SLOʼIL XKUXLEJAL
Oy kʼusi mas lek la jta ti jaʼ mu sta li doktorale
LI TA 1971, xi laj kalbe jun nupultsʼakal ti ay saʼ xpoxilik ti bu chi˗abteje: «¡Taje jaʼ onoʼox li kʼusi ta jkʼan ta jbikʼtale!». Li jabil taje jaʼtik toʼox lik abtejkun ta doktor. Pe ¿buchʼutik li nupultsʼakal taje xchiʼuk kʼusi ti oy onoʼox ta koʼonton ta jbikʼtale? Ta jkʼan chkalboxuk ti kʼuxi jel˗o talel jkuxlejal taje xchiʼuk ti kʼu yuʼun jchʼunoj ti poʼot xa xkʼot ta pasel li kʼusi ta jkʼan onoʼox ta jbikʼtale.
Li˗ayan ta 1941 ta París (Francia). Muʼyuk mas jtakʼinkutik li ta kutsʼ kalale. Lek toʼox tajek chkaʼi ti chichanunaje. Jaʼ yuʼun, chopol tajek laj kaʼi kʼalal li˗ipaj ta tuberkulosis kʼalal kichʼoj 10 jabile xchiʼuk ti mu xa xuʼ xibat ta chanun kʼuk sjalile. Li doktoretike laj yalbeikun ti te xikom ta jnae, yuʼun la lajem tajek kom li jpulmone. Ti jayib u te likome lik jchanilan jlik diksionario xchiʼuk la jchikinta li kʼusi ch˗echʼ li ta Radio Sorbona ti jaʼ yuʼun li universidad ta Paríse. Limuyubaj tajek kʼalal laj yalbeikun doktoretik ti kolemun xae xchiʼuk ti xuʼ xa xibat ta chanune. Xi la jnope: «Lek ta mas li kʼusi tspas doktoretike». Jaʼ yuʼun, te lik ayanuk ta koʼonton ti jpoxta li buchʼutik ipik eke. Jujukoj ti tsjakʼbun jtot kʼusi ta jpas mi lichʼie, xi chkalbee: «Ta jkʼan chikʼot ta doktor». Jaʼ xa mas tsots skʼoplal laj kaʼi ti xikʼot ta jpoxtavaneje.
LI SIENSIAE LA SNOPAJESUN TA STOJOLAL DIOS
Jkatolikoetik li kutsʼ kalale, pe muʼyuk kʼusi mas jnaʼ ta stojolal Dios li voʼone xchiʼuk ep kʼusitik ta jakʼbe jba. Kʼalal lik jchanbe skʼoplal poxtavanej li ta universidade, laj kakʼ lek venta ti oy buchʼu la spas li kʼusitik kuxajtike.
Mu xchʼay ta jol li sba velta la jkʼelbe célulail tulipán ta jun microscopioe. Toj labal sba laj kil li kʼusi chkʼot ta pasel ta yut célula kʼalal kʼixine o kʼalal sike. Jech xtok, laj kil ti citoplasma ti te xkom ta yut célulae ta smuts kʼalal chichʼ akʼel ta atsʼame, pe jaʼ chmukʼib kʼalal chichʼ akʼel ta voʼe. Ti jech chkʼot ta pasele jaʼ chkoltaat˗o li kʼusitik kuxajtik sventa lekuk noʼox oyik akʼo mi xjel ti bu oye. Kʼalal laj kil ti jun to yutsil pasbil li célulaetike, laj kakʼ venta ti mu ta jechuk noʼox lik tal li kuxlejale.
Kʼalal chib xa ox jabil yakal jchanbe skʼoplal li poxtavaneje, la jtabe mas sprevailtak ti chakʼ ta ilel ti ta melel oy jun Diose. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal la jchanbekutik skʼoplal ti kʼu yelan pasbil jbekʼtaltike, laj kilkutik ti kʼu yelan pasbil li jkʼobtike chkoltavan sventa xachʼ sba xchiʼuk xpux sba li sniʼ jkʼobtike. Toj labal sba ti kʼu yelan tsakal ta jbakiltik li jchʼuxuviltike xchiʼuk ti kʼu yelan ch˗abteje. Laj kaʼibe smelolal ti oy jun jchʼuxuviltik ti te chlik talel ta jxukʼubtik xchiʼuk ti te chkʼot kʼalal ta sniʼ jkʼobtike. Li ta sniʼ xa jkʼobtike chchʼak sba ta chib, vaʼun te chjelav yan jchʼuxuviltik ta oʼlol. Ti kʼu yelan oye jaʼ sventa mu xlokʼ ta yavilik. Jaʼ yuʼun, lek napʼal ta jbakiltik li jchʼuxuviltik taje. Ti muʼyukuk jech oye, chtʼol ta jbakiltik li jchʼuxuviltik kʼalal ta jxachʼ sniʼ jkʼobtike. Te laj kakʼ venta ti toj echʼ xa noʼox pʼij li buchʼu la spasutike.
