Ni gargelnageg u Paris u France ko duw ni 1941. De flaab e tabinaw rog. Gu baadag nug ma fil ban’en machane nap’an ni gaman ragag e duw rog, me yib e safrit ngog ma aram e thingar gu tal ko skul! Ere yog e togta ni nggu par u bet ni bochan e ke war e worrum rog. Ere ug beeg ba ke dictionary u lan in e pul, ma gu be motoyil nga boch e program ni ma weliy girdien reb e skul nib tolang u Paris u reb e radio station ni ka nog e Radio Sorbonne ngay. Rug felfelan’ u nap’an ni yog e togta rog ni kug gol ko m’ar rog ma rayog ni nggu sul nga skul. I lungug u wun’ug, ‘Rib manigil e n’en ma rin’ e togta!’ Ka aram nap’an ni ug athapeg ni nggu golnag e girdi’ ko m’ar rorad. Nap’an nra fith e chitamag ko mang e gu baadag ni nggu rin’ ko yafos rog, ma gubin ngiyal’ ni ma lungug, “Gu baadag ni nggu mang reb e togta.” Ere n’en th’abi ga’ fan u wan’ug e nggu mang reb e togta.

Tabinaw rog e yad boch e Katolik. Machane de yoor ban’en ni gu manang u murung’agen Got, ma boor e deer rog ni dagnang e fulweg riy. Fin u tomuren nug tabab i skulnag e togta u reb e skul nib tolang e fini mich u wan’ug ni bay be’ ni ke sunmiy e yafos.

Dawor gu pagtalin e yay nsom’on nug fal’eg i yaliy e cell u ba floras u tan e microscope. Rug ngat nga rogon ni ma ayuweg e re cell ney ir ko gowel nge garbeb. Kug fal’eg i yaliy ban’en ni bay u fithik’ e re cell ney ni ka nog e cytoplasm ngay, nge rogon ni ma achig u nap’an nra math nga ban’en ni bay e sol riy, nge rogon ni ma ga’ u nap’an ni yira tay nga fithik’ e ran. Bochan e re n’ey nge yugu boch ban’en, ma tin th’abi achig e yafos e rayog ni nge par ndabi yim’ ni yugu aram rogon ni be thilthil boch ban’en u tooben. Nap’an nug guy ni boor nochi ban’en u rarogon reb nge reb e pi cell ney, me mich u wan’ug ni bay be’ ni ke sunmiy urngin e yafos.

 Nap’an e bin l’agruw e duw ni kug skulnag e togta, ma boor ban’en nug guy ni ki micheg ngog ni bay Got. Nap’an nug filed rogon ni ma maruwel e dowef ko girdi’, mug filed rogon ni ma ayuweg paay buguli paay ni nge bugbug me k’ik’iy. Yira ngat nga rogon nib peth e muscle ko yil nge rogon ni ma maruwel gubin ban’en riy u taabang. Gu fil ni bay ba yil’ i garaw ni ma puthuy reb e muscle u paay ko bin migid e yil u buguli paay. Re garaw ney e ma ki’ nge l’agruw ma ir e ma ayuweg yugu ba yil’ e garaw ni be yan nga buguli paay ni nge mithmith nib fel’ rogon. Gal garaw ney e bay nib chugur ko yil u buguli paay. Faanra der ma maruwel buguli pa’dad ni aram rogon, ma ra par e yu yil’ i garaw ney u pa’dad nib el mab k’ik’iy ma dabiyog ni nge maruwel buguli pa’dad nib fel’ rogon. Rayog ni ngguy ni En ni Sunmiy e dowef ko girdi’ e rib llowan’.

Ri kug ngat nga rogon e maruwel rok e En Tasunmiy u nap’an nug fil rogon ni ma tabab e bitir ni nge pogofan u tomuren ni kafin ni gargeleg. Ra ka bay fare tir u meyal ma de t’uf ni nge pogofan ya be fek e nifeng rok e chitiningin. Aram fan ni fa nochi ban’en nib lulbuy ni bay u lan e worrum rok e dawori sugnag e nifeng. Machane in e wik u m’on ni ngan gargeleg fare tir, ma bay bogi ban’en ni bod e mam ni ma yib i el u langgin e nochi n’em. Ma nap’an yira gargeleg fare tir ni pogofan ko yay nsom’on, ma bay boch ban’en ni ma buch ni yira ngat ngay. Bay bang ko gum’ircha’ ko fare tir ni ma man me sul e racha’ nga lan e worrum rok. Bochan fare thal i mam nib el u lan fa nochi n’em nib lulbuy u lan e worrum rok, ma aram e rayog ni nge sug e nochi n’em ko nifeng nib papey. Ka chingiyal’ nem me yag ko fare tir ni nge pogofan rok ni yigoo ir.

