1. Asuh ök ahang yik Yahūti ngaich ṙamölōn?

 SAMYEŪHEUV rò-ôten yik Yahūti nö haköövö nö i Pēpilön. “Haruhlö ellōn Sāirös ngam Mā Tēv ök rācha aṅ Pörsiā” nö ṙānyen yik Yahūti. Ngatī inlahen ngaich Sairös. Kētö chööngö yik Yahūti inrē ngam rācha nö havan nö chuh panam re ngaich “hēk nö mānlö ngam patī [Yāvē], ngam Tēv Israĕl.” (Esrā 1:1, 3) Ṙāmlōn ngaich yik Yahūti nö hāngö e. Pò cha nö mihòiṅ nö havan nö chuh panam re ngaich havantö inlahenre nö ha-öiny ngam Tēv.

2. Asuh ök raneh la-en yik Yahūti ik sa cha nö teung nö i Yerūselem?

² Ik 537 B.C.E. yik raneh Yahūti yamih nö i Yerusalem, ngam Kepitöl Yūta sin ik hē e. Ilöö rultenre cha-a nö i mānlö ngam töhet chūök, teungta ngam 536 B.C.E. ṙātö rööntö machööḵlö e ngaich cha-a.

3. Asuh ök kanihngen yik Yahūti?

³ Ik sā yik Yahūti nö rultenre nö mānlö ngam töhet chūök, unôichrit cha nö ṙātö rööntö machööḵlö, la-al cha ngaich nuk ranghö cha panam. Ngaich cha-a “nö pinhëṅtökūö yik tarik aṅ Yūta, ngaich vīten cha nö pa-ekūö nö mānö.” (Esrā 4:4) Sīöplöre hēk nuk kanihngen yik Yahūti. Pön tufömngöre ngaich ök rācha mahayöng aṅ Pörsiā ang Ahasurös, ik 522 B.C.E. * Kē yanöölenre yik tö kunyahaṅ elmat nö vī minë ‘chööngö töchökhuti tö yik Yahūti.’ (Sal. 94:20) Ngaich  cha-a nö kuich chitri ök rācha Ahasurös, ngaich vīlö inlahen yik Yahūti nö chöh inlahen tī re nö la-al ngam rācha. (Esrā 4:11-16) Ṙatö-ellōnre ngaich ngam rācha, ngaich asökngöröön vīnilö ngam töhet chūök. (Esrā 4:17-23) Angu-ö chö-öiny yik Yahūti nö ṙāngen re nö vī ök töhet chūök.—Esrā 4:24.

4. Hē insökngö vīni-i ngam töhet chūök, sitih inlahen ngaich ang Yāvē? (Isayā 55:11)

⁴ Ma-anyre yik tarik aṅkūö minë ranghö cha panam hēk tö yip mā inrē aṅ Pörsīā nö asökngö minānlö ngam töhet chūök. Lōnu pöri ang Yavē tö ngam töhet chūök nö vī-i. Öt tarīku tökô nö asökngö ngam kuilōn ò. (Vë-evkūö Isayā 55:11.) Lökten anga-aṅ nö vīlen Sakariā nö Pròfět, tö ngöt ök nö tarik. Hameukhö mat ò anga-aṅ tö nup töhëvhöre tömeūkö. Tölṙô Sakariā anga-aṅ nö vënyö minë maheuṅk re nö in yip Yahūti hòṅ cha nö ngönlöre. Akaha kūö ngaich yik Yahūti lökten in minë tömeūkö, tö cha nö ötkô nö vöö tö yip la-alre, iṙūhen pöri cha-a nö löklōn Yāvē. Ngam tinneūiyö in minë maheuk Sakariā, meuk ngam chūök rööntö ëāṅvö anga-aṅ tö minë tö nët mā chōn òliv.

5. Asuh öp min haköp hī in ngih ātiköl?

⁵ Ṙōlheuh in ṙung havīlöng tö miṙivlōnre hēk kanihngenre inrē. Tö sa në, lohten öi hakihtuṙen, harīktöre minë ṙētak hī, kihngen öi hang inlēnöre. Sitih inlahen öi min hē e öi haköpöre löklōn Yāvē? Sā inlahen yik Yahūti nö ngönlöre tö ök tinneūiyö maheuṅk Sakariā, ngatī inlahen min ayī-ö ngönlöre tökūö e inrē. Angu-ö ön ngih haköp hī in ngih ātiköl.

