Ayinon ta 1941, te jfamilia maʼyuk lek stakʼinik-a sok kuxinotik ta París (Francia). Ya jmulan ya snopel jun-a, jaʼ yuʼun bayal la jmel koʼtan te kʼalal la stsakon tuberculosis te kʼalal 10 kaʼbilal-ae sok ma juʼ boonix ta escuela. Te doctoretik la yalbonik te ya skʼan ya xjilon ta jna, melel maʼyuk lek yip ya x-aʼtej te jpulmone. Jich yuʼun ta bayal u la jkʼases kʼajkʼal ta skʼoponel jun diccionario sok ta yaʼiyel te Radio Sorbona, yuʼun te Universidad de París. Kʼalal te doctoretik la yalbonik te lekubon-nix sok te ya xjuʼ ya xchaʼboon-nix ta escuela, kʼax tseʼel koʼtan la kaʼiy jba. Jich la jnop: «Kʼax lek te bin ya spasik te doctoretike». Jaʼto tal-abi, jaʼ ya jkʼan ya jpoxtay te jchameletike. Kʼalal te jpapa ya sjojkʼoybon bin ya jkʼan ya jpas te kʼalal ya xmukʼubone, spisil-ora jich ya kalbey: «Ya jkʼan ya x-ochon ta doctor». Jaʼ te bin kʼax mukʼ skʼoplal kʼot ta jkuxlejal.

Te jfamilia catolicoetik-a, pero te joʼone bayal bin ma jnaʼoj-a ta swenta te Diose. Sok bayal jojkʼoyeletik kuʼun-a te ma jnaʼbey sujtibe. Jaʼto te kʼalal jajchon ta snopel te Doctoril ta universidad, kʼot ta koʼtan te ay machʼa la spas spisil te bintik kuxajtike.

Yato xjul ta koʼtan te sbabial buelta la kil ta microscopio te celulaetik yuʼun te tulipán. Chajpnax la kil-a te bitʼil te celulaetik ya skoltay sbaik te kʼalal ay kʼajkʼal o ay sik. Jaʼnix jich la kil te bin ay ta yutil te celulaetik (citoplasma) ya xchʼinub te kʼalal ya yichʼ akʼbeyel atsʼam sok ya xmukʼub te kʼalal ya yichʼ otsesel ta jaʼ. Te bitʼil jich pastiklanbile maba ya xlajik chikan bin yilel ay te kʼinale. Te kʼalal la kil te kʼax chajpnax pastiklanbil-a te celulaetik,  kʼot ta koʼtan te ma jichuknax xchiknaj te bintik kuxajtike.

Te schebal jaʼbil yakon ta snopel jun yuʼun ya x-ochon ta Doctor, ayxan bin la jta ta ilel te la yakʼbon kil te yuʼun-nix ay-a te Diose. Jich bitʼil te kʼalal la jnopkotik bin-utʼil pasbil te jbakʼetaltike te jkʼabtik ya xjuʼ te ya jamtik sok ya jmochʼtik. Kʼax leknax te banti akʼbil yawil te yanyantik ta chajp jchialtike. Jich bitʼil la jnop te ay jchialtik te ya xjajch ta xujkʼubil jkʼabtik sok ya xkʼot kʼalal ta yolil te yal jkʼabtik tey ya sjat sba ta cheb. Sok ay yan jchialtik te ya xkʼot kʼalalto ta sniʼ te yal jkʼabtik. Te bitʼil ay ta slugar te jchialtik jich maba ya statiklan sba. Jaʼnix jich, jun-nax stsakoj sba te jchialtik sok te baketik ta swenta te tulan te bakʼet. Te manchuk jich pasbil te yal jkʼabtike, ma xjuʼ ya xachʼtik sok maʼyuk bin ya xjuʼ ya jpastik. La kil ta jamal te bayal spʼijil te machʼa la spas te jbakʼetaltike.

