1. ¿Achkë wä kiyoʼen ri judíos ri yeʼelesan äl pa kitinamit?

 RI JUDÍOS, ri kʼïy chik junaʼ ye kʼo Babilonia, kan kowan lenäq kikʼuʼx. ¿Achkë rma? Rma Jehová xuʼän chë Ciro, ri qʼatöy tzij rchë Persia, xyaʼ qʼij chkë rchë yetzolin pa kitinamit. Ri qʼatöy tzij xyaʼ chqä qʼij chkë ri judíos rchë nkiyäk chik jmul «rachoch Jehová, ri ru-Dios Israel» (Esd. 1:1, 3). ¡Kantzij na wä chë ri judíos kan xel kikʼuʼx taq xkikʼoxaj riʼ! Ryeʼ xkekowin xtkiyaʼ chik jmul ruqʼij ki-Dios chpan ri tinamït ri yaʼon wä qa chkë rma ryä.

2. ¿Achkë xkiʼän ri judíos kan xa xuʼ xeʼapon Jerusalén?

² Chpan ri junaʼ 537 taq majanä tpë Jesús, xeʼapon ri naʼäy taq judíos pa tinamït Jerusalén, ri xok ri tinamït más rejqalen chpan ri tinamït Judá. Re judíos reʼ xkichäp samaj kan xa xuʼ xeʼapon. Rma riʼ, chpan ri junaʼ 536 ya kiyaʼon wä chik ruxeʼel ri templo.

3. ¿Achkë kʼayewal xkïl ri judíos?

³ Ye kʼa, taq majanäj ta kichapon ruyakik ri templo, «ri winäq ri ye kʼo wä pa taq tinamït chunaqaj Jerusalén xkiyüj kikʼuʼx ri judíos rchë ma nkiyäk ta chik ri jay» (Esd. 4:4). Tapeʼ ri judíos kʼo wä kʼayewal najin nkiqʼaxaj, kʼo na más kʼayewal xpë chkij. Pa junaʼ 522 taq majanä tpë Jesús, Artajerjes xbʼeʼok qʼatöy tzij pa tinamït Persia. * Rma riʼ ri kikʼulel ri judíos xkikanuj kitoʼik rkʼë ri qʼatbʼäl tzij rchë nkiqʼät ri samaj chkiwäch ri judíos (Sal. 94:20). Ryeʼ xkitäq äl jun wuj che rä ri qʼatöy tzij Artajerjes ri akuchï xkiʼij wä äl chë ri judíos nkajoʼ yekatäj chrij ri qʼatöy tzij (Esd. 4:11-16). Rma riʼ, Artajerjes xqʼät ri samaj chkiwäch ri judíos (Esd. 4:17-23). Ya riʼ xuʼän chë ri samaj xa xtoleʼ qa (Esd. 4:24).

4. ¿Achkë xuʼän Jehová taq xqʼat ruyakik ri templo chkiwäch ri judíos? (Isaías 55:11).

 ⁴ Ri tinamït ri ye kʼo wä chunaqaj Jerusalén, ri ma nkiyaʼ ta wä ruqʼij Jehová, chqä jojun ri ye kʼo wä chpan ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo Persia kan xkiyaʼ chkiwäch nkiqʼät ruyakik ri templo. Ye kʼa Jehová nrajoʼ wä chë ri judíos nkikʼïs ruyakik rachoch, y ryä ronojel mul nuʼän ri nrajoʼ (taskʼij ruwäch Isaías 55:11). Rma riʼ, ¿achkë xuʼän? Ryä xuʼän chë Zacarías xok profeta chqä xkʼüt ocho visiones chwäch. Re profeta reʼ kʼo wä chë nutzjoj ri visiones riʼ chkë ri judíos rchë nukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Re visiones reʼ xuʼän chë ri judíos xqʼax chkiwäch chë majun rma nkixiʼij kiʼ chkiwäch ri kikʼulel chqä chë nkʼatzin nkikʼïs ri samaj xyaʼ qa Jehová pa kiqʼaʼ. Chpan ri quinta visión, Zacarías xtzʼët jun kantil ri kʼo siete qʼaqʼ che rä chqä kaʼiʼ rucheʼ olivo.

