Ni psaliwe hi 1941 ka ndjangu lowu kalaka wu nga ganyanga ka doropa la Paris leli kumekaka França. A ni swi rhandza hintamu ku djondza. Hi mhaka leyo, nkama ni nga va ni 10 wa malembe ni vavisekile, hikusa ni ve ni mavabyi ya tuberculose naswona a swi nga ha ta koteka ku tama ni ya xikola. A xipiritana va ni byele swaku a ni fanele ni tshama kaya swaku maphaphu ya mina ma nga karhali. Ka tiwheti leti ni nga ti heta na ni li kaya, a ni heta nkama wa wunyingi na ni lerha disiyonariyu ni tlhela ni yingisela xitichi xa radiyu lexi a va djondzisa swilo swa Univhersidadi la Paris. Nkama dotori a nga ni byela swaku ni hanyile ka mavabyi ya mina ni swaku ni nga tlhela ni ya xikola, ni tsake hintamu. Ni game ni tibyela leswi: ‘Phela ntirho lowu vadotori va wu yentxaka wa hlamalisa.’ Ku sukela kolanu, ni swi navele hintamu ku yentxa ntirho lowu vadotori va wu yentxaka leswaku ni daha vanhu lava vabyaka. Naswona minkama hinkwayu, loko papayi a ni vutisa swaku ni lava ku yentxa yini loko ni kula, a ni mu byela swaku ni lava ku va dotori. Se ku sukela kolanu, ku va dotori hi swona a ni swi lava hintamu ka wutomi la mina.

Mina ni ndjangu wa mina a hi khongela Katolika. Kambe a ni nga tivi swa ku tala hi Xikwembu funtshi a ni ni swivutiso swa swinyingi. Kambe nkama ni nga sungula ku djondza swaku ni va dotori aUnivhersidadi, ni ye ni kholwa swaku ku ni lweyi a nga yentxa swilo.

Ni khumbuka siku leli ni nga vona ma célula ya xinsinyana hi kusuhi hi ku tirhisa muchini wa ku vona minchumu ya ku a hi nge yi voni matihlo. Phela swi ni hlamalisile ku vona ndlela leyi ma célula ya xinsinyana ma tivhikelaka hi yona ka mumu ni xirhami. Ni tlhele ni vona swaku Citoplasma ku nga nchumu lowu kumekaka ndzeni ka célula, loko wu vekiwa ka munyu wu va wutsongo kambe loko wu petiwa ka  mati ya ku basa wa kula. Swa hlamalisa ku vona ndlela leyi swilo leswi swi kotaka ku titwananisa hi yona ni ndhawu leyi swi vekiwaka ka yona. Ku vona ndlela leyi ma célula ma tirhaka hi yona, swi ni yentxe ni tiyiseka swaku swilo a swi yo tiyentxekela.

Ka lembe la wumbirhi na ni djondza swaku ni va dotori wa ku daha mavabyi, ni tsumbule swilo swin’wana leswi nga ni kholwisa swaku Xikwembu hi xona xi nga yentxa swilo. A nkama hi nga djondza hi mirhi wa munhu, hi vone ndlela ya ku hlamalisa leyi tintiho ta munhu ta mavoko ti kotaka ku khotseka ti tlhela ti gwimbeka hi yona. Ni hlamalisiwe hi ndlela leyi mirhi wa hina wu tirhisanaka hi yona ni marhambu. Ni djondze swaku ku ni nchumu lowu tlhanganisaka minsiha leyi sukaka hi ka voko yi ya ka tintiho. Nchumu wolowo, wu gama wu fika wu yavana ka marhambu ya tintiho, naswona leswo swi yentxa swaku tintiho ta hina ti kota ku khotseka ti tlhela ti gwimbeka. Phela nchumu wolowo hi wona wu yentxaka swaku tintiho ta hina ti tirha kahle. Hinkwaswu leswi, swi ni yentxe ni vona swaku lweyi a nga yentxa munhu a ni wutlharhi la likulu swinene.

