Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

ƆKƆNDƆ WA LƆSƐNƆ

Lakatane ɛngɔ kɛmɔtshi koleki monga dɔkɔtɛlɛ dimɛna

Lakatane ɛngɔ kɛmɔtshi koleki monga dɔkɔtɛlɛ dimɛna

“KƐNƐ kambutɛnyu kɛsɔ mbakamakombolaka oma ko dikɛnda diami ndo tɔ kambokotshama!” Lo 1971 mbakamatɛ ɛkɔnyi ami ehende w’eyoyo ɛtɛkɛta ɛsɔ la wangasanu tshɛ. Dimi laki oma la dihola klinikɛ kami ka ntondo l’ɔkɔngɔ wa dimi ntatɛ nkamba oko dɔkɔtɛlɛ. Ko waa na waki ɛkɔnyi ɛsɔ ndo kakɔna kakamakombolaka? Layanga nyɔkɔndɔlɛ woho wakatshikitanya sawo sɔ awui wakametshaka la ntondo lo lɔsɛnɔ lami ndo ɔkɔkɔ wakametawɔka dia kɛnɛ kakamakombolaka oma ko dikɛnda diami kayanga kotshama keem’edja.

Lakotɔ lo 1941, lo nkumbo kɛmɔtshi kaki komonga la ekondjelo k’efula la Paris, la France. Lakangɛnangɛnaka mbeka, ko ohonyokanyiya lonyangu laki lami lam’akimi l’ɛnɔnyi dikumi ndo etena kakamandama la hemɔ ka lɔkɔsu la lohondja ndo kakamahombe ntshika mbɔtɔ kalasa! Adɔkɔtɛlɛ wakambutɛ dia ntshikala lo mbeto diaha asasa ami ndjɔlɛmba. Laasɔ l’edja ka ngɔndɔ efula, laketshaka wenya ami lo mbadiaka diksiɔnɛrɛ dimɔtshi ndo lo pokamɛka emisiɔ w’aradiyo wa l’inivɛrsite wa Sorbonne wa la Paris. L’ekomelo, lam’akambutɛ dɔkɔtɛlɛ diami dia lambɔkɔnɔ ndo lambokoka nkalola lo kalasa, lakonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ heyama. Lakayatɛ nte: ‘Kɛnɛ kasala adɔkɔtɛlɛ kekɔ diambo efula!’ Oma ko etena kɛsɔ lakatatɛ nkombola nkɔnɔla hemɔ y’anto. Etena tshɛ kakamimbolaka papa kɛnɛ kayomolanga nsala lo lɔsɛnɔ lami, lakawoshaka mbala tshɛ okadimwelo akɔ waamɛ ɔnɛ: “Dimi nangaka monga dɔkɔtɛlɛ.” Laasɔ, monga dɔkɔtɛlɛ akayokoma dui diakaleki ohomba lo lɔsɛnɔ lami.

AWUI WA SIANSƐ WAKASUKANYA LA NZAMBI

Nkumbo kaso kaki aseka Mupɛ. Koko dimi kombeyaka awui efula lo dikambo dia Nzambi ndo laki la ambola efula wakimi komonga la ekadimwelo. Aki paka l’ɔkɔngɔ wa dimi mbɔtɔ kalasa katombawɔ dɔkɔtɛlɛ l’inivɛrsite mbakamayetawɔka dia lɔsɛnɔ lakatongama.

Dimi mbohɔka mbala ka ntondo kakamɛnyi tɔtshɔngu ta lo tombatomba lo mikrɔskɔpɛ. Lakambe efula dia mɛna woho wakayakokɛka tɔtshɔngu etena ka yanyi ndo ka tshitshi. Lakɛnyi nto woho wakanamaka sytoplasm (yangɔ mɔtshi ya l’etei ka tshɔngu) naka wamboyidja lo lɛɛhɔ ndo woho wakayanɔka naka wamboyidja l’ashi wa pudipudi. Awui asɔ ndo akina waheyama mbadia mbakimanyiya ditongami diasɛna dia ndjaɔtɔnganyiya l’ahole wotshikitanyi. Lam’akamɛnyi woho wele tshɔngu ɛngɔ ka diambo, lakɛnyi dia lɔsɛnɔ koondja oyaya, koko lɔ lakatongama.