5. ¿Achkë xtqanukʼuj chpan re tjonïk reʼ?

⁵ Ri quinta visión xtzʼët Zacarías kan xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri israelitas pa ruqʼij qa ryä. Komä, jontir kʼo mul xa nqbʼison. Rma riʼ, ri nqanukʼuj rij re visión reʼ xtqrtoʼ rchë majun bʼëy xtqayaʼ ta qa Jehová tapeʼ yeyaʼöx kʼayewal pa qawiʼ, kʼo njalatäj chpan qakʼaslemal o taq rutinamit Jehová kʼo nuʼij pä ri ma nqʼax ta chqawäch. Chpan re tjonïk reʼ xtqanukʼuj rij riʼ.

6. ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ ri judíos ri visión kʼo chpan Zacarías 4:1-3? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁶ (Taskʼij ruwäch Zacarías 4:1-3). Ri visión chrij ri kantil chqä ri kaʼiʼ rucheʼ olivo xerutoʼ ri judíos rchë ma xkixiʼij ta kiʼ chkiwäch ri kikʼulel. ¿Achkë rma? Chpan ri visión, ri aceite ri nkiyaʼ ri kaʼiʼ rucheʼ olivo chpan jun mamaʼ läq nqä wä qa. Ri aceite riʼ ma nkʼis ta, rma riʼ ri siete qʼaqʼ ri kʼo che rä ri kantil majun bʼëy yechuptäj ta. Zacarías xkʼutuj reʼ che rä ri ángel: «Tat, ¿achkë yeʼel chë tzij reʼ?». Ri ángel xuʼij reʼ che rä: «‹Ma rma ta ye kʼo ye kʼïy soldados awkʼë o ma rma ta kʼo awchqʼaʼ xkakowin xtaʼän riʼ, xa xuʼ rkʼë ri wuchqʼaʼ rïn›, nuʼij Jehová, ri ukʼwayon bʼey chkiwäch ri ángeles» (Zac. 4:4, 6). Ri aceite ri ntel pä kikʼë ri cheʼ xkʼambʼej tzij ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Jehová, ri majun bʼëy nkʼis ta. Ri ru-soldados ri qʼatöy tzij rchë Persia, chöj ma yejunmatäj ta wä rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios. Rma Jehová kʼo wä kikʼë ri judíos, ryeʼ xkekowin xtkikʼïs ri samaj tapeʼ xa bʼa achkë kʼayewal xtyaʼöx pa kiwiʼ. Ri xuʼij Zacarías chkë ri judíos kantzij na wä chë xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Ryeʼ xa xuʼ wä nkʼatzin nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová chqä nkichäp chik jmul ri samaj. Y kan ya riʼ xkiʼän, tapeʼ ri qʼatbʼäl tzij ruqʼaton na ri samaj chkiwäch.

7. ¿Achkë xbʼanatäj ri xerutoʼ ri judíos?

⁷ Chaq kʼateʼ, kʼo jun xbʼanatäj ri xerutoʼ ri judíos. Darío I xbʼeʼok qʼatöy tzij pa tinamït Persia. Pa junaʼ 520 taq majanä tpë Jesús, taq rukʼwan wä kaʼiʼ junaʼ pa ruqʼatbʼäl tzij, Darío xtzʼët chë ri xbʼan kikʼë ri judíos kan ma pa rubʼeyal ta. Rma riʼ ryä xyaʼ qʼij chkë ri judíos chë tkikʼsaʼ ruyakik ri templo (Esd. 6:1-3). Re rutzjol reʼ xuʼän chë ri judíos kan xel kikʼuʼx, ye kʼa ma xuʼ ta riʼ xbʼanatäj. Ri qʼatöy tzij xuʼij chkë ri tinamït ri ye kʼo chunaqaj Jerusalén chë ma kekinäq ta chik ri judíos, chqä chë tkiyaʼ ri päq y ri xtkʼatzin chkë ri judíos rchë nkikʼïs ruyakik ri templo (Esd. 6:7-12). Reʼ xuʼän chë ri judíos xa xuʼ más bʼaʼ kajiʼ junaʼ xkʼwaj chkiwäch rchë xkikʼïs ruyakik ri templo, ntel chë tzij, chpan ri junaʼ 515 taq majanä tpë Jesús (Esd. 6:15).