Ni ye ni hlamala hintamu hi leswi Xikwembu xi nga swi yentxa nkama ni nga djondza hi leswi n’wana a sungulisaka xiswona ku hefemula loko a psaliwa. Ni djondze swaku loko n’wana a nge se psaliwa, a hefemula moya lowu a wu kumaka ka mamana wa yena, hikusa maphaphu ya yena a ma se va na wona nchumu lowu pfunaka munhu swaku a hefemula. Na ka ha sale mavhikinyana leswaku n’wana a psaliwa, ku ni mati lawa ma humelelaka ka nchumu wolowo lowu nga ka maphaphu lowu nga ta mu pfuna ku hefemula loko a psaliwa. Hi mhaka leyo, loko n’wana se a psaliwile, nchumu wolowo wu tekela ku mu pfuna swaku a sungula ku hefemula. Loko n’wana se a psaliwile naswona a sungula ku hefemula, ku humelela minchumu ya ku hlamalisa. Ku ni mbhovo lowu pfalekaka ka mbilu ya n’wana lowu yentxaka swaku ngati yi fambafamba yi ya ka maphaphu. Leswo swi yentxa nchumu wolowo, lowu kumekaka ndzeni ka maphaphu wu tala hi moya kuva n’wana a va ni ntamu wa ku koka moya swaku a hefemula hi yexe.

A ni lava ku tiva lweyi a nga yentxa swilo leswi hinkwaswu swa ku hlamalisa. Hi mhaka leyo, ni sungule ku li lerha kahle Bibele. Ni tsakisiwe hintamu hi minawu leyi vulavulaka hi ku basa, leyi Yehovha a nga yi nyika Vayisrayele ka 3.000 wa malembe lawa ma nga hundza. Xikwembu xi byele Vayisrayele swaku va txelela chaka la vona, va hlamba nkama ni nkama va tlhela va susa munhu lweyi a tikombaka a li ni mavabyi lama tlulelanaka xikarhi ka vona leswaku a ya tshama yexe. (Lev. 13:50; 15:11; Det. 23:13) Hambileswi Bibele se a li wu vule khale nawu lowu, ku hundze malembe ya manyingi vasiyentixta na va nge se yi tsumbula ndlela leyi mavabyi ma tlulelanaka hi yona. Naswona ni vone swaku minawu leyi a yi vulavula hi swa masangu leyi Xikwembu xi nga yi nyika Vayisrayele, a yi va pfuna swaku va va ni wutomi la kahle. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Leswo swi ni pfune ku vona swaku minawu leyi Xikwembu a xi yi nyika Vayisrayele a yi va pfuna swaku va hanya kahle, naswona loko va yi yingisa a xi va katekisa. Leswo swi ni yentxe ni tiyiseka swaku Bibele i buku leli taka hi ka Xikwembu hambileswi hi nkama wolowo a ni nga li tivi vito la xona.

Nkama na ni djondza Univhersidadi leswaku ni va dotori, ni tivane na Lidia lweyi ni nga mu rhandza hintamu. Hi chade hi 1965 naswona a ni nge se heta ku djondza. Hi 1971 se a hi ni 3 wa vana kambe hi ku famba ka nkama hi tlhele hi kuma 3 wa vona. Minkama hinkwayu, Lidia wa ni seketela ka ntirho wa mina wa wudotori a tlhela a ni pfuna ku hlayisa ndjangu.

