj familia. Sibʼalaj utz kwilo kinbʼe pa ri tijobʼal, are kʼu chiʼ kʼo 10 nujunabʼ xinriq tuberculosis, rumal laʼ sibʼalaj xinbʼisonik are chiʼ xinkun ta chik xinbʼe pa ri tijobʼal. Ri kunanelabʼ xkibʼij chwe che kinuxlanik rumal che ri nupulmones kʼo ta kichuqʼabʼ. Rumal laʼ kʼi tiempo xaq xiw xinsikʼij uwach jun diccionario y kintatabʼej ri Radio Sorbona, re ri Universidad re París. Are chiʼ ri kunanelabʼ xkibʼij chwe che xinkunatajik y kinkun chik kibʼe pa ri tijobʼal, sibʼalaj xinkikotik. Xinchomaj: «Sibʼalaj utz kwil ri kichak ri kunanelabʼ». Wariʼ xubʼan chwe che kwaj kinux kunanel. Are chiʼ ri nupapá kutaʼ chwe jas kinbʼano are chiʼ kinnimarik amaqʼel kinbʼij che, che kwaj kinux kunanel. Rukʼ wariʼ ri kikunaxik ri winaq sibʼalaj xbʼe wanimaʼ chrij.

RI XWETAʼMAJ CHRIJ RI CIENCIA XINUTOʼ RECH XWETAʼMAJ UWACH RI DIOS

Ri nufamilia e católicos, are kʼu ri in kʼo ta wetaʼm chrij ri Dios. Kʼo kʼi nupreguntas che kinriq ta ri urespuestas. Kʼateʼ xinchʼobʼo che kʼo yaʼowinaq ri qakʼaslemal are chiʼ xwetaʼmaj chrij Medicina pa ri universidad.

Knaʼtaj chwe ri nabʼe mul che xwil ri células tulipán pa jun microscopio. Sibʼalaj xinmayo are chiʼ xwil ri kubʼan ri componentes re ri células chuwach ri qʼaqʼ o ri tew. Xuqujeʼ xwil ri kubʼan ri citoplasma (jun jastaq che kʼo pa ri célula), kujikʼ ribʼ are chiʼ kyaʼ pa atzʼam, are kʼu are chiʼ kyaʼ pa joron, knimarik. Rukʼ ri jastaq riʼ che kubʼan ri células ktobʼanik rech ri organismo kuchʼijo are chiʼ kʼo tew o kʼo qʼaqʼ. Rukʼ wariʼ xinchʼobʼo che xaq ta kʼateʼ xkʼojiʼ qakʼaslemal, xaneʼ kʼo xyaʼowik.

Pa ri ukabʼ junabʼ che xinbʼe pa ri tijobʼal, xinchʼobʼo che ri Dios qastzij kʼolik. Jun kʼutbʼal, pa ri curso re Anatomía xqetaʼmaj che ri kʼo ajsik che ri uqul ri qaqʼabʼ ktobʼanik rech ri uwiʼ qaqʼabʼ kkunik kuyuq ribʼ y kuqʼutz ribʼ. Sibʼalaj mayibʼal ri bʼanom che unukʼik ri músculos, ligamentos y tendones. Jun kʼutbʼal, xwetaʼmaj che kujach ribʼ pa kebʼ ri tendón che kutiq ri músculos re ri antebrazo rukʼ jun chke ri uwiʼ qaqʼabʼ. Rukʼ wariʼ ri tendones kʼo jun espacio chupam, ri kqʼax wi jun chi tendón y kopan kʼa pa uwiʼ qaqʼabʼ. Wariʼ kubʼano che ko kuchap ribʼ y ksilabʼ taj. Xuqujeʼ, ri tendones ko kuchap ribʼ rukʼ taq ri bʼaq rumal nikʼaj chi tejidos che sibʼalaj ko e kʼolik. Wet mat e kʼo waʼ ri tejidos che sibʼalaj ko e kʼolik, are chiʼ kqabʼan chuqʼabʼ keroqopin riʼ ri tendones re ri qaqʼabʼ rukʼ taq ri bʼaq re ri uwiʼ qaqʼabʼ junam rukʼ ri hule kojom che jun kʼaqbʼal flecha. Qas xwilo che xajwataj nimalaj nojibʼal y etaʼmabʼal che ubʼanik ri qacuerpo ri oj winaq.

