Ame nda citiwa kunyamo 1941 ko Paris ko Fransa, vepata limue okuti va kala olohukũi. Nda solaile oku lilongisa, pole, sokolola esumuo nda kuata eci nda tẽlisa ekũi kanyamo okuti nda kuata uvei wotumbe kuenda nda liwekapo oku tanga kosikola. Olondotolo via ndi sapuila okuti ame nda sukilile oku puyuka oco ndi puyuise apuvi ange. Kuenje vokuenda kuolosãi vialua nda pita otembo yalua oku tanga ondisionaliu yimue kuenda oku yevelela ovipama vimue vio vo Radio Sorbonne Yosikola ya Velapo yo Paris. Eci ndotolo yange a ndi sapuila okuti ame nda kaya kuenda nda ponduile oku tiukila kosikola, nda kuata esanju lialua. ‘Nda sokolola ndoco, ovina olondotolo vi linga vi komõhisa.’ Oku upisa opo, nda fetika oku sokolola oku kala kupange woku sakula omanu kovovei avo. Eci isiange a ndi pula eci nda yonguile oku linga kovaso yoloneke vomuenyo wange, etambululo liange olonjanja viosi lia kala liokuti, “Ame ndi yongola oku kala ondotolo.” Kuenje oku kala ondotolo oco ca kala ocina ca velapo vomuenyo wange.

Epata lietu lia kala o Katolika. Pole, sia kũlĩhĩle ovina vialua viatiamẽla ku Suku kuenda nda kuatele apulilo alua. Eci nda fetika oku lilongisa undotolo kosikola ya velapo, oco lika nda tava okuti omuenyo wa lulikiwa.

Ndivaluka eci nda mola onjanja yatete oloselula lekuatiso liomakina. Nda komõha calua ndomo oloselula vi li teyuila kombambi kuenda kowuya. Nda molavo o citoplasma (okuti onepa yimue yi kasi vokati koselula) ndomo yi kala eci yi kapiwa vomongua kuenda ndomo yi lieca eci yi kapiwa vovava. Omo liuloño owu kuenda vikuavo cecelela okuti ovina vetimba vi litava kovina viosi. Eci nda mola onepa lonepa yoloselula ndomo vi  komõhisa, nda limbuka okuti omuenyo ka wa tukulukile ño.

Kunyamo wa vali welilongiso liange liundotolo nda mola vali ovovangi akuavo okuti kuli muẽle Suku. Eci tua kala oku lilongisa ocipama ci lombolola etimba liomunu, tua lilongisa ndomo okuokuo ku ecelela okuti ovimuine vi li ketika kuenda vi muñuluha. Ndomo olonepa viaco violonumba via tokekisua kuenda asokoluilo, ocina cimue ci komõhisa calua. Ndeci, nda lilongisa okuti asokoluilo ana a litokeka lolonumba viokuokuo kekepa liavali liovimuine vi litepa muvali, oco vi kuatise akepa ovimuine loku amamako kovitumãlo vialio. Oku pamisa asokoluilo ci pondolavo oku pamisa akepa ovimuine. Nda okuti ovimuine vietu ka via pangiwile lonjila eyi, nda ka tua tẽlele oku vi senga senga kuenda nda ka tua tẽlele oku linga upange umue. Ame nda ponduile oku limbuka okuti kuli umue wa velapo wa panga etimba liomunu.

Nda komõha calua poku mola upange Wululiki womuenyo eci nda lilongisa ndomo oñaña yimue yi fetika oku fuima noke yoku citiwa. Nda lilongisa okuti osimbu oñaña ka ya citiwile, oyo yi tambula ofela yefuimo yi tunda ku yina yaye. Omo liaco, eli olio esunga liokuti apuvi aye ka a kuete handi ongusu yoku fuima. Osimbu ku kamba olosemana vimue oco oñaña yi citiwe apuvi a fetika oku liongotiya loku talavaya. Noke lioku citiwa, ocina catete ci komohisa ci muiwa koñaña, oku fuima. Utima womõla u fetika oku veta loku suñamisa osonde vapuvi. Onjila eyi, yi pondola oku tateka apuvi oku likupika osimbu oñaña yi fuima lonjanga. Kuenje eci ci kuatisa oñaña oku kuata ongusu yoku fuima oyo muẽle.