8. ¿Achkë rma röj ma nqaxiʼij ta qiʼ chkiwäch ri kʼayewal yeyaʼöx pa qawiʼ xa rma nqayaʼ ruqʼij Dios?

 ⁸ Ye kʼïy rusamajelaʼ Jehová komä nyaʼöx chqä kʼayewal pa kiwiʼ xa rma nkiyaʼ ruqʼij. Ye kʼo jojun ye kʼo chkipan tinamït ri akuchï ri qʼatbʼäl taq tzij ma nkajoʼ ta chë ryeʼ nkiyaʼ ruqʼij Dios. Rma riʼ yeyaʼöx pacheʼ o yekʼwäx chkiwäch qʼatbʼäl taq tzij rchë nqʼat tzij pa kiwiʼ. Tapeʼ ke riʼ, reʼ nuʼän chë ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ nkikʼoxaj chrij ri utziläj taq rutzjol (Mat. 10:17, 18). Kʼo mul, rma njal ri qʼatöy tzij, ri qachʼalal ma kan ta kʼayewal chik nuʼän chkiwäch nkiyaʼ ruqʼij Dios. O rkʼë jbʼaʼ, jun juez ri ütz runaʼoj nuʼän chë nyaʼöx qʼij chkë ri qachʼalal rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios. Ye kʼo chik jojun Testigos, tapeʼ pa kitinamit nyaʼöx qʼij chkë rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios, ye kʼo kichʼalal ri nkikanuj rubʼanik rchë yekiqʼät (Mat. 10:32-36). Tapeʼ ke riʼ, kʼïy mul, taq ri winäq riʼ nkitzʼët chë ri qachʼalal ma nkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Dios, ryeʼ ma nkiqʼät ta chik chkiwäch. Ye kʼo jojun ri kan itzel kinaʼoj xkiʼän, xkijäl na kinaʼoj chqä xeʼok na utziläj taq Testigos. Rma riʼ, ma tikʼo ta akʼuʼx tapeʼ kʼo kʼayewal yaʼon pan awiʼ. Chqä ma taxiʼij ta awiʼ chkiwäch ri kʼayewal, rma Jehová najin yaturtoʼ pä rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ.

9. ¿Achkë rma xebʼison jojun judíos taq xyaʼöx ruxeʼel ri kʼakʼakʼ templo?

⁹ Taq xyaʼöx ruxeʼel ri kʼakʼakʼ templo, jojun chkë ri judíos ri kʼo chik kijunaʼ xa xkichäp oqʼej (Esd. 3:12). Ryeʼ kan xebʼison rma xkitzʼët chë ri kʼakʼakʼ templo chöj majun ta ruqʼij chwäch ri templo xyäk Salomón (Ageo 2:2, 3). ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ ri visión xtzʼët Zacarías rchë kiʼ kikʼuʼx xkiʼän?

10. ¿Achkë rubʼanik ri xuʼij ri ángel chpan Zacarías 4:8-10 xerutoʼ ri judíos rchë jmul chik kiʼ kikʼuʼx xkiʼän?