La yikʼbon koʼtan snaʼbeyel sba te machʼa la spas te kuxlejalil kʼalal la kil bin-utʼil ya xjajch ta chʼiel jtul alal. La jnopbey skʼoplal te kʼalal mato x-ayin-a te alale, ya yichʼ ikʼ ta smuxukʼ. Jaʼ yuʼun te alvéolos, te jich yilelik bitʼil globoetik te ay ta yutil te jpulmontik, mato ayuk ikʼ tey-a. Te kʼalal nopol ya x-ayinix-a te alale, ta yutil te alvéolos ay bin ya spots sba-a te surfactante sbiile. Jaʼ yuʼun te kʼalal ya x-ayin te alale sok ya yichʼ ikʼ ta sbabial buelta, ay bin tʼujbil ta xkʼot ta pasel. Ta yoʼtan te chʼin alale ya smak sba te bin jutul tey-a swenta ya xkʼot te chʼichʼ ta spulmon. Ta swenta te jich ya xkʼot ta pasel, te surfactante ya yakʼ te ya xnoj ta ikʼ te alvéolos. Jich yuʼun te chʼin alale, ya xjuʼ ya yichʼix ikʼ ta stukel.

La jkʼan la jnaʼbey sba te machʼa la spas spisil te bintik tʼujbil aye, jich yuʼun jajch jnop te Biblia. La jmulan skʼoponel te mantaliletik te kʼaxemix 3 mil jaʼbil te la yichʼ tsʼibayel ta swenta te bitʼil la skanantay sbaik te lum Israel yuʼun ma stsakotik ta chamel, tey ochem skʼoplal-a ta chapbilkʼop la yakʼ te Diose. Te israeletik albotik yuʼun te Dios te kʼalal ya xbajtik ta tsaʼanel te yakuk smukik jilel, te yakuk x-atinik spisil-ora sok ya yichʼ akʼel ta cuarentena te machʼa tsakbil ta chamel swenta jich maba ya xpujk-a (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13). Te Biblia yalojbeyix skʼoplal spisil-abi, pero te cientificoetik aytonax 150 jaʼbil la snaʼbeyik skʼoplal te bin-utʼil ya xpujk te chamele. Jaʼnix jich kʼot ta koʼtan te ley la yakʼ te Dios te ay ta Levítico ta swenta te yakuk skanantayik te sbakʼetalik yuʼun jich maba ya yichʼ bolobtesbeyel skʼoplal te lum Israel (Lev. 12:1-6; 15:16-24). Jich yuʼun kʼot ta koʼtan te la yakʼ te leyetik te Jpaswanej ta stojol te israeletik swenta ya sta slekilalik sok la yakʼbey bendición te machʼatik la schʼuunik te mantale. La schʼuun koʼtan te jaʼ lokʼem tal ta yoʼtan Dios te Biblia. Pero ta yorail-abi, mato jnaʼ bin sbiil-a te Diose.

Yakon ta snopel jun yuʼun ya x-ochon ta Doctor kʼalal la jnaʼbey sba te Lydie. La jmulan jbatik sok nujpunotik ta 1965. Kʼalal olilxan ya skʼan ya xlaj-a te jcarrera. Ta 1971 ayix oxtul kal jnichʼnabtik-a. Te Lydie bayal  skoltayejon ta familia sok te bitʼil yakon ta aʼtel ta doctor.