Nda yonguile oku kũlĩha Una wa lulika ovina viaco vi komõhisa kuenda nda fetika oku lekisa ombili yalua koku tanga Embimbiliya. Nda komõha calua lovihandeleko viuhayele oku kongelamo ocisila Suku a linga la va Isareli okuti pa pita ale ci soka 3.000 kanyamo. Suku wa handelekele va Isareli oku lembika aniña avo, oku lisukula olonjanja viosi kuenda omunu una o kuete uvei u sambuka wa ponduile oku likalila oloneke vimue. (Ovis. 13:50; 15:11; Esin. 23:13) Embimbiliya li eca elomboloko liwa ndomo uvei umue u pondola oku sambuka, osimbu okuti olonoño ndopo via kuata elomboloko liaco. Nda limbukavo ocihandeleko ci sangiwa kelivulu Liovisila ci vangula catiamẽla koku liyelisa nda ulume lukãi va lipekela, momo ca ponduile oku kuatisa va Isareli kuhayele. (Ovis. 12:1-6; 15:16-24) Nda limbuka okuti Ululiki wa ecele ovihandeleko viaco ku va Isareli, oco ci va kuatise kuenda wa leikele oku sumũlũisa vana va pokola kovihandeleko viaye. Noke nda tava okuti Embimbiliya Ondaka muẽle ya Suku, Suku una okuti vokuenda kuotembo yalua sia kũlĩhĩle onduko yaye.

Osimbu nda kala oku linga osikola ya velapo, oco ndi kale ondotolo, nda kũlĩha ufeko umue o tukuiwa Lydie, una ndeya oku sola calua. Etu tua kuela kunyamo 1965 eci handi nda kala oku tanga. Kunyamo 1971 Lydie lame tua kuatele ale omãla vatatu pokati kepandu. Lydie wa siata oku kala oñuatisi yimue yiwa kokuange, cikale kupange wange wundotolo kuenda koku kuatisa epata lietu.

 Nda talavaya kosipitali anyamo atatu osimbu ka tua tungile osipitali yetu muẽle. Noke liotembo yimue, ohueli yimue ya tukuiwa ale kefetikilo, yeya kosipitali. Osimbu nda kala oku soneha ocicapa conumbi yovihemba yulume, ukãi wa popia hati: “Linga ohenda a ndotolo, vonumbi yaco ka mu ka iñile ovihemba via tengiwa losonde.” Loku komõha nda pula siti: “Ocili? Momo lie?” Eye wa tambulula hati: “Etu Tulombangi Via Yehova.” Ame sia la yeva eci catiamẽla Kolombangi Via Yehova, ale eci ovo va popia catiamẽla kosonde. Ukãi wa tikula Embimbiliya kuenda wa ndekisa Ovisonehua vi lekisa onjila va nõlapo poku yuvula oku sakuiwa losonde. (Ovil. 15:28, 29) Eye kumue lulume waye va ndekisa eci Usoma wa Suku u ka linga; leci a ka linga lohali, oku vela kuenda olofa. (Esit. 21:3, 4) Ame nda va sapuila hati: “Eci wa ndi sapuili oco nda lavokaile tunde vutila! Ame nda linga ondotolo oco ndi tepululeko ohali.” Tua sapela calua okuti ka tua muile elivala oku pita. Eci ohueli ya tunda ame sia yonguile vali oku kala Ukatolika kuenda nda lilongisa eci catiamẽla kululiki loku komõha okuti eye o kuete onduko yokuti Yehova!

Nda lisangaile lohueli yaco olonjanja vitatu kosipitali yange kuenda olonjanja viosi tu lisanga tu sapela calua. Nda va laleka konjo yange oco tu kuate otembo yalua yoku sapela catiamẽla Kembimbiliya. Ndaño okuti Lydie wa enda oku kala kelilongiso liaco, eye ka tavaile okuti alongiso amue o Katolika a kala esanda. Kuenje nda laleka ocitunda co konembele oco eye konjo yetu. Tua vangula eci catiamẽla kalongiso o konembele toke luteke, poku talavaya lika Lembimbiliya. Vokuenda kuombangulo, Lydie weya oku tava okuti Olombangi Via Yehova vi longisa ocili. Kuenje ocisola cetu tu kuetele Yehova Suku ca li vokiya okuti kunyamo 1974 tua papatisiwa.

Poku lilongisa ocipango ca Suku catiamẽla komanu, ca ndi vetiya oku linga ovina via velapo komuenyo wange. Ku Lydie lame, oku vumba Yehova ceya oku kala ocina ca velapo komuenyo wetu. Tua nõlelepo oku pindisa omãla vetu lolonumbi Viembimbiliya. Tua longisa omãla vetu oku sola Suku kuenda omanu kuenje eci ca pamisa epata lietu.—Mat. 22:37-39.

