Ndinguwa mu 1941 mutawuni ya Paris ku France ndipu banja lidu lenga lakukhupuka cha. Ndayanjanga kusambira kweni ndati ndakwanisa vyaka 10 ndinguguŵa ukongwa chifukwa ndingutama TB, mwakuti ndinguleka dankha kusambira sukulu! Madokotala ngangukamba kuti ndilutirizgi kuja kuchipatala chifukwa chakuti mapapu ngangu ngengavi nthazi. Mwaviyo, kwa myezi yinandiku, ndajaliyanga waka kuŵerenga dikishonale kweniso kuvwiya pa wayilesi mapulogilamu nga masambiru nga pa yunivesite ya ku Paris. Dokotala wangu wati wandikambiya kuti ndachila ndipu ndingaluta ku sukulu, ndingukondwa ukongwa. Mumtima ndingukamba kuti: ‘Ntchitu yo madokotala ngagwira njamampha ukongwa!’ Kwambiya pa zuŵa lenili, ndakhumbanga kuti ndizichizgengi ŵanthu wo atama. Asani ada atindifumba vo ndikhumba kuzichita pa umoyu wangu, nyengu zosi ndaŵamukanga kuti: “Ndikhumba kuzija dokotala.” Mwaviyo, ndingwamba kuwona kuti ntchitu ya udokotala njakuzirwa.

Banja lidu lenga la Katolika. Kweni ndaziŵanga vinandi cha vakukwaskana ndi Chiuta ndipu ndenga ndi mafumbu nganandi ngambula kumukika. Ndati ndayamba kuchita kosi ya udokotala pa yunivesite, ndipu ndingusimikiziya kuti umoyu ukuchita kulengeka.

Ndikumbuka kakwamba pa umoyu wangu po ndingugwiriskiya ntchitu mayikurosikopu kuti ndiwoni maselu nga vakume. Ndinguzizwa kuwona mo maselu ngatijivikiliya asani kwawotcha kweniso kwazizira. Ndinguwona so kuti tinthu tamajimaji to tisanirika mukati mwa selu (cytoplasm), tikhwinyata asani takwaskana ndi mche ndipu titutumuka asani watiŵika mumaji ngambula mche. Chifukwa cha venivi kweniso vinthu vinyaki vinandi vo vichitika mu selu, tamoyu timanatimana tisintha kuti tikoliyani ndi mo vinthu viliri pa nyengu yo. Ndati ndawona kuti selu yeyosi njakusuzga kuyivwisa mo yichitiya vinthu, ndingusimikiza kuti umoyu ukuŵaku waka mwangozi cha.

 Mu chaka cha chiŵi cha kosi yangu, ndinguwona maukaboni nganandi ngakulongo kuti Chiuta waliku. Tichisambira vakukwaskana ndi liŵavu la munthu, tingusambira mo chigaŵa cha janja la munthu kwambiya pa kasukusuku mpaka po patambiya chikufi, chitovye kuti tipindengi kweniso kunyoloska vikumbu vidu. Mo minofu yilumikizikiya ku viwanga kweniso mo vosi vigwiriya ntchitu mwakukoliyana, vakuziziswa ukongwa. Mwakuyeruzgiyapu, ndingusambira kuti mnofu wakulama wo ulumikiza mnofu wachigaŵa cha janja lidu cho chitambiya pa kasukusuku mpaka po patambiya chikufi, kufika kuchiwanga chachiŵi cha chikumbu chidu, ugaŵikana paŵi, vo vitovya kuti mnofu unyaki wakulama wo uluta kukumaliya kwa chikumbu uyendengi umampha. Minofu yakulama yeniyi, ye kufupi ukongwa ndi viwanga va chikumbu. Asani vikumbu vidu vinguleka kupangika mu nthowa yeniyi, minofu yakulama yatingi yikaniliyanengi ndi viwanga va chikumbu kweniso yatingi yinyolokengi waka, vo vatingi vichitiskengi kuti vikumbu vilekengi kugwira ntchitu umampha. Yapa, ndinguziŵiya limu kuti yo wakupanga liŵavu la munthu ngwazeru ukongwa.