Mas to labal sba laj kilbe yabtel li buchʼu la spas kʼusitik oy kʼalal la jchanbe skʼoplal ti kʼu yelan chvokʼ li jun neneʼe. Te la jchan ti kʼalal skʼan to xvokʼ li jun neneʼe, te chichʼ ikʼ li ta xmixikʼe. Li ta jpulmontike oy kʼusitik volajtik ti alvéolos sbie, pe kʼalal muʼyuk to vokʼem li jun neneʼe, muʼyuk to vuchajtik li alvéoloetike. Kʼalal jutuk xa skʼan xvokʼ li neneʼe, li ta yut alvéoloetike oy kʼusi tsnapʼan sba ta xokontak ti surfactante sbie. Vaʼun, kʼalal chvokʼ li jun neneʼ xchiʼuk ti chlik yichʼ ikʼe, oy kʼusi labal sba chkʼotanuk ta pasel. Li ta yoʼonton jun neneʼe oy kʼusi chmak sventa jaʼ xa te xlik batuk ta spulmón li xchʼichʼele. Kʼalal jech chkʼot ta pasele, li surfactantee chkoltavan sventa sjam sba li alvéoloetike xchiʼuk ti xnoj ta ikʼe. Vaʼun, chlik yichʼ ikʼ stuk li neneʼe.
Ayan ta koʼonton yojtikinel li Jpasvanej taje, jaʼ yuʼun ta sjunul koʼonton lik jchan Jvivlia. Toj labal sba laj kaʼi kʼalal la jchanbe skʼoplal li mantaletik laj yakʼbe j˗israeletik li Dios leʼ xa mas ta oxmil jabil ta sventa ti skʼan sakikuke xchiʼuk li kʼusi skʼan spasik sventa mu x˗ipajike. Li j˗israeletike albatik yuʼun Dios ti akʼo smukik komel li yikʼobalike, ti spokilan li skʼobike xchiʼuk ti xchʼakik lokʼel ta stojolalik li buchʼu tsakbil ta jtosuk chamel ti xuʼ xkuchinike (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13). Li Vivliae yalojbe xa onoʼox skʼoplal taje, pe jaʼuk li sientifikoetike oy to van ta 150 jabil la xchanbeik tal skʼoplal kʼuxi chpuk batel li chameletike. Jech xtok, laj kakʼ venta ti jaʼ muʼyuk ch˗ipaj˗o j˗israeletik kʼalal tskʼel sbaik o chchabi sbaik ta sventa li chiʼinejbail ta vayel jech kʼuchaʼal chal ta slivroal Levitikoe (Lev. 12:1-6; 15:16-24). Te laj kakʼ venta ti jaʼ sventa slekilal j˗israeletik li mantaletik laj yakʼ Diose xchiʼuk ti laj yakʼbe bendision li buchʼutik la xchʼunik mantale. Ta sjunul koʼonton la jchʼun ti jaʼ Skʼop Dios li Vivliae, jaʼ noʼoxe mu jnaʼ kʼusi sbi li Dios taje.
LAJ KOJTIKIN LI KAJNIL XCHIʼUK LI JEOVAE
Kʼalal linupunkutik ta 3 yuʼun avril ta 1965.
Jaʼo yakalun ta chanun ta universidad kʼalal laj kojtikin li Lydie. Vaʼun, linupunkutik ta 1965. J˗oʼlol toʼox skʼan xnel li jchanune. Li ta 1971, oy xa ox oxvoʼ kalab jnichʼnabkutik xchiʼuk laj to kilkutik oxvoʼ ta tsʼakal. Toj ep skoltaojun ta kabtel xchiʼuk ta kutsʼ kalalkutik li Lydie.