Oku sokolola konyima, Lydie lame tu fetika oku yola yola catiamẽla ndomo omãla vetu va enda oku limbuka okuti onjila yosi tua enda oku nõla, tua enda oku litava tava pokati. Ovo va kũlĩhĩle okuti elongiso lia Yesu liokuti “ondaka yove yi kale okuti, nda ‘Oco,’ oco, nda ‘Hacoko,’ hacoko,” oyo ya siatele vonjo yetu. (Mat. 5:37) Ndeci, eci umue  pokati komãla vetu a tẽlisa 17 kanyamo, Lydie ka tavaile okuti o tunda locimunga cimue camalẽhe. Umue pakati kamalẽhe vaco wa sapuila komõlange hati, “Nda ina yove ka yongola okuti enda letu, pinga ku isiove!” Pole, omõletu wo tambulula okuti: “Cimuamue haico. Ovo cosi va linga va litava pokati.” Omãla vetu va limbuka omunga yi kasi pokati ketu poku kapako olonumbi Viembimbiliya. Tu pandula Yehova okuti cilo, valua pokati kapata etu va kasi oku vumba Yehova.

Ndaño okuti ocili ca pongolola ovisimĩlo viange, njongola oku lekisa ocisola kupange wange woku kala ondotolo oco ndi kuatise afendeli va Suku. Omo liaco, cilo nda siata oku talavaya ko Betele yo Paris oku tata olombei kuenda noke ko Betele yokaliye ko Louviers. Ndi kasi ale eci ci soka 50 kanyamo, oku endaenda ko Betele. Vokuenda kuotembo eyi, nda linga akamba valua kepata lio Betele, okuti vamue pokati kavo va kuete ale ci pitahãla 90 kanyamo. Nda yevavo esanju eci eteke limue nda li sanga la manji umue weya ndopo ko Betele. Noke tua limbuka okuti ame nda kuatisile ina yaye eci o cita okuti papita ale 20 kanyamo!

Vokuenda kuanyamo, ocisola cange ku Yehova ca livokiya poku limbuka ndomo eye a songuila loku teyuila afendeli vaye pocakati cocisoko caye. Kefetikilo liunyamo 1980, Osungu Yolombangi Via Yehova ya linga esokiyo limue ko Estados Unidos oco pakale oku litava pokati Kolombangi Via Yehova kuenda olondotolo.

Kuenje kunyamo 1988, Osungu Yolombangi Via Yehova, ya tumbika oseketa yokaliye ko Betele yi tukuiwa okuti, Serviços de Informações sobre Hospitais. Kefetikilo, oseketa yaco, ya kala oku songola Oseketa Yoku Tetulula Ocitangi Coku yuvula Oku Sakuiwa Losonde ya tumbikiwa ko Estados Unidos, oco yi kuatise olondotolo oku sumbila onjila Olombangi Via Yehova vi nõla poku sakuiwa. Eci esokiyo liaco lia sandekiwa voluali luosi, Oseketa Yoku Tetulula Ocitangi Coku Yuvula Oku Sakuiwa Losonde, kua lingiwavo esokiyo liaco ko Fransa. Ame ndi komõha calua eci ndi mola ndomo ocisoko ca Yehova locisola calua ci kuatisa vamanji va vela votembo ya sokiyiwa!

Upange wundotolo owo nda solele tete. Pole, poku konomuisa lutate ovimãho viange, nda limbuka okuti ocina ca velapo oku kuatisa omanu oku kũlĩha kuenda oku vumba Ono yomuenyo okuti, Yehova Suku. Noke lioku siapo oku talavaya, Lydie lame tua li tumbika kupange woku kunda olondaka viwa Viusoma wa Suku ndakundi votembo yosi. Toke cilo, tu kasi oku likolisilako kupange woku popela omuenyo womanu.

Ñasi oku amamako oku linga eci ndi tẽla oku kuatisa omanu va vela. Pole, nda limbuka okuti ndaño nda pindisiwa kuloño wundotolo, si kuete epondolo lioku malako ovovei, ale oku tateka olofa. Ndi lavoka otembo okuti ohali, oku vela kuenda olofa ka vi ka kalako vali. Voluali luokaliye lu laika oku iya, ndi ka lilongisa ovina vialua otembo ka yi pui catiamẽla koviluvu via Suku, oku kongelamo ndomo eye a lulika etimba liomunu. Cosi nda yonguile eci nda kala umalẽhe ndopo ci ka tẽlisiwa. Kuenje nda kolela okuti, ku laika oku iya muẽle ovina viwa!