6. Sitih inlahen yik Yahūti nö teūngen tö inngönköre lökten im tömeūkö im Sakariā 4:1-3? (Ngëichkö ngam lama uk nyat.)

⁶ Vë-evkūö Sakariā 4:1-3. Sitih inlahen yik Yahūti nö ngönlöre nö la-al nup kanihngenre tökūö ngam tö meūkö? Töi chumkuöṙen ngëchkö löktö hanūṙökūö ngam ëāṅvö pön ötheuhköre röön ngam tavī-i nö löktö in minë tö nët mā chōn òliv. Ik sa Sakariā nö meuk ngam tömeūkö. Ngaich hatön anga-aṅ nö ngö ṙô “Asuh öp manah u anu-ö?” Ngaich sapṙô ò ök maha-anga: “Ngö ṙô an Yavē, Tēv yip tömaṙôngö, ‘öt löktö i kumlēḵ, ötrēhěn nö lökten minā-aṅ, lökten im Fanöinylö chu pöri.’” (Sak. 4:4, 6) Sā löktö tavī-i ngam ëāṅvö nö ötheuhköre röön nö löktö in nuk chōn òliv, ngatī tī Yāvē nö örheuh köre tī nö kē-ěkūö më tarikre tö ngam töhet kumlēḵ re. Hòṅ mikahtö elnang më Yahūti ngam Tēv tö më mahayöng aṅ Pörsīā nöng hö-öv nö ikūö ngam töhet kumlēḵ ò. In cha ang Yāvē lökten cha nö öt pinhë-evṅvkūö tö yip mahakihten cha. Ik sā yik Yahūti nö hāngö e ngönlöre alaha cha-a. Pòrô yik mā nö asökngö vīni-i öp töhet chūök, sön pöri yik Yahūti nö ṙatö-ellōnre nö in Yāvē, kētöre cha-a hēk nö la-evṙen.

7. Ihē yik Yahūti nö teūngen tö hanöhlö re?

⁷ Tufömngöre ngaich hēk ök rācha, mahayöng aṅ Pörsīā, ang Tērīös Raneh. Ik innët samyeūheu ò nö hayöng im 520 B.C.E., kētö ök chööngö anga-aṅ ök tö höhlö tī tö yik Yahūti. Akahalōn anga-aṅ tö ngam insökngö vinī-i ngam töhet chūök nö vaich. Lökten ò nö halöngten yik Yahūti nö keuheūtngen re nö vī ngam töhet chūök. (Esrā 6:1-3) Kētö chööngö inrē ngam rācha Tērīös nö in yik tarik ranghö yik Yahūti, nö sōten cha nö hakihten yik Yahūti, kētö rupīö cha pöri tö nup lōn cha inrē chehen. (Esrā 6:7-12) Lökten ngaich yik Yahūti nöng taneūi samyeūheu rô-òten, nö keuheūtlöre tī nö vī ngam töhet chūök ik 515 B.C.E.—Esrā 6:15.

8. Kūö yòh öi hòṅ aṅhavin töm nganönö yěi hakihtuṙen?

⁸ Ngatī töngamuh nö pōyen yip tarik ngam  Tēv Yāvē tö hakihtuṙen. Ōt yip prötör sistör mi-iyöng inup panam chūök minë la-en ngam Tēv nö asöökiröön. Pi-a cha-a nö hachēlhötvö, ngaich kētu nö “i yip kamhôṅka, ikūö yip mahayöng inrē.” (Mët. 10:17, 18) Ngaich yěn haṙītöre pöri öp mahayöng ngaich kun teūngen cha-a nö hanöhlö re, ane inrē hēkpī öp kamhôṅka nö lārītö yip Prötör sistör. Ōt pöri yip prötör sistör tö tahëngö löktö kanihngen. Lohten yip aṅpatī cha nö sōten cha nö löklōn Yāvē. (Mët. 10:32-36) Öt heūlngöre pöri cha-a pön höng iṙūöhen nö löklōn Yāvē. Lökten yip mahakihten cha nö hēkpī nöng ṙāngenre nö hakihten cha. Ngaich vītöre ngam prötör sistör ngam tö hakihtuṙen sin, nö tö ngöt nö lamöklōn ngam Tēv. Lökten yěm la-al nup kanihngen re, ngaich um heūlngöre. In meh an Yāvē, kē-ěkūö meh inrē anga-aṅ tö ngam töhet kumlēḵre.