Lam’akimi l’ɔnɔnyi wa hende lo kalasa k’aseka enganga, lakɛnyi tolembetelo efula takɛnyaka dia Nzambi ekɔ. Lam’akateke demba di’onto, lakɛnyi dia woho wakasalema etambe ka lonya tokimanyiyaka dia minɛka ndo sembɔlaka mpita yaso. Emunyi wa demba, asɔnga ndo eshisha wakasalema lo yoho ya diambo efula. Ɛnyɛlɔ, lakeke di’eshisha wakakatanya omunyi ɔmɔtshi wa lo weka wa hende wa lo lohita kahanyema l’ahende, ko nsala oko dalo diatshɔ eshisha otsha lo tokoma ta mpita ko memala laawɔ. Lɔkɔhɔ la wolo mbakimɛ eshisha suke la weka wa mpita. Otondonga aha lɔkɔhɔ lɔsɔ, tshike eshisha wa lo mpita yakɔ wotokakatala ndo nsembɔ tɔɔ ndo mpita totoyokamba dimɛna. Lakashihodia ɔnɛ Otungi wa demba di’onto ekɔ la yimba y’efula.

Lowando laki lami le Otungi wa lɔsɛnɔ lakatafulaka etena kakameke woho wotɔ ɔna. Lakeke dia la ntondo k’ɔna mbotɔ, eholoko kondjaka hiɛlɛlɛ lo tshimbo y’ototo waki nyango. L’etena kɛsɔ ko, hiɛlɛlɛ yatɔtɔ lo diangɔ dielɛwɔ alveɔlɛ, mbuta ate totapatapa ta totshitshɛ tele l’asasa. Otsha l’etena k’ɔna mbotɔ, totapatapa telɛwɔ alveɔlɛ mongaka l’ashi amɔtshi wa laande. Ko l’ɔkɔngɔ w’ɔna mbotɔ, awui wa diambo salemaka lam’ahɛnga ɔna mbala kande ka ntondo. Wosho ɔmɔtshi wa lo doyi di’ɔna dihamaka, dia ntoma dikila otsha l’asasa. L’etena k’ohomba kɛsɔ, ɛngɔ kelɛwɔ tensioactif shimbaka dia waa alveɔlɛ mamatana dia vɔ ndola esadi eto la hiɛlɛlɛ. Mbala kakɔ ɔtɔi, ɔna l’ashashi mongaka la kɛnɛ kahombama dia ndamɛ mpɛnga.

Lakalange mbeya Onto lakatonge diangɔ dia diambo sɔ, ko lakatatɛ mbadia Bible l’otema ɔtɔi. Lakambiyama efula la ɛlɛmbɛ wendana la pudipudi waki lo sheke yakadje Nzambi nde la wodja w’Isariyɛlɛ ambeta ɛnɔnyi ndekana 3 000. Nzambi akadjangɛ ase Isariyɛlɛ dia vɔ kundɛka ntumi yawɔ, mbɔkaka mbala la mbala, ndo manganyaka onto laki la tombetelo ta hemɔ yasambemɛ l’anto akina. (Lɛw. 13:50; 15:11; Eoh. 23:13) Bible kakatɛkɛta di’akambo asɔ, koko paka lo ɛnɔnyi nkama weke kambeta ɛnɛ mbamboyoshihodia ase siansɛ dia hemɔ kokaka diangana. Lamboyeya nto dia ɛlɛmbɛ wendana l’awui wa dieyanelo wele lo dibuku di’Akambo w’ase Lɛwi wakakimanyiya wodja w’otondo w’Isariyɛlɛ dia monga la yoonge ya dimɛna. (Lɛw. 12:1-6; 15:16-24) Lakayokoma dia mbuta dia Otungi akasha ase Isariyɛlɛ ɛlɛmbɛ ɛsɔ dikambo dia wahɔ awɔ ndo ɔnɛ nde akatshɔkɔlaka wanɛ wakakitanyiyaka ɛlɛmbɛ ande. Lakayetawɔ dia Bible kakasambiyama oma le Nzambi, Nzambi kele dimi kombeyaka lokombo lande l’etena kɛsɔ.

WOHO WAKAMAHOMANA LA WADƐMI NDO WAKAMEYE JEHOWA

Dimi la Lydie lushi la diwala diaso lo Ngɔndɔ ka nɛi 3, 1965

Lam’akimi l’inivɛrsite lo kalasa ka ntomba dɔkɔtɛlɛ, lakahomana l’osekaseka wakawelɛka Lydie, ko lakolange. Takatshukana lo 1965 la ntondo ka dimi nshidiya kalasa. Oya lo 1971, ko dimi la Lydie taya l’ana asato lo ana asamalo wakatote. Lydie aki osukɔ w’oshika le mi, oyadi l’olimu ami wa dɔkɔtɛlɛ kana l’atei wa nkumbo kaso.