Aʼtejon oxeb jaʼbil ta jun hospital te kʼalal mato ayuk kuʼun-a te jclinica. Ta patil, kʼot jtul winik sok yinam te la kalbey skʼoplal ta sjajchibal. Kʼalal nopol ya jtsʼibayix-a te receta, te yinam te winik jich la yalbon: «Awokoluk doctor mame yichʼojuk chʼichʼ te poxetik ya awakʼbotik». Yan-nax la kaʼiy-a, jich yuʼun la jojkʼoybey: «¿Bin yuʼun?». Jich la sutbon: «Testigootik yuʼun Jehová». Maʼyuk bin-ora kaʼiybeyoj skʼoplal te testigoetik yuʼun Jehová ni jaʼuk te ma xyichʼik chʼichʼe. Jich yuʼun te antse la yakʼbon kil ta Biblia te bin yuʼun ma xyichʼik te chʼichʼe (Hech. 15:28, 29). Ta patil, la scholbonik te bin ya spas te Wentainel yuʼun Dios: te ya slajin te wokolil, te chamel sok te lajel (Apoc. 21:3, 4). Sok stseʼelil koʼtan jich la kaltiklanbey: «¡Te bin yakex ta yalele jaʼ te bin jkʼanoj ta jchʼinilto!. ¡Melel ochon ta doctor yuʼun ya jkoltay te ants winiketik!». Bayal la jmulan te bin la scholbonik, jich yuʼun jun ora sok olil kʼopojotik. Kʼalal laj koʼtantik ta kʼop jich la kaʼiy te maba catolicoonix. Jaʼnix jich la jnop te Jehová sbiil te Jpaswanej te bayal bintik tʼujbil spasoje.

Te Testigoetik-abi oxeb buelta talik ta jclinica, sok jujun buelta te ya xtalik kʼaxem ta jun ora ya xkʼopojotik. La kikʼtiklan ta jna swenta ya jnoptikxan te Biblia, melel jaʼ ayxan tiempo-a. Te Lydie lek la yaʼiy te ya sjokinotik ta snopel te Biblia, pero ma schʼuun yoʼtan te jaʼ lotil te bintik jnopojtik ta católico. Jaʼ yuʼun la kikʼ ta jna te sacerdote. Toyemix ajkʼabal laj koʼtantik ta yalbeyel skʼoplal te bin ya yakʼ ta nopel te Iglesia sok jaʼnax la jtuuntestik te Biblia. Jich kʼot ta yoʼtan te Lydie te jaʼ smelelil te bin ya yakʼik ta nopel te testigoetik yuʼun Jehová. Jaʼto ta yorail-abi, chʼi te skʼuxul koʼtantik ta stojol te Jehová sok la kichʼtik jaʼ ta 1974.

Te kʼalal la jnop te bin ya skʼan ya spas te Dios ta stojol te ants winiketik, jaʼ la stijbon koʼtan yuʼun ya kil te bin mukʼ skʼoplal ya skʼan ya jpas ta jkuxlejaltik. Te Lydie sok te joʼone jaʼ mukʼxan skʼoplal ta koʼtantik te ya x-abatinotik ta stojol te Jehová. Kakʼoj ta koʼtantik te ya jnojptestik te kal jnichʼnabtik ta swenta te mantaliletik ya yakʼ te Biblia. Te skʼuxul koʼtantik ta stojol Dios sok ta stojol te jpatxujktik, jaʼ la yakʼ te jun-nax ayotik sok te jfamiliatik (Mat. 22:37-39).

Te kal jnichʼnabtik snaʼojik te joʼon sok te Lydie, jun-nax te bin ya jtatik ta nopel spasel.  Te kʼalal ya xjul ta koʼtantik-abi, ya jtseʼlaytik. Snaʼojik ta lek te kal jnichʼnabtik te jaʼ ya skʼan pasel te bin la yal ta mantal te Jesús: «Hich, teme hiche, o: Maʼuc, teme maʼuque» (Mat. 5:37). Jich kʼot ta pasel kʼalal ay 17 yaʼbilal-a te achʼix kuʼuntike, te Lydie ma la yakʼ bajtuk sok te yamigotak. Jaʼ yuʼun jich albot yuʼun jtul achʼix: «Teme ma xyakʼat bael te amamae, jaʼ xa awalbey te apapae». Pero te achʼix kuʼuntik jich la yalbey: «Ma puersauk te ya kalbeye, melel spisil-ora acuerdo ayik». Te waktul kal jnichʼnabtik snaʼojik te jaʼ ya jpas ta jkuxlejaltik te mantaliletik ya yakʼ te Biblia. Ya kalbeytik bayal wokol te Jehová, melel ta ora ini te jfamiliatik bayal machʼatik ya x-abatinik ta stojol te Jehová.