¹⁰ (Taskʼij ruwäch Zacarías 4:8-10). ¿Achkë xrajoʼ xuʼij ri ángel taq xuʼij chë ri judíos xttel kikʼuʼx chqä xtkitzʼët ri plomo ri kʼo pa ruqʼaʼ Zorobabel, ri qʼatöy tzij judío? Ri plomo ya riʼ jun samajbʼäl nkiksaj ri winäq ri yeyakö jay rchë nkitzʼët we jun xan jïk bʼenäq o manä. Rma riʼ ri xrajoʼ xuʼij ri ángel chkë ri judíos ya riʼ chë tapeʼ chkiwäch jojun judíos ri templo ma kan ta achkë rubʼanik, xtkʼis na ruyakik  chqä kan xtqä chwäch Jehová. Rma riʼ, si Jehová kiʼ rukʼuʼx xtuʼän rkʼë ri templo riʼ, ryeʼ chqä kʼo ta chë kiʼ kikʼuʼx nkiʼän. Chwäch Dios, ri más wä rejqalen ya riʼ chë ryeʼ kan pa rubʼeyal xtkiyaʼ ruqʼij chpan ri kʼakʼakʼ templo. Rma riʼ, ri judíos xa xuʼ kiʼ kikʼuʼx xtkiʼän we nkiʼän chë Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän kikʼë.

11. ¿Achkë kʼayewal nuʼän chkiwäch jojun rusamajelaʼ Dios?

¹¹ Kʼïy chqë röj kan kʼayewal nqanaʼ taq kʼo njalatäj chpan qakʼaslemal. Ye kʼo jojun ri ojer chik kibʼanon pä jun samaj chpan rutinamit Dios xjal kisamaj. Ye kʼo chik jojun, rma ya xbʼä kijunaʼ, rkʼë jbʼaʼ xkʼatzin xkiyaʼ qa jun samaj ri janina qajnäq chkiwäch. Ya riʼ kan ruyaʼon bʼis pa kan. Rkʼë jbʼaʼ, pa naʼäy ma nqʼax ta pa qajolon achkë rma xjal qasamaj o ma nqä ta chqawäch rma xbʼan riʼ qkʼë. Rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë taq kʼo na ri samaj riʼ pa qaqʼaʼ, más jaʼäl qabʼanon. Y rkʼë jbʼaʼ nqbʼison rma nqanaʼ chë ma kan ta kʼïy chik xtqaʼän chpan rutinamit Jehová (Prov. 24:10). Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik nqrtoʼ ri visión xtzʼët Zacarías rchë ma nqayaʼ ta qa rubʼanik jontir ri nqkowin chpan rutinamit Jehová.

12. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri visión xtzʼët Zacarías rchë ma kan ta más nqbʼison taq kʼo njalatäj chpan qakʼaslemal?

¹² Jun ri xtqtoʼö rchë ma kan ta kʼayewal xtuʼän chqawäch we kʼo njalatäj pa qakʼaslemal ya riʼ nqchʼobʼon kan achiʼel nchʼobʼon Jehová. Ryä najin yeruʼän nimaläj taq samaj, y ruyaʼon qʼij chqë rchë nqtoʼon rkʼë, ya riʼ kan jun nimaläj spanïk chqawäch röj (1 Cor. 3:9). Ri samaj yaʼon qa pa qaqʼaʼ rkʼë jbʼaʼ yejalatäj. Ye kʼa ri rubʼanik nqrajoʼ Jehová majun bʼëy njalatäj ta. Rma riʼ, we chpan rutinamit Jehová kʼo jun njalatäj ri nuʼän chë rït chqä kʼo njalatäj chpan akʼaslemal, ma tayaʼ ta qʼij chë xuʼ chik ya riʼ naquʼ. Pa rukʼexel naquʼ chë rubʼanon qa más ütz awlon, xa kan taʼij che rä Jehová chë katurtoʼ pä rchë kan pa rubʼeyal natzʼët ri najin nbʼanatäj awkʼë komä (Ecl. 7:10). Ma taquʼ ta rij ri ma yakowin ta chik naʼän, xa kan taquʼ rij jontir ri yakowin naʼän. Ri visión xtzʼët Zacarías nukʼüt chqawäch chë we kan pa rubʼeyal nqatzʼët ri najin nbʼanatäj qkʼë, kan kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän chqä majun bʼëy xtqayaʼ ta qa Jehová tapeʼ kʼo xtjalatäj chpan qakʼaslemal.