Ndingukhorwa ukongwa ndi ntchitu ya Mlengi ndati ndasambira mo mwana watambiya kututa asani wawaku. Ndingusambira kuti asani mwana weche mumoyu mwa anyina, wakhumbika kututa yija cha chifukwa walonde okusijini kutuliya kwa anyina kuziya pa umbwera. Ndichu chifukwa chaki timazenji ta okusijini ta mumapapu ngaki, tituŵa kuti techendazaziki ndi okusijini. Kweni asani kwaja kamanavi kuti mwana waweku, tinthu tinyaki tamajimaji tizaza mukazenji kekosi. Pavuli paki, asani mwana wawaku, ndipu watuta kakwamba, pachitika vinthu vakuziziswa. Zenji la mtima wamwana lijalika ndipu venivi vichitiska kuti ndopa zifiki ku mapapu. Pa nyengu yeniyi, tinthu tinyaki tamajimaji kuti timazenji ta mumapapu tizaziki ndi mphepu mwaliŵi. Asani ivi vachitika, nyengu yeniyo, mwana watamba kututa yija.

Ndakhumbanga kuziŵa Yo wakulenga vinthu vakuziziswa venivi. Mwaviyo, ndingwamba kusambira Bayibolu mwakufwiyapu. Ndinguzizwa ukongwa ndi marangu ngakukwaskana ndi uchanda ngo Chiuta wangupaska mtundu wa Ayisirayeli, vyaka vakujumpha 3,000 vo vajumpha. Chiuta wangukambiya Ayisirayeli kuti awundiyengi asani ajiwovya, asambengi kaŵikaŵi ndi maji kweniso kuti munthu weyosi yo walongo kuti we ndi matenda ngakuti wangayambuzgiya anyaki, amuŵikengi kwakuyija. (Levi. 13:50; 15:11; Doto. 23:13) Bayibolu lilongo mo matenda ngawandiya, vo asayansi aviziŵa mu vyaka vapambula kuswera yapa. Ndinguziŵa so kuti marangu ngakukwaskana ndi kugonana ngo ngakambika mu buku la Levitiko, ngawovyanga Ayisirayeli wosi kuti alekengi kutama. (Levi. 12:1-6; 15:16-24) Pakumaliya, ndinguziŵa kuti Mlengi wangupereka marangu ngenanga kwa Ayisirayeli kuti vinthu viŵayendiyengi umampha ndipuso kuti wangutumbika ŵanthu wo avwiyanga marangu ngaki. Ndingusimikiza kuti Bayibolu likukambirika ndi Chiuta, Chiuta yo ndamuziŵanga cha zina laki pa nyengu iyi.

Pa nyengu yo ndachitanga kosi yangu ya udokotala ku yunivesite, ndingukumana ndi msungwana munyaki zina laki Lydie ndipu ndingumukhumba. Tingutorana mu 1965, ndipu pa nyengu iyi ndipu ndachitaku waka hafu ya kosi yangu. Chichifika chaka cha 1971, Lydie ndi ini ndipu tabala kali ŵana atatu, pa ŵana 6 wo tenawu. Lydie wandiwovya ukongwa pa ntchitu yangu ya udokotala kweniso mubanja mwidu.

Ndechendajuli chipatala changu, ndingulembeka dankha ntchitu pa chipatala chinyaki kwa vyaka vitatu. Pati pajumpha nyengu yimanavi, kutuliya po ndingujuliya chipatala changu, banja lo latamanga lo ndalizumbuwa kukwamba kwa nkhani, linguza kuti lilonde chovyu cha munkhwala. Nde pafupi kuti ndilembi  munkhwala wo ndakhumbanga kupaska mulumu waki, muwolu waki wangukamba kuti: “Chondi adokotala, mungaperekanga munkhwala wo ukupangika ndi ndopa cha.” Mwakuzizwa ndingumufumba kuti: “Muneneska nadi? Chifukwa wuli sonu?” Iyu wangumuka kuti: “Ndisi Akaboni aku Yehova.” Ndenga ndechendavwepu vakukwaskana ndi Akaboni aku Yehova pamwenga kuziŵa vo asambiza pa nkhani ya ndopa. Munthukazi uyu wanguto Bayibolu laki ndipu wangundilongo fundu ya mu Malemba yo yitiŵachitiska kuti akanengi ndopa. (Machi. 15:28, 29) Pavuli paki, iyu ndi mulumu waki angulutirizga kundilongo vo Ufumu waku Chiuta wazamufiska, nge kutuzgapu masuzgu, matenda kweniso nyifwa. (Chivu. 21:3, 4) Mwalikondwa, ndinguŵakambiya kuti: “Vo mutindikambiya ndivu ndakhumbanga kuzichita kutuliya pa unamana wangu ndipu vafiskika! Ndikusambira ntchitu ya udokotala kuti ndichizgengi ŵanthu.” Ndingukondwa ukongwa, mwakuti tingukambiskana kwa ora limoza ndi hafu. Banja ili lati latuwapu waka, mtima wangu ungutuwaku ku tchalitchi la Katolika, ndipu ndingusambira kuti Mlengi yo ndakhumbisiskanga kumuziŵa we ndi zina, ndipu zina laki ndi Yehova!