Kʼalal la jnaʼbey sba te Jehová la jel te bin ya jpas ta jkuxlejale. Pero ayto skʼoplal ta koʼtan te ya x-aʼtejon ta doctor yuʼun ya jkoltay te hermanoetik. Jich yuʼun la jap jba ta aʼtel ta doctor ta Betel yuʼun París sok ta patil ta achʼ Betel te ay ta Louviers. Jteb ma staix 50 jaʼbil te yakon ta aʼtel ta Betel. Te jayebix tal jaʼbile, jtaoj bayal kamigotak te jaʼik betelitaetike. Ay chaʼoxtul te kʼaxemix ta 90 yaʼbilalik. Chamnax koʼtan yuʼun kʼalal la jnaʼbey sba jtul betelita sok la yalbon te la jkoltay te smama te kʼalal ayin te yal te ayix tal 20 jaʼbile.

Te jayeb jaʼbil kʼaxem tale kiloj bin-utʼil te Jehová skanantayoj sok stojobtesoj te lum yuʼun ta swenta te organización, jaʼ skoltayejon yuʼun ya xmukʼubxan te skʼuxul koʼtan ta stojol. Ta sjajchibal te jaʼbil 1980, te Cuerpo Gobernante la yakʼbey snaʼ te doctoretik ta Estados Unidos te bin yuʼun te testigoetik yuʼun Jehová maba ya yichʼik chʼichʼ.

Ta 1988, te Cuerpo Gobernante la sjach yachʼil departamento ta Betel te Servicios de Información sobre Hospitales sbiil. Ta sjajchibal te departamento-abi, pajal ya x-aʼtejik sok te Comiteetik yuʼun Enlace ta swenta Hospital ta Estados Unidos swenta ya skoltay te Testigoetik yuʼun ya staik lekil poxetik. Kʼalal jich la yichʼ pasel ta yantik nacionetik, jaʼnix jich la yichʼ pasel ta Francia. Yan-nax la kil-a bin-utʼil te organización yuʼun Jehová ya skanantay sok skʼuxul yoʼtan te hermanoetik te ayik ta chamel.

Ta sjajchibal jaʼ mukʼ skʼoplal ta koʼtan te ya x-aʼtejon ta doctor. Pero la kil te jaʼ mukʼxan skʼoplal te ya jkoltay te ants winiketik yuʼun lek ya yil sbaik sok te Jehová ma jaʼuknax te ya jkoltaylan ta swenta te ayik ta chamele. Kʼalal la jpas jba jubilar, ochotik ta precursor regular te joʼon sok te Lydie sok bayal tiempo ya xlokʼotik ta scholel skʼop Dios. Yato jpastik tulan te banti kʼalal ya xjuʼ kuʼuntik swenta ya jkoltaytik te ants winiketik.

Yato jpas tulan te banti kʼalal ya xjuʼ kuʼun ta skoltayel te ants winiketik te ayik ta chamel. Pero ya jnaʼ te ni jaʼuk te lekil doctoretik ya xjuʼ ya slajinik ta jkʼaxel te chamel sok te lajel. Jaʼ yuʼun ya jkʼanix te ya yichʼ lajinel ta jkʼaxel te bintik ya yakʼ jwokoltik, jich bitʼil te chamel sok te lajele. Ta achʼ balumilal ya jmulanxan snopel ta swenta te bintik spasoj te Dios, jich te bin-utʼil pasbil te jbakʼetaltik. Jich yuʼun te bin jkʼanoj ta jchʼinilto mato kʼoem ta pasel spisil. Pero schʼuunej koʼtan te ay bin lek ya xkʼot ta pasel ta pajel chaʼbeje.