13. ¿Achkë rma jojun judíos rkʼë jbʼaʼ xkiquʼ chë ma ütz ta nchap chik jmul ruyakik ri templo?

¹³ Tapeʼ ri judíos qʼaton wä chkiwäch nkiyäk ri templo, ri achiʼaʼ ri yekʼwayon wä bʼey chkiwäch ri judíos —ri sumo sacerdote Jesúa (Josué) y ri qʼatöy tzij Zorobabel— «xkichäp chik jmul ruyakik rachoch Dios» (Esd. 5:1, 2). Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo judíos xkiquʼ chë ri najin wä nkiʼän Josué chqä Zorobabel ma ütz ta, rma ma ütz ta wä yesamäj pa newäl chqä kitaman wä chë ri kikʼulel xkekatäj pä chkij. Rma riʼ, Josué chqä Zorobabel xkʼatzin xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt ryä chkiwäch chë kan xkerutoʼ pä? Tqatzʼetaʼ.

14. ¿Achkë xkʼüt chwäch Josué chqä Zorobabel ri tzij ye kʼo chpan Zacarías 4:12, 14?

¹⁴ (Taskʼij ruwäch Zacarías 4:12, 14). Chpan re peraj reʼ rchë ri visión, ri ángel xuʼij che rä ri profeta chë ri kaʼiʼ rucheʼ olivo nkikʼambʼej tzij «ri kaʼiʼ achiʼaʼ yeruchaʼon Dios», ntel chë tzij, Josué chqä Zorobabel. Ri ángel xuʼij chë re kaʼiʼ achiʼaʼ reʼ achiʼel ta kan «ye paʼäl chuxkïn ri Ajaw pa ruwiʼ jontir le Ruwachʼulew», ntel chë tzij, Jehová. Ri xbʼix chkij re kaʼiʼ achiʼaʼ reʼ xkʼüt chë Jehová kan rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chkij. Reʼ xerutoʼ ri judíos rchë kan xkikʼuqbʼaʼ chqä kikʼuʼx chkij, rma Jehová najin wä yeruksaj rchë nkikʼwaj bʼey chwäch rutinamit.

15. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt röj chë nqaloqʼoqʼej ri toʼïk ruyaʼon pä Jehová chqë chpan Ruchʼaʼäl?

¹⁵ Jun rubʼanik ri najin nukʼwaj bʼey Jehová chwäch rutinamit komä ya riʼ rkʼë le Biblia. Chpan re Loqʼoläj Wuj reʼ, ryä nuʼij pä chqë achkë rubʼanik nrajoʼ chë nqayaʼ ruqʼij. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt röj chë nqaloqʼoqʼej re toʼïk reʼ? Nqakʼüt riʼ taq nqajäm qawäch rchë nqaskʼij ruwäch chqä rchë nqʼax pa qajolon ri naʼoj ye kʼo chpan. Rma riʼ, tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «Taq nskʼij ruwäch le Biblia o jun chkë ri qa-publicaciones, ¿njäm nwäch rchë nquʼ rij ri nskʼij ruwäch? ¿Ntäj nqʼij rchë yeqʼax pa njolon ri naʼoj ri kʼayewal yeqʼax? ¿O xa chanin nskʼij kiwäch qawuj rchë nkʼïs yän kiskʼixik?» (2 Ped. 3:16). We nqajäm qawäch rchë nqaquʼ rij ri naʼoj ri najin nukʼüt pä Jehová chqawäch, xtqkowin xtqaʼän ri nrajoʼ ryä (1 Tim. 4:15, 16).

16. Tapeʼ kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqʼax pa qajolon ri nukʼutuj «ri utziläj samajel» chqë, ¿achkë xtqtoʼö rchë xtqanmaj rutzij?

