Ni belekiwe hi 1941 a Paris, França, ka ndangu lowu a wu nga ganyanga. Leswi a ni zrandzra ku dondzra, ni vavisekile loko na ni ni 10 wa malembe ni sindzriseke ku tsrhika xikole hileswi a ni ni mavabyi ya nkohlela! Vadotori va te ku djuleka ni yetlela hikusa maphaphu yanga a ma kazralile. Ku dzringana tiwheti tinyingi, nkama wunyingi a ni tidondzrela mabuku ni ku yingiseta Radiyu Sorbonne dzra Univhersidade dzra le Paris. Loko dotori a ni byela leswaku a ni hanyile nakone ni nga tlhelela xikole, ni nyonxe ngopfu! Ni tibyele leswi: ‘Ntizro wa vadotori wa hlamalisa!’ Ku sukela kolanu, ku navela kwanga a a li ku daha vhanu. Loko papayi a hamba a ni vutisa leswaku a ni navela ku yentxa yini loko ni kulile, a ni ku: “Ni djula ku va dotori.” Hi leswi swi ni yentxiki ni zrandzra wudotori.

Ndangu wezru a wu li vakatolika. Kambe a ni nga tivi swinyingi hi Xikwembu Nkulukumba, nakone a ni ni swivutiso swinyingi. Ni sungule ku kholwiseka leswaku wutomi a byi titumbulukelanga loko ni sungule ku dondzra ta wudahu a univhersidadi.

Ni dzrimuka khambi dzra ku sungula ni voniki ma-célula ya xiluva ka microscópio. Ni hlamalisiwe hi leswi ma-célula ma yentxaka swone loko ma biwa hi xizrami ni loko ma tlhaviwa hi dambu. Ni tlhele ni xiya leswaku a citoplasma (dzri kumekaka ndzreni ka célula) dzra tikhondla loko dzri kuma munyu nakone dzra nalavuka loko dzri kuma mati. Mintxhumu leyi yi yentxekaka ka ma-célula yi yentxa leswaku swi koteka kuva mintxhumu leyi hanyaka yi titwananisa ni ku txintxa ka maxela. Loko ni vone ndlela ya ku hlamalisa yi tlhela yi kazrata ku yi tlhamuxela leyi célula dzri tsrhamiki ha yone, ni vhele ni kholwa leswaku a wutomi byi ni mutumbuluxi.

 Ka lembe dzra wubidzri na ni dondzrela ta wudahu, ni vone wumboni byin’wana bya leswaku Xikwembu Nkulukumba a kone. Ka dondzro ya Anatomia (dondzro ya ku tiva mintxhumu leyi hanyaka) hi dondzre hi leswi voko dzri tsrhamisiki xiswone, leswi pfumelelaka tintiho ku khondleka ni ku nalavuka. Matsrhamela ya minsiha, mazrambu, nyama, swa hlamalisa. Hi xikombiso, ni dondzre leswaku a nsiha lowukulu lowu tlhavinyetaka nsiha lowutsrongo wa le ka voko ka litiho dzra wubidzri, wu yaviwe ha kabidzri wu va wu vumba nsiha lowu fambaka ku ya tlhasa wugan’wini bya litiho. Leswo swi yentxa leswaku litiho dzri khondleka na dzri nga sukanga mbangwini wa dzrone. Handle ka leswo ku ni nyama leyi khomaka minsiha leyitsrongo leyi nga kusuhi ni mazrambu ya tintiho. Loko a a nga li leswo a minsiha ya voko a yi ta tsrhama na yi gwimbekile. Leswo swi ni yentxe ni vona leswaku lweyi a hambiki mizri wa mhunu a tlhazrihe ngopfu.

Ni tlhele ni hlamalisiwa hi Mutumbuluxi wa wutomi loko ni dondzre hi mahefemulela ya xibebetana loko xa ha ku pswaliwa. Na xa ha li khuzrini, xi hefemula hi zrumbu ledzri xi tlhavinyetaka ka mpswele. Leswi liki, a ma-alvéolo, ku nga swibalawana leswi yentxaka mhunu a hefemula hi tinhompfu, ma tsrhama ma nge na moya. Kutani, loko xibebetana xi li kusuhi ni ku phulukiwa, swinonisi leswi vitaniwaka surfactante swi nghena ka ma-alvéolo. Xileswo loko xa ha ku phulukiwa xi va xi sungula ku hefemula, ku yentxeka ntxhumu wa ku hlamalisa. Ku ni mbhovo a mbilwini ya xibebetana lowu pfalekaka kutani ngati yi djika yi ya ka maphaphu. Hi nkama lowo a swinonisi swi yentxa leswaku a ma-alvéolo ma nga namazrelani ma va ma tala hi moya. Hi nkamanyana ntsena a xibebetana xi sungula ku hefemula.