Sibʼalaj xnimar ri kinbʼan che rilik ri xyaʼow ri kʼaslemal are chiʼ xinnikʼoj rij ri kubʼan jun alaj neʼ are chiʼ kkʼiy chupam ri unan. Xwetaʼmaj che are chiʼ majaʼ kalax jun alaj neʼ, jun feto che kʼo ta yabʼil che kukoj ri cordón umbilical rech ri unan che ujikʼik ruxlabʼ. Rumal laʼ ri alvéolos re ri upulmón ri alaj neʼ kʼa majaʼ kkimaj chak. Are chiʼ ya kuriq ri qʼij che kalax ri alaj neʼ, waʼ taq alvéolos kchʼuqutaj rij chupam ri pulmones rukʼ jun sustancia kbʼix surfactante che. Tekʼuriʼ are chiʼ ya xalax ri alaj neʼ, utukel chik kumaj ujikʼik ruxlabʼal y rukʼ wariʼ kkimaj chakunem kʼi órganos che ri ucuerpo. Jun alaj teqʼ che kʼo pa ri ranimaʼ ri alaj neʼ kutzʼapij ribʼ rech ri kikʼ keʼopan pa taq ri upulmones. Are chiʼ tajin kkʼulmataj waʼ rukʼ ri ranimaʼ y ri upulmones ri alaj neʼ, ri surfactante kuya tobʼanik che taq ri paredes re ri alvéolos rech kkijach kibʼ y kopan ri kaqiqʼ kʼa chilaʼ. We bʼantajinaq chi wariʼ, ri alaj neʼ kkun chik kujikʼ ruxlabʼal.

Rumal che xwaj xwetaʼmaj uwach ri yaʼowinaq ri qakʼaslemal, xinmajij usikʼixik uwach ri Biblia. Sibʼalaj xinmayo are chiʼ xwil ri taqanik xuya ri Dios chke ri tinamit Israel 3,000 junabʼ kanoq, che rajawaxik kkichʼajchʼobʼej kibʼ rech keyawaj taj. Ri Dios xubʼij chke ri israelitas che rajawaxik kkimuq kan ri nim kichul o ri kipam are chiʼ kepaman kanoq, che amaqʼel kkichʼaj ri kiqʼabʼ y kekanaj pa cuarentena we kiriqom jun yabʼil che kqʼax chi che jun winaq (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13). Ri Biblia ubʼim chi kan wariʼ ojer, are kʼu kimik kʼateʼ 150 junabʼ kanoq ri científicos xketaʼmaj jasche ri yabʼil kqʼax che jun chi winaq. Xuqujeʼ xwil ri utzilal xuya chke ri israelitas ri taqanik che xuya ri Dios are chiʼ jun achi jun ixoq kkichʼajchʼobʼej kibʼ chiʼ kkʼojiʼ kirelaciones sexuales (Lev. 12:1-6; 15:16-24). Xinchʼobʼo che ri taqanik xuya ri Dios chke ri israelitas xa rumal che kraj ri utzilal chke y ri xeniman che, xetewchixik. Qas xinchʼobʼo che ri Biblia are uTzij ri Dios. Xaq xiw che pa ri tiempo riʼ wetaʼm taj jas ubʼiʼ ri qastzij Dios.

RI XINBʼAN CHE RETAʼMAXIK UWACH RI WIXOQIL Y RI XINBʼAN CHE URIQIK RI JEHOVÁ

Are chiʼ xinkʼuliʼ rukʼ ri al Lydie, pa ri 3 re abril re 1965.

Tajin kwetaʼmaj chrij ri Medicina are chiʼ xwetaʼmaj uwach jun ali Lydie ubʼiʼ. Sibʼalaj utz xqil qibʼ y xojkʼuliʼ pa 1965. Pa ri tiempo riʼ, kʼateʼ pa nikʼaj nubʼanom che ri carrera. Xekʼojiʼ e seis qalkʼwal, pa 1971 e kʼo chi oxibʼ. Ri al Lydie amaqʼel uyaʼom ri utobʼanik chwe, pa ri nuchak y pa ri familia.