9. Asuh ök paheūny yip Yahūti tököiny?

⁹ Ik sā ngam töhet chūök nö vītu rööntö machööḵlö, ōt yip tököiny Yahūti pameūny hē e. (Esrā 3:12) Mameuk vanāyö ök töhet chūök cha-a, ök vahīlö Sòlòmön. Ngölōn cha-a, öt sāta vanāyö ngam tufömngöre min nö in e. (Hak. 2:2, 3) Haṙivlōn cha-a nö fēken e. Teūngen pöri cha-a tö inreuskö alahare nö lökten im maheuṅk Sakariā. Nö sitih inlahen?

10. Asuh ök inreuskö alaha yik Yahūti ṙô ngam maha-anga im Sakariā 4:8-10?

¹⁰ Vë-evkūö Sakariā 4:8-10. Ik sa ṙô ngam maha-anga nö ngö ṙô, ‘Ṙamlōn min yip tarik yěn meuk ngam kinlah kūö panam nö eltī Sērūpapěl,’ tö sitih manah angū-ö? Töhěng kangen ön nö chehetī, ngam kinlah kūö panam, nö aṅtī hī chīpööti asöklö kaha patī. Kētö ṙinatö-ellōn yik Yahūti ök maha-anga tö ngam tö vīlöng töhet chūök min, pòrô angū-ö nö öt sā vanāyö ngam töhet chūök vahī Sòlòmön, sā lōn Yāvē pöri ngam vinī-i e ngaich ṙāmlōn Yāvē nö in e. Lökten cha-a nö hòṅ ṙamölōn inrē. Öt uroh ang Yāvē nö ngëichkö vanayö mineūkö ngam töhet chūök, Yē e pöri nöng chūök cha nö kētö nöönyö ò nö sā kuilōn ò. Yē yik Yahūti nö öt yahlö mat töm töhet chūök, chumkuṙen pöri tö inlahenre nö ha-öiny ngam Tēv ngaich ṙāmlōn cha-a.

11. Asuh nup mihôiṅ löktö miṙivlōn yip prötör sistör?

¹¹ Yěn haṙīngöre minë ṙētak hī, ngaich  mihôiṅ ayī-ö yīhi kanihngen ellōn. Tö sā yip prötör sistör tö marô-òyen sin nö el Pētěl hēk im la-en minānö inrē, töölöṙô ngaich cha-a nö tahëngö la-en. Hēk ōt yip prötör töt köpsören nö inup kinë-ekūöre la-en, kūö re ngaich nö köiny. Yěi ngatī inlahenken ayī-ö mihôiṅ öi haṙivlōn. Pi-a öi öt akaha elmat töp chöönyö e nö ngatī, mihôiṅ min nö vaich tö lōn hī anu-ö. Mihôiṅ inrē öi haṙivlōn yē hī fēken nup tö urěhngöre inlahen re ngaich ngö mufē ayī-ö, ‘höng öt kô-òre chin ngaich in minë la-en Yāvē.’ (Inch. 24:10) Sitih inlahen öi pökeh min holtö ellōn re löklōn Yāvē yěi ngatī inlahen? Ta-a töi haköp ngam maheuk Sakariā?