Leswi a ni navela ku tiva leswi yengetelekiki hi Mutumbuluxi wa mintxhumu leyi ya ku hlamalisa, ni sungule ku dondzra Bibele swi phela. Ni hlamalisiwe hi milawu leyi Yehovha a yi nyikiki va-Israyele mayelanu ni ku basa 3.000 wa malembe ntsrhaku. A byele va-Israyele leswaku a va fanela ku kelela nsila yavu loko va tizruma, va hlamba nkama ni nkama, ni ku titsravuxa ni mhunu lweyi a tikombaka a ni wuvabyi lebyi tlulelaka. (Lv 13:50; 15:11; Dt 23:13) Milawu leyo ya Bibele a yi sivela ku hangalaka ka mavabyi, kambe vativi va siyensa va ha ku swi gungula malembenyana ma khalutiki. Ni tlhele ni vona leswaku milawu leyi Xikwembu Nkulukumba a a yi nyikela ka buku dzra Levitika mayelana ni ku basa ka swizro swa mbeleko, a yi pfunisa leswaku tiko dzra Israyele dzri tivhikela ka mavabyi. (Lv 12:1-6; 15:16-24) Hinkwaswu leswo swi yentxe ni vona leswaku, milawu leyi Xikwembu Nkulukumba a yi nyikiki va-Israyele a yi pfuna vone nakone a a tovokisa lweyi a a yi landzra. Ni kholwiseke hi ku helela leswaku Bibele i dzra Xikwembu Nkulukumba nambi leswi hi nkama lowo a ni nga tivi vito dzrake.

Nkama lowu na ni li a univhersidadi, ni tive Lydie, ni va ni mu nyonxela. Hi txhatile hi 1965 na na ha dondzra. Hi 1971 kutani a hi ni vana vazrazru ka 6 wa vana lava hi nga navu. Lydie a a ni pfuna swinene minkama hinkwayu a ntizrweni ne ndangwini.

Ni tizre ka xipiritana xa kukazri ku dzringana malembe mazrazru na ni nga si pfula clínica. Kuve hi nkama wolowo ni tenderiki vatekani lavaya ni va phatiki a ku sunguleni ka mfambu lowu. A nkama lowu a ni djula ku tsralela nuna a muzri, a nsati a te: “Dotori, hi kombela ku hi tsralela muzri lowu kalaka wu nga na xiyenge ni xin’we xa ngati.” Ni hlamale ngopfu, ni va ni va vutisa leswi: “Kunene? Ha yini?” A ni hlamule a ku: “He swaku hi  Timboni ta Yehovha.” A ni ngi ngi sama ni twa ku vulavuliwa hi Timboni ta Yehovha, nambi mavonela ya tone mayelanu ni ngati. Kolanu a ni kombe Bibeleni leswi yentxaka va nga yamukeli ngati. (Min 15:28, 29) Ntsrhaku, yene ni nuna va ni kombe leswaku Mfumu wa Xikwembu Nkulukumba wu ta helisa ku xaniseka, mavabyi ni lifu. (Mpf 21:3, 4) Ni va hlamule ni ku: “Phela leswo, hi leswi a ni swi navela ku sukela a wutsrongwanini! Leswi swi ni yentxiki ni navela ntizro wa wu dotori i ku djula ku pfuna vhanu ka tinxanisa leti va kumanaka na tone.” Ni dzri zrandzre ngopfu bulu lakakuva hi hete wora ni hamfu. Vo na suka, ni tibyela leswi, ‘a na ha li mukatolika’. Ni dondzre leswaku Muvumbi lweyi a ni hlamalisiwa hi mintizro yake a ni vito, ku nga Yehovha!

Vatekani lavayani va phindeli kazrazru a clínica, nakone a hi talisa ku tlulisa wora na hi bula. Ni va zrambe leswaku va ya he kaya akuva hi bula leswi yengetelekiki hi Bibele. Lydie a pfumelile ku va na mine ka xidondzro, kambe a a nga pfumeli leswaku tidondzro ta kukazri ta katolika a ti hoxile. Xileswo ni zrambe Padri wa kukazri akuva hi ta ta bula na yene. Hi bule mayelanu ni tidondzro ta gereja ku za ku ya tlhasa makazri ka wusiku na hi tizrisa Bibele. Leswo swi kholwise Lydie leswaku a Timboni ta Yehovha ti dondzrisa ntiyiso. Ku sukela ka kolanu, lizrandzru dzrezru ha Yehovha dzri kulile lakakuva hi tinyiketela hi va hi babatisiwa hi 1974.

Ku dondzra hi leswi Yehovha a djulaka ku swi yentxela vhanu swi ni pfune ku kambisisa leswi a ni swi zrangisa a wuton’wini byanga. Ku mine na Lydie ku tizrela Yehovha swi ndzruluke ntxhumu wa lisima a wuton’wini byezru. A hi tiyimisele ku wundla vana vezru hi ku tizrisa minsinya ya milawu ya Bibele. Hi va dondzrise ku zrandzra Yehovha ni vhanu kutani leswo swi yentxi ndangu wezru wu va ni wumun’we.—Mt 22:37-39.