Oxibʼ junabʼ xinchakun pa ri hospital are chiʼ majaʼ na kinkoj ri alaj nuclínica. Chiʼ qʼaxinaq chi kebʼ oxibʼ qʼij xeʼopan jun kʼulaj wukʼ che xinchʼaw chkij nabʼe. Are chiʼ ya kinok che utzʼibʼaxik ri tratamiento che rajawaxik che ri rachajil ri ixoq, xubʼij chwe: «Doctor, chabʼanaʼ jun toqʼobʼ kqaj taj kkoj kikʼ che». Xinmay ri xubʼij rumal laʼ xintaʼ che: «¿La qastzij wi? ¿Jasche?». Ri areʼ xubʼij: «Ri oj, oj testigos rech Jehová». Kʼo ta jumul nutom ri kkichomaj ri testigos rech Jehová chrij ri kikʼ, rumal laʼ ri ixoq xresaj ri uBiblia rech xukʼut chnuwach jawiʼ kubʼij wi che utz taj kkoj kikʼ (Hech. 15:28, 29). Tekʼuriʼ ri areʼ y ri rachajil xkimaj ubʼixik chwe ri kubʼan na ri uQʼatbʼal tzij ri Dios: che kusachisaj na uwach ri kʼaxkʼolil, ri yabʼil y ri kamikal (Apoc. 21:3, 4). Xinbʼij wariʼ chke: «¡Ri tajin kibʼij chwe are laʼ ri amaqʼel in chomanaq chrij are chiʼ kʼa in nitzʼ na! ¡Xwaj xinux ajkun rumal che kwaj keʼintoʼ ri winaq che kkiriq kʼax!». Sibʼalaj utz xintaʼ ri xkibʼij chwe rumal laʼ jun hora y media xojtzijonik. Are chiʼ xebʼe ri kʼulaj riʼ cho kachoch xinnaʼo che in católico ta chik. Xuqujeʼ xwetaʼmaj che Jehová ubʼiʼ ri Dios ri xbʼanow ronojel ri jastaq.

Oxmul xepe ri e kʼulaj riʼ pa ri nuclínica y are chiʼ kepetik, más jun hora kojtzijonik. Xeʼinsikʼij cho ja rech kojtzijon más tiempo chrij ri Biblia. Ri al Lydie xraj xretaʼmaj ri kubʼij ri Biblia qukʼ, are kʼu kukoj taj che jujun chke ri e kʼutunem católicas e qastzij taj. Rumal laʼ xinsikʼij jun sacerdote pa ri wachoch. Kʼa chaqʼabʼ xqatanabʼaʼ tzijonem rukʼ rumal che xojchʼaw chrij ri kukʼut ri Iglesia y xqakoj ri Biblia rukʼ. Wajun tzijonem riʼ che xqabʼan rukʼ ri sacerdote xubʼano che ri al Lydie xuchʼobʼo che ri testigos rech Jehová kkikʼut ri qastzij. Y pa ri tiempo riʼ, xnimar más ri qaloqʼoqʼebʼal che ri Jehová y junam xqabʼan qaqasanjaʼ pa ri 1974.

ARE NABʼE XINYA RI JEHOVÁ PA RI NUKʼASLEMAL

Sibʼalaj xukʼex ri nukʼaslemal chiʼ xwetaʼmaj ri kubʼan ri Dios chke ri winaq. In y ri al Lydie kqaj che kqapatanij ri Jehová pa ronojel ri qakʼaslemal. Xqabʼij che kqaj kqakʼut chkiwach ri e qalkʼwal ri kukʼut ri Biblia. Ri loqʼoqʼebʼal che kqanaʼ che ri Dios y chke ri qajil qatzʼaqat xubʼano che kʼo utzilal pa ri qafamilia (Mat. 22:37-39).

Ri e qalkʼwal xketaʼmaj che junam ri qachomanik rukʼ ri al Lydie chiʼ kqachaʼ jujun taq jastaq. Kʼi taq mul kojtzeʼnik rumal che knaʼtaj chqe ri xqabʼano. Ri e qalkʼwal xketaʼmaj che kqabʼan ri xubʼij kan ri Jesús: «Are taq kibʼij ‹jeʼ›, xaq ‹jeʼ› chixchoqoq; are taq kibʼij ‹jayiʼ›, xaq ‹jayiʼ› chixchoqoq» (Mat. 5:37). Jun kʼutbʼal, are chiʼ jun chke ri numiʼal 17 ujunabʼ, ri al Lydie xuya ta bʼe che che kbʼe kukʼ e nikʼaj chi rachiʼl. Rumal laʼ jun chke ri e rachiʼl xubʼij: «We ri amamá kuya ta bʼe chawe, chataʼ che ri apapá». Are kʼu ri numiʼal xubʼij che: «Kbʼan ta wi, rumal che junam kichomanik rukʼ ri numamá». Ri e seis qalkʼwal xkilo che oj kebʼ rukʼ ri al Lydie kqabʼan pa qakʼaslemal ri kubʼij ri Biblia. Sibʼalaj kojmaltyoxin che ri Jehová rumal che e kʼi chke ri qachalaxik e Testigos chik.