Gu baadag ni nggu nang murung’agen e En ke sunmiy e pi n’ey, ere gu tabab ni nggu beeg e Bible nib fel’ rogon. Rug ngat ko fapi motochiyel ni pi’ Got ngak piyu Israel ni murung’agen rogon ni ngan par ni yib beech min ayuwegey ko m’ar ni ke pag 3,000 e duw ni ke yan. I yog Got ngak piyu Israel ni ngaun k’eyag e magungan, ma ngaur malukgad ni gubin e rran, ma faanra ke yib ba mit e m’ar ngak be’ nrayog ni nge af, ma thingar ni tay nga bang nib orel ko girdi’. (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13) Gubin e pi n’ey ni bay murung’agen u Bible, machane piin llowan’ e kafin ra pirieged rogon ni ma af e m’ar u lan fa 150 e duw ni ka fini yan. Ma fapi motochiyel u murung’agen e par ko pumoon nge ppin ni bay ko Levitikus e ayuweg fare nam nu Israel ni ga’ngin ni ngar pared nib fel’ fithik’ i dowrad. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Kug nang ni pi’ e En Tasunmiy e pi motochiyel ney ngak piyu Israel ni fan ngorad ma i tow’athnag e piin ur folgad riy. I mich u wan’ug ni Got e ke thagthagnag e thin ni bay u lan e Bible, machane ngiyal’ nem e dagnang fithingan.

Nap’an nug be skulnag e togta mug mada’nag Lydie, ma nap’an e duw ni 1965 ma gamow mabgol. Ngiyal’ nem e ke taw nga lukngun e skul rog. Ma nap’an e duw ni 1971, ma ke gaman dalip e bitir romow. Rib ga’ e ayuw ni ma pi’ Lydie ko maruwel rog ngu lan e tabinaw.

Dalip e duw nug maruwel u reb e aspital u m’on ni nggu ngongliy reb e aspital ngog nib achichig. De n’uw nap’an nga tomuren me yib fa wu’ i mabgol ni kug weliy murung’agrow aram ko tabolngin ni ngar unew ko tafalay. Be yan ni nggu yoloy nga  but’ e falay ni nggu pi’ ko fare pumoon, me gaar leengin: “Togta wenig ngom, dab mu pi’ reb e falay ni bay e racha’ riy.” Rug gin ko n’en ni yog, mug fith ni lungug: “Arrogon? Mang fan?” Me gaar: “Gamow l’agruw e Pi Mich Rok Jehovah.” Dagnang murung’agen e Pi Mich Rok Jehovah ara n’en yad ma fil u murung’agen e racha’. Ere fek fare pin e Bible rok nga but’ me dag ngog boch e thin nu Bible ni be tamilangnag fan ndab ra fanayew e racha’. (Acts 15:28, 29) Ngemu’ mar dagew figirngin ngog e n’en nra rin’ Gil’ilungun Got ni aram e ra chuweg e gafgow, nge m’ar, nge yam’. (Rev. 21:3, 4) Me lungug: “Gimew be weliy ban’en ngog ni ka ug athapeg ni ka nap’an ni ku gub bitir! Kug mang togta ya gu baadag ni nggu chuweg e gafgow ko girdi’.” Rug baadag e n’en gamad be weliy, ma aram ma gamad non u lan reb e awa nge baley. Nap’an nra chuwgow ma kug dabuy ni nggu mang reb e Katolik, mu kug fil ni Jehovah fithingan Faen Ke Sunmiy urngin ban’en nrib ga’ fan u wan’ug!

Dalip yay ni yib fa wu’ i mabgol ra guyew gag ko aspital rog, ma gubin yay nib pag reb e awa ni ug nonad riy. Ere gu piningrow nga tafnag ya nge yag ni ngkug weliyed boch ban’en u murung’agen e Bible. Yugu aram rogon ni m’agan’ Lydie ngay ni nge un ngomad ko fol Bible, machane de m’agan’ ngay ni bay boch e machib ko Katolik ni kan fil ngomow nde puluw. Ere gu pining reb e padrey ni nge yib nga tabinaw romow. Boor e machib ko Katolik nug luaged e thin u murung’agen nge n’uw e nep’ ni kemus ni yigoo Bible e gamad be fanay. Ireray e n’en ni micheg nga laniyan’ Lydie nib riyul’ e n’en be machibnag e Pi Mich Rok Jehovah. Aram e ngiyal’ ni tabab ni nge t’uf Jehovah Got romow, me yan i taw ko duw ni 1974 ma gamow un ko taufe.

N’en nug fil u murung’agen e n’en nib m’agan’ Got ngay ni fan ko girdi’ e thilyeg e n’en nib ga’ fan u wan’ug. Pigpig ni gamow be tay Lydie ngak Jehovah e aram e n’en ni m’on u wan’mow. Gu dugliyew ni nggu chuguliyew pi fakmow ni gamow be fol ko pi motochiyel u Bible. Gu filew ngorad ni nge t’uf Got nge girdi’ rorad ma re n’ey e chugurnag e tha’ u thilmad.​—Matt. 22:37-39.