Ndingukumana ndi banja la Akaboni lenili, maulendu ngatatu pa chipatala changu, ndipu nyengu yosi yo takumana takambiskananga kujumpha ora limoza. Ndinguŵadaniya kunyumba kwangu kuti tikaŵi ndi nyengu yinandi yakukambiskana vakukwaskana ndi Bayibolu. Chinanga kuti Lydie wanguzomera kujapu pa sambiru la Bayibolu, kweni wangukoliyana navu cha vakuti visambizu vinyaki va tchalitchi la Katolika vo tingusambizika venga vaboza. Mwaviyo, ndingudana wasembi wa chikatolika kuti wazi kunyumba kwidu. Tingususkana visambizu va chikatolika mpaka usiku pakati, mwakugwiriskiya ntchitu Bayibolu pe. Kukambiskana kwenuku kunguwovya Lydie kusimikiza kuti Akaboni aku Yehova asambizanga uneneska. Pakumaliya paki, tingwamba kumuyanja ukongwa Yehova Chiuta, mwakuti tosi taŵaŵi tingubatizika mu 1974.

Vo ndingusambira kuti Chiuta wakhumba kuchitiya ŵanthu, vingundiwovya kuziŵa chinthu chakukhumbika ukongwa cho ndakhumbikanga kuchiŵika pakwamba pa umoyu wangu. Lydie ndi ini, kuteŵete Yehova tingwamba kukuŵika pamalu ngakwamba pa umoyu widu. Tingusimikiza mtima kulera ŵana ŵidu mwakukoliyana ndi fundu za mu Bayibolu. Tingusambiza ŵana ŵidu kuti ayanjengi Chiuta kweniso ŵanthu. Ndipu venivi vinguwovya kuti tikoliyanengi ukongwa mubanja lidu.​—Mate. 22:37-39.

Asani tikumbuka, Lydie ndi ini, kanandi tiseka ndi mo ŵana ŵidu akwaskikiyanga ndi kukoliyana kwidu nge apapi. Yiwu aziŵanga kuti ulongozgi waku Yesu wakuti “asani mwakamba kuti ‘Hinya,’ waŵi hinya ndipu asani mwakamba kuti ‘Awa,’ waŵi awa,” lenga dangu pa nyumba pidu. (Mate. 5:37) Mwakuyeruzgiyapu, mwana widu munthukazi munyaki wati wakwanisa vyaka 17, Lydie wamuzomerezanga cha kuti wakachezengi ndi asungwana ndipuso anyamata. Msungwana munyaki  wa mugulu lenili, wangukambiya mwana widu kuti: “Asani anyoku atikukaniza, mbwenu ukapemphi awusu!” Kweni mwana widu wangumuka kuti: “Palivi cho chingachitika. Nyengu zosi yiwu akoliyana pa chinthu chimoza.” Kukamba uneneska, ŵana ŵidu wosi 6, awonanga kuti takoliyananga pakugwiriskiya ntchitu fundu za mu Bayibolu. Titimuwonga ukongwa Yehova chifukwa sonu abali ŵidu anandi akuliŵavu ateŵete Yehova.