Ri qastzij chrij ri Biblia xukʼex ri nukʼaslemal. Are kʼu xwaj xeʼintoʼ ri qachalal rukʼ ri wetaʼmabʼal chrij ri medicina. Rumal laʼ xinya ri nutobʼanik pa ri Betel re París che kikunaxik ri qachalal che e yawabʼ, tekʼuriʼ xinbʼe chi pa ri kʼakʼ Betel che xbʼan pa Louviers. 50 junabʼ chik nuyaʼom ri nutobʼanik pa Betel. Pa ronojel ri tiempo riʼ, e nuriqom utzalaj taq wachiʼl chilaʼ. E jujun chke kʼo chi más che 90 kijunabʼ. Sibʼalaj xinmayo are chiʼ jun betelita xubʼij chwe che 20 junabʼ kanoq, in xintoʼ ri umamá are chiʼ xkʼojiʼ areʼ.

QAS WILOM CHE RI JEHOVÁ KUCHAJIJ RI UTINAMIT

Rilik ri ubʼanom ri Jehová che ukʼamik ubʼe ri utinamit inutoʼm rech kkʼiy más ri nuloqʼoqʼebʼal che. Jun kʼutbʼal, pa ri nabʼe taq junabʼ ochenta, ri Jupuq Ajkʼamal bʼe cho ronojel uwach Ulew xukoj jun programa pa Estados Unidos rech ri kunanelabʼ kekitoʼ ri testigos rech Jehová.

Tekʼuriʼ, pa 1988, ri Jupuq Ajkʼamal bʼe cho ronojel uwach Ulew xukoj jun kʼakʼ departamento pa Betel che xbʼix Servicios de Información sobre Hospitales che. Wajun departamento riʼ nabʼe are ktobʼan rukʼ ri Comités de Enlace con los Hospitales, rech kekitoʼ ri e qachalal Testigos. Are chiʼ xebʼan chi más waʼ taq comités pa nikʼaj chi países xuqujeʼ xebʼan pa Francia. Sibʼalaj kinmay rilik ri kubʼan ri Jehová che kichajixik ri e qachalal che e yawabʼ are chiʼ más kajwataj chke.

QAS XBʼANTAJ RI IN CHOMANAQ CHRIJ

Rukʼ kikotemal tajin kqatzijoj na ri utzalaj taq tzij re ri uQʼatbʼal ri Dios.

Kikunaxik ri winaq sibʼalaj xbʼe wanimaʼ chrij. Are kʼu, xinchʼobʼo che ri más nim ubʼanik are kitoʼik ri winaq pa ri kikojonik are ta kikunaxik. Are chiʼ xinbʼan jubilar wibʼ, xojux precursores rukʼ ri al Lydie, jeriʼ are xinkoj más ri nutiempo che utzijoxik ri utzalaj taq tzij re ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Kʼa tajin kojtobʼan na che ubʼanik wajun chak riʼ che kukol kʼaslemal.

Ri al Lydie y ri in pa ri junabʼ 2021.

Kʼa tajin keʼintoʼ na ri winaq che kʼo jun yabʼil chke. Are kʼu xwilo che paneʼ ri kunanelabʼ kʼo nim ketaʼmabʼal, kekun taj kkesaj ri yabʼil y ri kamikal. Rumal laʼ sibʼalaj kwaj che kopan ri tiempo che kʼo ta chi kʼaxkʼolil, kamikal y yabʼilal. Pa ri kʼakʼalaj uwach Ulew che kpe na, kinkunik kwetaʼmaj más chrij ri jastaq ubʼanom ri Jehová y chrij ri ubʼantajik ri qacuerpo. Rumal laʼ, ri in chomanaq chrij are chiʼ kʼa in nitzʼ na majaʼ ktzʼaqat ronojel. Y kʼa pa ri kʼakʼ uwach Ulew qas ronojel kbʼantajik.