Nap’an ni gamow ra sul Lydie nggu lemnagew rogon ni ma lemnag e bitir romow rogon nib taareban’mow ko pi n’en gamow ma dugliy, ma gamow ma minmin ko re n’ey. Yad manang ni tabinaw romad e yad ma fol ko fapi thin ni yog Jesus ni be gaar: “Ke mus ni nge lungum ‘Er rogon’ fa reb e nge lungum ‘Dangay.’” (Matt. 5:37) Bod nnap’an ni ke gaman 17 e duw rok reb e rugod ni fakmow, ma de pag Lydie ni nge un ngak boch e fel’ yangaren ni nga ranod nga bang. Bay reb e pi  fel’ yangaren nem ni gaar ngak, “Faanra dabi pagem e nina’ rom, mag fith e papa’ rom!” Machane me gaar fare rugod ni fakmow, “Dariy fan ni nggu fith, ya ku taab n’en e ra yog.” Gubin pi fakmow ni yad nel’ u gubin ni ur guyed nib taareban’mow u rogon ni gamow ma fol ko pi kenggin e motochiyel u Bible. Gamow be pining e magar ngak Jehovah ni boor e girdi’ u lan e tabinaw romow ni yad be pigpig ngak e chiney.

Yugu aram rogon ni ke thil e n’en nib ga’ fan u wan’ug u nap’an ni kug fil e tin riyul’, machane gu baadag ni nggu fanay e n’en ni kug fil ni gag reb e togta ni nggu ayuweg e girdi’ rok Got. Ere gu ognageg ni nggu maruwel u Bethel u Paris ni ngaug tafalaynag boch e walag ni kar m’argad, me boch nga tomuren mu kug maruwel ko bin nib beech e Bethel u Louviers. Ke chugur ni nge gaman 50 e duw nug ma yan ko maruwel nga Bethel. Ke yag boch e fager ngog u rom ni bay boch i yad ni ke pag 90 e duw rok. Ku bay reb e rran nug gin u nap’an nug mada’nag reb e walag ni kab pagel ni ka fini tabab ko pigpig u Bethel. Gu wan gu nang ni gag e gu ayuweg e chitiningin u nap’an ni gargeleg e re pagel ney 20 e duw ni ke yan!

U lan e pi duw ni ke yan ma kari gel feni t’uf Jehovah rog u nap’an ni kug guy rogon ni ma pow’iy ma be ayuweg e girdi’ rok u daken e ulung rok. U bang ko duw ni 1980 me ngongliy fare Ulung ni Ma Pow’iyey reb e program u Meriken ni nge ayuweg rogon e numon u thilin e Pi Mich Rok Jehovah nge pi togta.

Ma nap’an e duw ni 1988, me ngongliy fare Ulung ni Ma Pow’iyey reb e department ni kab beech u Bethel ni ka nog e Hospital Information Services ngay. Som’on e ireray e re department ni i yarmiy rogon e maruwel ni i tay fapi Hospital Liaison Committee (HLC) ni kan ngongliy u Meriken ni nge ayuweg e Pi Mich ni ngar pirieged e togta nra tayfan e n’en kad dugliyed u murung’agen e racha’. Nap’an nni ngongliy boch e ulung ko HLC u ga’ngin yang e fayleng, ma aram mu kun ngongliy boch u France. Kug ngat nga rogon ni ma ayuweg e ulung rok Jehovah e pi walag ni kar m’argad u nap’an ni ke t’uf e ayuw rorad!

N’en th’abi ga’ fan u wan’ug ko som’on e nggu mang reb e togta. Machane nap’an nug fal’eg i lemnag e n’en nib ga’ fan u wan’ug, mug nang ni kab ga’ fan ni nggu ayuweg e girdi’ ni ngar nanged murung’agen Jehovah Got ni Ir e Ke Pi’ e yafos ngodad mar pigpiggad ngak, ko bin ni nggu tafalaynag e m’ar rorad. Nap’an nug retire ma boor e awa ni ug machibnagew Lydie fare thin nib fel’ riy ni murung’agen Gil’ilungun Got u gubin e pul ni gamow l’agruw e regular pioneer. Chiney e ka gamow ma rin’ e re maruwel ney u rogon nrayog romow.

Kug ma ulul ni nggu rin’ e tin rayog rog ni nggu ayuweg e piin nib m’ar. Machane kug nang ni mus ko tin th’abi fel’ e togta ma dabiyog ni ngar golnaged urngin e m’ar ara ra taleged e yam’. Ere rug be athapeg e ngiyal’ ndakuriy e amith, nge m’ar, nge yam’. U lan e bin nib beech e fayleng ni bayi yib e gu ra fil riy murung’agen e tin ke sunmiy Got ndariy n’umngin nap’an nib muun ngay rogon ni ke ngongliy e dowef ko girdi’. N’en ug athapeg u nap’an ni ku gub bitir e dabki n’uw nap’an ma ra riyul’. Rib mich u wan’ug ni ka bay ban’en nrib fel’ boch nga m’on!