 ¹⁶ Jehová chqä nuksaj ri «utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj» rchë nukʼwaj bʼey chwäch rutinamit (Mat. 24:45). Rkʼë jbʼaʼ, kʼo mul ma kan ta nqʼax pa qajolon achkë rma re utziläj samajel reʼ kʼo nuʼij pä chqë chë tqabʼanaʼ. Jojun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ nuʼij pä chë tqatzʼetaʼ apü achkë xtkʼatzin chqë we nbʼanatäj jun kʼayewal, ri rkʼë jbʼaʼ chqawäch röj majun bʼëy xtbʼanatäj ta chpan qatinamit. O rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë kan nqʼax ruwiʼ ri nuʼij pä chqë chrij ri rubʼanik tqachajij qiʼ taq kʼo jun itzel yabʼil. Rma riʼ, ¿achkë ütz nqaʼän we nqanaʼ röj chë ma kan ta nkʼatzin ri nuʼij pä rutinamit Jehová chqë? Rkʼë jbʼaʼ ütz nqanukʼuj chik jmul rij achkë utzil xkïl ri israelitas rma xkiʼän ri xuʼij Josué chqä Zorobabel chkë. Chqä ütz nqaquʼ rij achkë utzil xkïl nkʼaj chik rusamajelaʼ Dios ri yetzjöx chpan le Biblia rma xkinmaj tzij. Kʼïy chkë ryeʼ ma xekäm ta rma xkinmaj tzij tapeʼ ma kan ta xqʼax pa kijolon ri xbʼix chkë (Juec. 7:7; 8:10).

17. ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ ri judíos ri visión chrij ri kantil chqä ri kaʼiʼ rucheʼ olivo?

¹⁷ Tapeʼ ri quinta visión xtzʼët Zacarías ma kan ta xyalöj, xerutoʼ ri judíos rchë kan pa rubʼeyal xkitzʼët ri samaj yaʼon qa pa kiqʼaʼ chqä rchë ma xkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Dios. Taq xkismajij ri naʼoj xkitamaj qa chrij ri visión xtzʼët Zacarías, ryeʼ xkinaʼ chë xetoʼöx pä chqä chë xkʼwäx kibʼey rma Jehová. Ryä xksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë xerutoʼ ri judíos rchë ma xkiyaʼ ta qa rubʼanik ri samaj chqä rchë jmul chik kiʼ kikʼuʼx xkiʼän (Esd. 6:16).

18. ¿Achkë rubʼanik xkaturtoʼ rït ri visión xtzʼët Zacarías?

¹⁸ Ri visión chrij ri kantil chqä ri kaʼiʼ rucheʼ olivo xkaturtoʼ chqä rït chpan akʼaslemal. Achiʼel xqatzʼët chpan re tjonïk reʼ, xtyaʼ awchqʼaʼ rchë naköchʼ ri kʼayewal yaʼon pan awiʼ, xkaturtoʼ rchë kiʼ akʼuʼx naʼän tapeʼ kʼo xjalatäj chpan akʼaslemal chqä xkaturtoʼ rchë nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij rutinamit Dios tapeʼ kʼo nuʼij pä chqë ri ma nqʼax ta pa qajolon. Rma riʼ, ¿achkë ütz naʼän taq kʼo kʼayewal nawïl? Naʼäy, tatjaʼ aqʼij rchë natzʼët ri xtzʼët Zacarías, ntel chë tzij, tatzʼetaʼ chë Jehová kan najin nuchajij pä rutinamit. Chrij riʼ, takʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Jehová chqä tayaʼ ruqʼij rkʼë ronojel awan (Mat. 22:37). Riʼ xtuʼän chë Jehová xkaturtoʼ pä rchë xa bʼa jaruʼ junaʼ xkeqʼax rït kan kiʼ akʼuʼx xtayaʼ ruqʼij (Col. 1:10, 11).