Vanezru a va swi tiva leswaku mine na Lydie a hi twanana ka swiboho leswi a hi swi teka minkama hinkwayu swanga vapswele. Loko hi swi dzrimuka swi patsra ni ku hi hlekisa. A va swi tiva leswaku a hi landzra mazritu ya Yesu lama liki: “‘Ina’ wenu a a ve ina, a ‘Im-him’ wenu a a ve im-him.” (Mt 5:37) Hi xikombiso, loko mun’we ka vanezru a ni 17 wa malembe Lydie a nga mu pfumelelanga ku famba a tlanga ni ntlawa wa kukazri wa vampshwa. Kambe xin’hwanyatana xin’we ka ntlawa wolowo xi byele n’wanezru xi ku: “Loko mamana waku a nga pfumeli byela papayi waku.” Kambe n’wanezru a hlamule leswi: “Leswo swi nge pfuni ntxhumu. Vapswele vanga va twanana swinene minkama hinkwayu.” Vanezru va 6 a va swi tiva leswaku a hi ni wumun’we ka ku tizrisa minsinya ya milawu ya Bibele. Hi tlangela ngopfu swinene hikuva swizro swinyingi swa ndangu wezru swi tizrela Yehovha.

 I ntiyiso leswaku akuva ni tive Yehovha swi txintxe leswi a ni swi zrangisa a wuton’wini byanga, kambe a ni djula ku tizrisa wutivi lebyi a ni li na byone akuva ni pfuna vhanu va Xikwembu Nkulukumba. Xileswo ni tinyikelile akuva ni pfunisa a Betele dzra le París nakone ntsrhaku ni ye tizrela a Betele dzra le Louviers. Ni ni kolomu ka 50 wa malembe na ni pfunisa ka ndzrawulu ya ta wudahu a Betele. Ka nkama wolowo ni tikumeli vanghanu lavanene ka ndangu wa Betele, lani van’wana va vone va nga ni kolomu ka 90 wa malembe. Siku dzrin’wana ni nyonxe swinene hi ku tiva mutizri lwemumpswha wa Betele. Ku nga n’wana lweyi ni pfunisiki mamana wake ku mu phuluka 20 wa malembe ntsrhaku!

Hi ku famba ka malembe ni vone ndlela leyi Yehovha a kongomisaka ni ku sizrelela vhanu vake ha yone. Leswo swi yengesele lizrandzru ledzri ni nga na dzrone ha yene. Hi xikombiso, a ku sunguleni ka va 1980 Huvo leyi Zrangelaka yi vumbe ndzrawulo a Estados Unidos leyi a yi ta pfuna vadotori ku twisisa ndlela leyi Timboni ta Yehovha ti yi vonaka ha yone ngati.

Ku sukela hi 1988, Huvo leyi Zrangelaka yi vumbe ndzrawulu a Betele ya ku vonelela ta Madzrungula Lama Fambisanaka ni Swipiritana (Servic̗os de Informac̗ões sobre Hospitais). A ku sunguleni ndzrawulu leyo a yi vonelela Swihubyana swa ku Vulavulisana ni Swipiritana leswi swi vumbiwiki a Estados Unidos leswaku swi pfuna Timboni ta Yehovha ku kuma wudahu lebyi kalaka byi nga na xiyenge ni xin’we xa ngati. Kutani ntsrhaku, ku game ku vumbiwa swihubyana swa ku vulavulisana ni swipiritana a misaveni hinkwayu ku patsra ni lani França. Swi nyonxisa swinene ku vona ndlela leyi nhlengeletanu ya Yehovha yi kombisaka ha yone lizrandzru ni ku pfuna vamakwezru loko va vilela mpfunu.

A ku navela kwanga a a li ku va ni daha vhanu. Hi leswi swi ni yentxiki ni navela ku va dotori. Nkama lowu ni nga kambela leswi ni fanelaka ku swi zrangisa a wuton’wini, ni twisise leswaku a muzri wa lisima lowu ni nga wu nyikaka vhanu i wa moya kumbe ku pfuna vhanu ku va ni wuxaka lebyinene na Yehovha, xihlovo xa wutomi. Xileswo nkama lowu ni reformariki, mine na Lydie hi teke wuphayona bya nkama hinkwawu akuva hi heta nkama wunyingi a ku zrezreni. Ku ta tlhasa ni namunhla hi yentxa hinkwaswu leswi hi swi kotaka akuva hi ya mahlweni ni ntizro lowu wa ku huluxa wutomi bya vhanu.

Ni tama ni yentxa hinkwaswu leswi ni swi kotaka akuva ni pfuna lava vabyaka. Kambe na swi tiva leswaku nambi vadotori lava nga ni wuswikoti, va nge swi koti ku helisa mavabyi, ku xaniseka ni lifu. Ni wu yimeli hi manyawu nkama lowu mavabyi ni lifu swi ta ka va swi nge he kone. Na swi tiva leswaku ku nga li khale a misaveni leyimpswha ni ta va ni nkama lowu dzringaniki akuva ni dondzra mayelanu ni ntumbuluku wa Xikwembu Nkulukumba, ku patsra ni ndlela ya ku hlamalisa leyi a vumbiki mizri wa mhunu ha yone. Leswi a ni swi navela ku sukela wutsrongwanini swi hetisekile hi ndlela ya kukazri kambe leswi swa ha buyaka swi ta va swinene ngopfu.