Lakakambe lo lopitadi lɔmɔtshi l’edja k’ɛnɔnyi esato la ntondo ka dimi ndjodihola klinikɛ. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, wadi l’omi amɔtshi waki ɛkɔnyi ami wakamatɛkɛtshi l’etatelo ka sawo nɛ, wakaye dia ndjosakemɛ lo klinikɛ kami. Lam’akamalange mfundɛ omi ekanga, wadɛnde akanɔmbɛ ate: “Lam’alangɛ dɔkɔtɛlɛ, aha ekanga wele la dikila.” Lakambe, ko lakawambola nte: “Lo mɛtɛ? Lande na?” Nde akakadimola ate: “Sho tekɔ Ɛmɛnyi wa Jehowa.” Laasɔ ko talokaka di’Ɛmɛnyi wa Jehowa kana kɛnɛ ketshawɔ lo dikambo dia dikila. Womoto ɔsɔ akɔshi Bible kande ko akamɛnya divɛsa diohikami yɛdikɔ yawɔ yendana la otonelo wa dikila. (Ets. 15:28, 29) Oma laasɔ, nde l’omɛnde wakamɛnya kɛnɛ kayosala Diolelo diaki Nzambi; diɔ diayonya asui, hemɔ ndo nyɔi. (Ɛny. 21:3, 4) Ko lakawatɛ nte: “Kɛnɛ kambutɛnyu kɛsɔ mbakamakombolaka oma ko dikɛnda diami ndo tɔ kambokotshama. Dimi lakakome dɔkɔtɛlɛ dia nkitshakitsha paa y’anto.” Takasawola wonya a tango l’etenyi nɛ dia lakangɛnangɛna sawo sɔ. Lam’akamakakitɔna l’atshukanyi asɔ, otema ami komonga nto laka Mupɛ ndo lakeke dia Otungi wakamangɛnangɛnaka ɔsɔ aki la lokombo, lokombo lakɔ ko: Jehowa.

Lakahomana la wadi l’omi asɔ mbala shato lo klinikɛ kami ndo mbala tshɛ takasawolaka ndekana wonya a tango. Lakawaelɛ lakami dia sho nkondja etena ka nsawola efula dikambo dia Bible. Kaanga mbaketawɔ Lydie dia mbeka kaamɛ la so, nde kombetawɔ di’awui amɔtshi wakawatetsha laka Mupɛ waki kashi. Ɔnkɔnɛ, lakelɛ abe ɔmɔtshi lakaso. Takakɛtshanya wetshelo w’ɛtɛmwɛlɔ lo nkamba la Bible polo la kati k’otsho. Ɔkɛtshanyelo ɔsɔ wakayetawoya Lydie di’Ɛmɛnyi wa Jehowa mbetshaka akambo wa mɛtɛ. L’ekomelo, ngandji kokaso Jehowa Nzambi kakafule polo ndo lo dimi la nde batizama lo 1974.

LAKETSHA JEHOWA LO DIHOLE DIA NTONDO

Kɛnɛ kakameke lo kɛnɛ kendana la sangwelo diaki Nzambi lo dikambo di’anto kaki la shɛngiya y’efula l’awui wakamahombe mbetsha lo dihole dia ntondo lo lɔsɛnɔ lami. Le so dimi la Lydie, kambɛ Jehowa akayokoma dui dioleki ohomba lo lɔsɛnɔ laso. Takayashikikɛ dia mbodia anaso lo ndjela atɔndɔ wa lo Bible. Taketsha anaso dia nanga Nzambi ndo wonyaso onto, kɛsɔ kakatokimanyiya dia monga kaamɛ lo nkumbo kaso.​—Mat. 22:37-39.

Lam’akaloyaso washo l’ɔkɔngɔ, dimi la Lydie mbɔlaka mbala efula lo woho wakɛnaka anaso kaamɛ kaki lam’asaso oko ambutshi. Vɔ wakeyaka dia wetshelo wa Yeso w’ɔnɛ “‘Eelo’ kanyu kayale eelo, ‘Keema’ kanyu kayale keema,” mbakatayelaka lo nkumbo kaso. (Mat. 5:37) Ɛnyɛlɔ lam’akakotsha ɔnaso ɔmɔtshi la womoto ɛnɔnyi 17, Lydie kombetawɔ dia nde tombaka kaamɛ l’olui ɔmɔtshi w’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka. Osekaseka ɔmɔtshi wa l’olui ɔsɔ akatɛ ɔnaso la womoto ate: “Naka mama kayɛ halange wɛ ntomba, ko wɛ nɔmba shɔ!” Koko ɔnaso akokadimola ate: “Vɔ akɔ ahende wekɔ woho ɔtɔi. Mbala tshɛ vɔ sangaka lolimi.” Eelo, anaso asamalo wakɛnyi dia tekɔ kaamɛ lo kɛnɛ kendana l’okambelo wa l’atɔndɔ wa lo Bible. Tekɔ la lowando efula le Jehowa nɛ dia ɛlɔ taya l’atei wa nkumbo ka woke k’ekambi wa Jehowa.