Oxib jabil li˗abtej ta jun ospital, vaʼun lik abtejkun ta jklinika jtuk. Ta tsʼakal jutuke, kʼot saʼ xpoxilik li jun nupultsʼakal laj kalboxuk ta slikebale. Kʼalal chlik xa ox jtsʼibabe sreseta li malalile, xi laj yalbun li ajnilale: «Avokoluk, doktor, muʼyukuk yichʼoj chʼichʼ li poxiletik chavakʼbee». Labal to sba laj kaʼi, vaʼun xi la jakʼbee: «¿Melel? ¿Kʼu yuʼun?». Xi la stakʼbune: «Stestigounkutik Jeova». Muʼyuk toʼox kaʼiojbe skʼoplal li stestigotak Jeovae mi jaʼuk li kʼusi tsnopik ta sventa li chʼichʼe. Li antse laj yakʼbun kil ta Svivlia kʼu yuʼun ti muʼyuk chchʼamik chʼichʼe (Ech. 15:28, 29). Vaʼun, li ants xchiʼuk smalale la xchapbeikun smelolal ti tslajesbe skʼoplal vokolil, chameletik xchiʼuk lajelal li Ajvalilal yuʼun Diose (Apok. 21:3, 4). Ximuyubaj xi laj kalbeike: «¡Taje jaʼ onoʼox li kʼusi ta jkʼan ta jbikʼtale! ¡Jaʼ yuʼun la jchan poxtavanej sventa jkolta li krixchanoetike!». Ximuyubaj tajek, jaʼ yuʼun jun ora xchiʼuk j˗oʼlol te liloʼilajkutik. Kʼalal lokʼik batel li nupultsʼakale, mu xa jkʼan ti jkatolikoune. La jchan xtok ti Jeova sbi li Jpasvanej ti labalik sba tajek chkil li kʼusitik spasoje.
Li nupultsʼakal taje oxib velta talik li ta jklinikae xchiʼuk mas ta jun ora liloʼilajkutik jujukoj. Laj kalbeik ti akʼo xbat svulaʼanunkutik ta jnakutik yoʼ masuk jal xiloʼilajkutik ta sventa li Vivliae. Li Lydie laj yal ti chchiʼinunkutik ta xchanel li Vivliae, jaʼ noʼoxe mu xchʼun ti oy kʼusitik mu meleluk chakʼik ta chanel li jkatolikoetike. Jaʼ yuʼun, laj kalbe ti akʼo xbat svulaʼanunkutik li palee. La jkʼelbekutik skʼoplal ta Vivlia li kʼusi chakʼik ta chanele xchiʼuk te naxub akʼobal kuʼunkutik. Li Lydie te laj yakʼ venta ti jaʼ melel kʼusi chakʼik ta chanel li stestigotak Jeovae. Vaʼun, mas to lik jkʼankutik li Jeovae. Li ta 1974, jmoj laj kichʼkutik voʼ.
JAʼ BAʼYEL LAJ KAKʼ TA JKUXLEJAL LI JEOVAE
Kʼalal laj kaʼi li kʼusi tskʼan chakʼbe krixchanoetik li Diose, jaʼ te jel˗o li kʼusi mas tsots skʼoplal chkaʼi ta jkuxlejale. Jaʼ mas tsots skʼoplal laj kaʼi ta jkuxlejalkutik ti chitunkutik ta stojolal Jeova xchiʼuk li Lydie. Jpʼel ta koʼontonkutik ti jechuk jtsʼites kalab jnichʼnabkutik jech kʼuchaʼal chal Vivliae. Li kʼusi tsobolunkutik˗o yuʼune jaʼ ti jkʼanojkutik Dios xchiʼuk li yantike (Mat. 22:37-39).
Li kalab jnichʼnabkutike snaʼojik ti skotol onoʼox ora koʼol kʼusi chkʼot ta nopel kuʼunkutik xchiʼuk li Lydie. Ep ta velta chtʼom˗o jtseʼejkutik kʼalal ta jvules ta jolkutik taje. Snaʼojik ti jaʼ ta jchʼunkutik li mantal laj yal Jesus liʼe: «‹Jech› mi xachiike, yuʼun jech; ‹moʼoj› mi xachiike, yuʼun moʼoj» (Mat. 5:37). Jun veltae, li Lydie muʼyuk laj yakʼ ti xbat xchiʼuk yamigotak li jun jtsebkutik ti 17 toʼox sjabilale. Vaʼun, xi albat yuʼun jun xchiʼile: «Mi mu xakʼbot permiso ameʼe, jakʼbo atot». Pe xi la stakʼ li jtsebkutike: «Jecheʼ. Muʼyuk chakʼbun permiso ek». Svakvoʼal li kalab jnichʼnabkutike snaʼojik ti jaʼ ta jchʼunkutik li beiltaseletik ta Vivlia xchiʼuk li Lydie. Ta jtojbekutik ta vokol Jeova ti ep xa kutsʼ kalalkutik chtunik ta stojolale.