Chinanga kuti uneneska ungundisintha pa vo ndaŵikanga pakwamba pa umoyu wangu, kweni ndakhumbanga kugwiriskiya ntchitu vo ndingusambira nge dokotala, kuti ndiwovyengi ŵanthu aku Chiuta. Mwaviyo, ndingujipereka kuti nkhateŵetiyengi nge dokotala pa Beteli ya ku Paris kweniso pavuli paki ndinguchiteŵete pa Beteli yasonu ku Louviers. Ndaja ndichiyende pa Beteli kwa vyaka pafufupi 50. Pa nyengu yeniyi, ndasaniya mabwezi pa Beteli ngo nditingayanja ukongwa, ndipu anyaki mwaku yiwu, sonu ŵe ndi vyaka va m’ma 90. Kweniso zuŵa linyaki ndinguzizwa ndipuso ndingukondwa ukongwa ndati ndakumana ndi munthu munyaki yo wangwamba waka kuteŵete pa Beteli. Ndinguziŵa kuti ini ndini ndinguwovya anyina kuti abali iyu vyaka 20 vo vajumpha.

Kwa vyaka vinandi, chanju changu paku Yehova chakuwa ukongwa chifukwa ndawona mo walongozge kweniso kuvikiliya ŵanthu ŵaki kuziya mugulu laki. Kukwambiriya kwa vyaka va m’ma 1980, Wupu Wakulongozga, ungujalikiska pulogilamu yinyaki ku United States kuti yiwovyengi madokotala kweniso ŵanthu anyaki wo agwira ntchitu pa chipatala, kuti avwisengi umampha vo Akaboni aku Yehova wo atama, asankha pa nkhani ya kuleka kuŵikika ndopa.

Pavuli paki, mu 1988, Wupu Wakulongozga ungujalikiska dipatimenti yasonu pa Beteli, yo yidanika kuti Makomiti Ngakukambiskana ndi Madokotala pa Nkhani ya Ndopa. Pakwamba, dipatimenti yeniyi yawoneriyanga Makomiti Ngakukambiskana ndi Achipatala (HLC), ngo ngangupangika ku United States kuti ngawovyengi Akaboni wo atama kusaniya madokotala ngo ngatumbika vo tisankha pa nkhani ya ndopa. Makomiti ngenanga (HLC) ngati ngajalikiskika pacharu chosi chapasi, ngangwamba so kugwira ntchitu ku France. Ndinguzizwa ukongwa kuwona mo gulu laku Yehova litiŵawovye mwachanju abali ndi azichi wo atama asani akhumbika chovyu!

Ntchitu ya udokotala ndayiyanjanga ukongwa. Kweni ndati ndaŵanaŵaniya so vinthu vo ndaŵikanga pakwamba pa umoyu wangu, ndinguziŵa kuti chinthu chakukhumbika ukongwa, nkhovya ŵanthu kuti aziŵi kweniso kuteŵete Yehova Chiuta, yo Ntchisimi cha umoyu, kuluska kuŵawovya kuti achizgiki ku matenda ngawu. Ndati ndapumuwa ntchitu yangu ya udokotala, Lydie ndi ini tamaliyanga maora nganandi mwezi wewosi kupharazga uthenga wamampha wa Ufumu waku Chiuta, nge apayiniya a nyengu zosi. Mpaka sonu, titesesa kuchita vosi vo tingafiska pakugwira ntchitu yakutaska maumoyu nga ŵanthu yeniyi.

Ndilutirizga kuchita vo ndingafiska kwa nyengu yimanavi, kovya ŵanthu wo atama. Kweni ndiziŵa kuti chinanga ndi madokotala ngo ngatiyiziŵa ukongwa ntchitu yawu, ngatondeka kuchizga matenda ngosi pamwenga kutondekesa nyifwa. Mwaviyo, ndilindizga nyengu yo urwirwi, matenda kweniso nyifwa vazamuŵaku so cha. Mucharu chifya cho che pafupi ukongwa, ndazamukuŵa ndi mwaŵi wakusambira kwamuyaya vakukwaskana ndi vinthu vo Chiuta wakulenga, kusazgapu mo liŵavu la munthu likupangikiya mwakuziziswa. Kukamba uneneska, vo ndakhumbanga kuchita kutuliya pa unamana wangu, vafiskika waka kamanavi. Ndisimikiza kuti vinthu vamampha ukongwa vituza kunthazi!