Kaanga mbakatshikitanya akambo wa mɛtɛ awui wakaleke ohomba le mi, lakangɛnangɛna nkamba la kɛnɛ kakameke oko dɔkɔtɛlɛ lo wahɔ w’ekambi wa Nzambi. Ɔnkɔnɛ, lakayakimɔ la lolango dia nkamba oko dɔkɔtɛlɛ lo Bɛtɛlɛ ka la Paris ndo l’ɔkɔngɔ diko lo Bɛtɛlɛ k’oyoyo ka la Louviers. Lambokamba oko ose Bɛtɛlɛ laya oma l’andja suke l’ɛnɔnyi 50. L’edja k’etena kɛsɔ tshɛ, lambonga l’angɛnyi amɔtshi w’eshika lo nkumbo ka Bɛtɛlɛ, amɔtshi l’atei awɔ waya l’ɛnɔnyi 90 l’ɛmɔtshi. Lakangɛnangɛna nto lushi lɔmɔtshi etena kakamahomana l’ose Bɛtɛlɛ ɔmɔtshi l’oyoyo. Lakeye dia ambeta ɛnɔnyi 20, dimi mbakakimanyiya mama kande dia mbootsha.

DIMI LAKƐNYI WOHO WAKAYAKIYANYAKA JEHOWA EFULA LO DIKAMBO DI’EKAMBI ANDE

L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, ngandji kakamokaka Jehowa kakafule etena kakamayasɛdingolaka woho walɔmbɔlande ndo wakokɛnde ekambi ande lo tshimbo y’okongamelo ande. L’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1980, Olui-walɔmbɔla akasale ekongelo kɛmɔtshi l’États-Unis dia diɔtɔnganelo dia dimɛna monga lam’asa Ɛmɛnyi wa Jehowa l’aseka enganga.

Oma laasɔ lo 1988, Olui-walɔmbɔla akakenge departɛma dimɔtshi di’oyoyo lo Bɛtɛlɛ diakawelɛka Departɛma diendana l’awui wa lopitadi. L’etatelo, departɛma sɔ diakendaka olimu wa Kɔmite ya diɔtɔnganelo la mpitadi (KDM) yakakengama l’États-Unis dia nkimanyiya Ɛmɛnyi wele la hemɔ dia nongolaka esakelo w’amɛna. Lam’akakokanɛ ekongelo kɛsɔ l’andja w’otondo, Kɔmite ya diɔtɔnganelo la mpitadi yakayokengama la France. Lekɔ lo mɛna yoho ya diambo yasukɛ okongamelo wa Jehowa la ngandji tshɛ anangɛso l’akadiyɛso wele la hemɔ etena kewɔ lo dihombo.

KƐNƐ KAKAMAKOMBOLAKA KAMBOKOTSHAMA

Tekɔ lo ntetemala ngɛnangɛna nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi

Monga dɔkɔtɛlɛ mbakamalangaka ntondo. Koko lam’akamasɛdingola awui wakaleke ohomba le mi, lakayoshihodia dia ɛkɔnwɛlɔ ka lo nyuma mboleki ohomba, mbuta ate nkimanyiya anto dia vɔ ndjaokanya la Jehowa Nzambi, ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya lɔsɛnɔ. L’ɔkɔngɔ wa dimi nongola pasiɔ, dimi la Lydie taketshaka wenya efula ngɔndɔ tshɛ dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi oko ambatshi mboka wa pondjo. Tekɔ lo ntetemala mbisha lonya l’olimu ɔsɔ washimbɛ nsɛnɔ lo yɛdikɔ yɛdimi l’akoka aso.

Dimi la Lydie lo 2021

Lekɔ lo ntetemala nsala kɛnɛ kakokami nsala dia nkimanyiya lo tshanda mɔtshi anto wele la hemɔ. Koko lambɛna dia kaanga dɔkɔtɛlɛ diele l’akoka woleki tshɛ hakoke nkɔnɔla hemɔ tshɛ kana nshimba nyɔi. Laasɔ, lekɔ lo nongamɛ etena kele paa, hemɔ ndo nyɔi hatonga nto. L’andja w’oyoyo ɔsɔ wamboleka nsukana, layɔsɛnaka pondjo pondjo ndo layonga la diaaso dia mbeka awui wendana la etongelo kaki Nzambi, mbidja ndo yoho ya diambo yakandatonge demba di’onto. Lo mɛtɛ, kɛnɛ kakamakombolaka oma ko dikɛnda diami kambokotshama, koko aha tshɛ lo tshɛ. Lekɔ la mbetawɔ dia awui woleki amɛna weke la ntondo kami!