Kʼalal la jchan mantale, jel˗o li kʼusi mas tsots skʼoplal chkaʼi ta jkuxlejale. Pe ta jkʼan ta jkolta˗o ermanoetik ti doktorune. Jaʼ yuʼun, lokʼ ta koʼonton ti te xipoxtavan li ta Betel ta Paríse. Ta tsʼakale, te likoltavan li ta achʼ Betel laj yichʼ vaʼanel ta Louvierse. Jutuk xa mu 50 jabil ti te chikʼotilan ta Betele. Ti kʼu sjalil echʼem tale, kamigoinoj jbakutik xchiʼuk jayvoʼuk jbetelitaetik. Junantike mas xa ta 90 sjabilalik. Jun veltae, labal to sba laj kaʼi kʼalal laj kojtikin jun achʼ jbetelitae, yuʼun laj yalbun ti oy xa la ta 20 jabil ti la jkoltabe smeʼ sventa xvokʼe.
KILOJ TI CHCHABI TAJEK STEKLUMAL LI JEOVAE
Kʼalal chkil kʼu yelan chchabi xchiʼuk tsbeiltas steklumal ta stojolal s˗organisasion li Jeovae, skoltaojun sventa masuk to jkʼan ti kʼu sjalil echʼem tale. Jech kʼuchaʼal liʼe, tetik van ta 1980, li Jtsop Jbeiltasvaneje oy kʼusi la xchapan ta Estados Unidos ti jaʼ chkoltaatik˗o li doktoretik xchiʼuk li buchʼutik chkoltavanik ta poxtavanej ta yaʼibel smelolal kʼu yuʼun muʼyuk chichʼik chʼichʼ li stestigotak Jeovae.
Li ta 1988, li Jtsop Jbeiltasvaneje la slikes yan departamento ti jaʼ sbi Servicios de Información sobre Hospitales. Ta slikebale, li ermanoetik taje jaʼ toʼox tskʼelik li Komiteetik ti Tsbeiltasvan batel ta Ospitaletik ta Estados Unidos sventa lekuk xichʼik poxtael li ermanoetike. Kʼalal puk batel ta yan mukʼtik lumetik li komiteetik taje, laj yichʼ vaʼanel ek li ta Franciae. Labal sba chkaʼi kʼu yelan chichʼik koltael yuʼun s˗organisasion Jeova li ermanoetik ti ipike.
KʼOT TA PASEL LI KʼUSI OY ONOʼOX TA KOʼONTONE
Ta jkʼupinkutik˗o tajek yalbel skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose.
Jaʼ toʼox mas tsots skʼoplal chkaʼi ta jkuxlejal li doktorale. Pe kʼalal la jnopbe skʼoplal li kʼusi mas tsots skʼoplal chkaʼi ta jkuxlejale, laj kakʼ venta ti jaʼ mas oy sbalil ti xichʼik koltael li krixchanoetik sventa lekuk xil sbaik xchiʼuk Jeova ti jaʼ li buchʼu yakʼoj jkuxlejaltike. Kʼalal la jpas juvilare, li˗ochkutik ta prekursor regular xchiʼuk li Lydie. Vaʼun, jal ta jcholbekutik skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose. Ta jcholkutik˗o mantal ti bu kʼalal xuʼ kuʼunkutike, yuʼun jaʼ xuʼ sta˗o xkuxlejal li krixchanoetike.
Voʼon xchiʼuk li Lydie ta 2021.
Yakal jkolta˗o ti bu kʼalal xuʼ kuʼun li buchʼutik ipike. Pe kakʼoj venta ti mu junuk doktor xuʼ xchʼayesbe skʼoplal li chameletik mi jaʼuk li lajelal akʼo mi xtojob lek ta poxtavanej. Jaʼ yuʼun, oy ta koʼonton ti xkʼot yorail ti muʼyukuk xa kʼusi kʼux xkaʼitike, ti xlaj skʼoplal li chameletike xchiʼuk li lajelale. Li ta achʼ balumil ti jutuk xa skʼan xtale, ta sbatel osil ta jchanbe˗o batel skʼoplal li spasbentak Dios xchiʼuk ti kʼu yelan pasbilutike. Muʼyuk to kʼotem ta pasel skotol li kʼusi oy ta koʼonton ta jbikʼtale, pe jnaʼoj ti oy to kʼusi mas lek chtale.