 Na ni nge se tirha clínica, ni hete 3 wa malembe na ni tirha xibelhela. Hi nkama wolowo ni tendere nuna na nsati lava se ni nga vulavula hi vona ku sunguleni. A ni lava ku tsala leswi a ni ta mu dahisa xiswona nuna wa kona, kambe nsati wa yena a ni byele leswi: “Dotori, ni kombela u nga tirhisi ngati loko u mu daha.” Nkama a nga ni byela leswo, swi ni hlamalise hintamu. Ni game ni mu vutisa leswi: “Hikakunene? Hi mhaka muni?” A ni hlamulile a ku: “Hi Timboni ta Yehovha.” A ni nga se tshama ni twa munhu a vulavula hi Timboni ta Yehovha ni leswi ti swi djondzisaka hi ngati. A game a teka Bibele, a ni komba tindzimana leti a ti tlhamusela swaku hi mhaka muni va nga cheliwi ngati. (Mint. 15:28, 29) Funtshi yena ni nuna wa yena va tlhele va ni komba leswi Mfumu wa Xikwembu wu nga ta swi yentxa ni swaku wu ta helisa ku hlupheka, mavabyi ni lifu. (Nhla. 21:3, 4) Loko a ni kombe tindzimana leto, swi ni hlamalisile naswona ni mu byele leswi: “Leswo swi lava ku vula swaku leswi a ni swi lava ku sukela ni li mutsongo swi ta yentxeka? Phela ni ze ni va dotori hikusa ni lava ku pfuna vanhu swaku va nga ha hlupheki.” Phela swi ni tsakise hintamu leswi hi nga bula hi swona hi wora lin’we ni hafu. Nkama lowu va nga famba, a ni nga ha swi lavi ku khongela Katolika naswona se a ni djondze swaku vito la lweyi a nga yentxa swilo hinkwaswu hi Yehovha.

Ni ve ni makhambi manharhu na ni tlhangana ni nuna na nsati lava a va li Timboni ta Yehovha lava a ni va tendera, naswona minkama hinkwayu loko hi kumana a hi heta mawora ya manyingi na hi bula. Ni va rhambe leswaku va ta kaya ka mina leswaku hi ta tama hi bula hi leswi Bibele li swi vulaka. Hambileswi nsati wa mina Lidia a a swi rhandza ku djondza Bibele a a nga pfumeli swaku swilo swin’wana leswi djondzisiwaka Katolika a ku li mavunhwa. Ni game ni rhamba mufundhisi wa Katolika leswaku a ta kaya ka mina, leswaku hi bula hi Bibele. Mabulu wolawo ma pfune Lidia leswaku a vona swaku Timboni ta Yehovha o va tona ntsena ti djondzisaka ntiyiso. Loko ku yentxeke leswo, lirhandzu la hina hi Yehovha li ye li kula, naswona hi 1974 hi tsakamisiwile.

Ku va ni djondze hi leswi Xikwembu xi lavaka ku swi yentxela vanhu, swi txintxe wutomi la mina, hikusa ka mina na Lidia, ku tirhela Yehovha a ku li swona leswi a swi li swa lisima hintamu. Hi tinyimisele ku wundla vana va hina hi ku tirhisa leswi Bibele li swi vulaka. Hi va djondzise ku rhandza Xikwembu ni vanhu van’wana funtshi leswo swi yentxe swaku ndjangu wa hina wu rhandzana. — Mat. 22:37-39.

Loko ni pimisa hi leswi nga yentxeka, swa tikomba swaku vana va hina a va swi vona swaku mina na Lidia a hi rhandzana, funtshi a hi twanana ka swiboho leswi a hi swi yentxa. A va swi tiva swaku a kaya ka hina, marito ya Yesu lawa ma nge: “‘Ina’ wa n’wina a a ve ina, ‘ihim’ wa n’wina a va ihim” a ma  li ya lisima hintamu. (Mat. 5:37) Hi xikombiso, nkama n’wana wa hina wawansati a nga va ni 17 wa malembe, Lidia a nga mu pfumelelanga swaku a famba a tlanga ni ntlawa wa madjaha ni tintombhi. Se ntombhi yin’wana yi byele n’wana wa hina yi ku: “Loko mamana wa wena a nga ku pfumeleli swaku hi famba hi tlanga, kombela papayi wa wena.” Se n’wana wa hina a mu hlamule leswi: “Phela hambi no kombela, papayi a nge pfumeli hikusa mamana na papayi va twanana hintamu.” A 6 wa vana va hina va swi vonile swaku mina na Lidia minkama hinkwayu a hi twanana hileswi a hi hanya hi leswi Bibele li swi vulaka. Phela hi mu khensa hintamu Yehovha hi leswi ku tala ka maxaka ya hina ma tirhelaka Yehovha.

Hambileswi ku djondza ntiyiso swi nga txintxa wutomi la mina, a ni swi lava hintamu ku tirhisa leswi ni nga swi djondza swaku ni pfuna vanhu va Xikwembu. Hi mhaka leyo, ni game ni tinyikela swaku ni ya va dotori wa ku daha mavabyi aBetele la Paris, naswona hi ku famba ka nkama ni game ni ta tirhela ka Betele la doropa la Louviers aFrança. Se ni ni kolomu ka 50 wa malembe na ni pfunisa Betele naswona se ni ni vanghanu va vanyingi lava tirhaka Betele, funtshi van’wana ka vona se va ni kolomu ka 90 wa malembe. Ni tsake hintamu siku leli ni nga tiva makwerhu lweyi a wa ha ku sungula ku tirha aBetele, hikusa ni tsumbule swaku hi mina dotori lweyi a nga pfuna mamana wa yena siku a nga mu psala ka 20 wa malembe lama nga hundza.

Hi ku famba ka nkama, ni ye ni mu rhandza hintamu Yehovha, hikusa ni swi vonile swaku wa va kongomisa vanhu va yena a tlhela a va vhikela hi ku tirhisa nhlengeletanu ya yena. Se ku sunguleni ka ma 1980, Ntlawa lowu Rhangelaka wu humese programa aEstados Unidos leli a li ta pfuna vamakwerhu swaku va vulavulisana kahle ni vadotori loko va va tlhamusela swaku hi mhaka muni va nga pfumeli ku cheliwa ngati.

Hi 1988 Ntlawa lowu Rhangelaka wu humese departamentu la nyuwani aBetele leli a ku ta tirha vamakwerhu lava va vulavulisanaka ni swibelhela. Ku sunguleni, departamentu lolelo a li pfuna ntlawa wa vamakwerhu lava vulavulisanaka ni swibelhela aEstados Unidos leswaku ku pfuniwa vamakwerhu kuva va kuma vadotori lava nga ta va daha na va nga tirhisi ngati. Hi ku famba ka nkama, departamentu lolelo li ve kona amisaveni hinkwayu ku patsa ni França. Phela swi ni tsakisa hintamu ku vona ndlela leyi nhlengeletanu ya Yehovha yi pfunaka vamakwerhu hi yona loko va kumana ni swikarhatu.

Na na ha li mutsongo leswi a ni swi lava a ku li ku va dotori, kambe ni game ni swi vona swaku swa lisima hintamu i ku pfuna vanhu swaku va tiva Yehovha va tlhela va mu tirhela hikusa hi yena Munyiki wa wutomi. Funtshi leswo i swa lisima ku tlula ku va dotori. Leswi se ni nga reformara, mina na Lidia hi heta nkama wa wunyingi na hi chumayela mahungu ya ku tsakisa ya Mfumu wa Xikwembu na hi li vapfuli va ndlela va nkama hinkwawu. Phela hi yentxa hinkwaswu leswi hi nga swi kotaka ka ntirho wa ku chumayela lowu ponisaka wutomi la vanhu.

Na ha tama ni yentxa leswi ni nga swi kotaka leswaku ni pfuna vanhu lava vabyaka, kambe na swi tiva swaku a ku na dotori lweyi a nga dahaka mavabyi hinkwawu ni ku yentxa swaku vanhu va nga ha fi. Hi mhaka leyo, a ni wu voni nkama lowu ku hlupheka, mavabyi ni lifu swi nga ta helisiwa. Ka misava ya nyuwani leyi nga kola kusuhi, ni ta hanya wutomi la ku kala li nga heli na ni djondza hi leswi Yehovha a nga swi yentxa ku patsa ni leswi mirhi wa munhu wu nga tshamisa xiswona. Phela leswi a ni swi lava ku sukela na ha li mutsongo swi ta yentxeka hikakunene funtshi na tiyiseka swaku wutomi li ta tsakisa ka misava ya nyuwani.