12. Yěn haṙīngöre ngam ṙētak hī, asuh öp haköp hī im maheuk Sakariā?

¹² Yē hī sa mat Yāvē ngëchkö minë tö haṙīngöre ṙētak re, ngaich ṙamlōn min ayī-ö löklōn ò. Pōyen nup la-en Yāvē töngamuh in në ṙētak hī, ngaich teūngen ayī-ö tö ṙētakre öi holṙen ò la-evṙen. (1 Kòr. 3:9) Mihôiṅ ayī-ö ṙātö-ellōnre in Yavē tö ò nö hāngenlōn tö hī, pòrô nö öt sā re nup la-en hī nö la-urěh. Ötkô öi vītö miṙivlōn re öi fēkö nuk tö hö-öv ngaich la-en re, ötkô inrē öi ngölōn, ‘vai nuk la-urěh ṙētak tö në ṙētak chu töngamuh.’ (Mum. 7:10) Höng ve-ëkūötēv pöri ayī-ö öi havëkö inyööken re in Yāvē nö kētö ṙanamlōn hī el në tö hariktöre ṙētak. Ui fēken nup la-en töt kanò-òre, nup la-en pöri kanò-òṅ hī anū-ö kahëkö hī. Ngamuh haköplö hī im maheuk Sakaīā, tö hī yē hī havai ngam mufēre ngaich ṙāmlōn min ayī-ö, pòrô nö harīktöre minë ṙētak hī. Köp inrē min ayī-ö löklōn Yāvē.

13. Kūö yòh ngam invanlö minānlö ngam töhet chūök nö vaich tö ṙô yik rīkre Yahūti?

¹³ I nuk sakamö Sakariā ang Yāvē nö halēnlen Yesuā ök makūö kūönṙô hēk Sērupāpěl inrē nö hachōḵkūö yik Yahūti. Pòrô nö asöökiröön vīni-i ök töhet chūök, sön na tö nët tak mahachōkūö nö “rultenre nö mānlö ngam patī ngam Tēv.” (Esrā 5:1, 2) Öt tökô nö hayunka inlahen vinī-i ngam töhet chūök. Lökten yik rīkre in yik Yahūti tö ngö lōn tö ngam la-en cha nö vaich. Ngö lōn cha-a lohten, ‘töng ngaich vah in min hēk öi hakihtuṙen pöi meukö inlahen.’ El ṙūngö minë töngatī ṙētak, töhòṅ hareuska alaha na Sērupāpěl na Yesuā. Kētö ṙinātö-ellōn cha pöri Yāvē tö ò nö holṙen cha. Nö sitih inlahen?

14. Asuh öp tö reuslö alaha tī tö na Sērupāpěl na Yesuā nö sa ṙô ngam Sakariā 4:12, 14?

¹⁴ Vë-evkūö Sakariā 4:12, 14. Vë-eny nang Sakariā ngam ma-ahānga tö manah ngam tömeūkö. Minë tö nët māṅ chōn òliv nö ṙôtö mina “tönët tak tö hachamö elkui.” Cha-a na Sērupāpěl na Yesuā. Sa ngam tö meūkö, vënyu mina tö nët tak tarik nö “sökhak nö ranghö ngam mākūö ngih panam,” ang Yāvē. Tö ngö manah angu-ö tö Yāvē nö ṙatö-ellōnre nö in cha. Ngönlöre nā Yesuā nā Sērupāpěl lohten ik sā cha nö hangö e! Ngatī inlahen inrē yik Yahūti nö hòṅ ṙātö-ellōnre nö in cha hēk hang nup töng ṙô cha inrē.

15. Sitih inlahen öi yěi hòṅ hang minë inlēnö aṅ mat ngam Paipöl?

¹⁵ Pōyen nup löktö tī Yāvē nö halēn yip tarik re. Ngam raneh, löktö im Paipöl tī anga-aṅ. Löknyö imat e ṙô anga-aṅ nö vë-eny minë tölöng inlahen hi löklōn ò. Sitih inlahen pöri ayī-ö yěi hòṅ hang minë inlēnöre aṅ mat ngam Paipöl? Hòṅ kēnyö ṙētakre in chumkuöṙen vë-ekūömat ngam Paipöl, hòṅ hī akah elnang tö minë haköp re. Lökten öi hòṅ hatöönöre: “Höng haveutṙô re öich ṙung haköp mat ngam Paipöl tö nup tahëng inrē līpöre? Chumkūöṙen hòng ṙöng öich haköp mat u? Afītöre hòng chū-ö tö nup haköpre nup tö aṙū-uti manah? Ngaich yěn ōt nup ‘töt mikah elnang’ chu, kēnyö ṙētak re hòng chū-ö chöh manah u?” (2 Pīt. 3:16) Yēḵ hī min afītöre tö nup haköptö Yāvē nö in hī, ngaich möl min ayī-ö hang minë inlēnö re ṙamā-ang in ò, heuveū-eu ṙô inrē öi haköptö holre.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Yē hī harikngöre ha-ang tö nup inlēnöre kahëtö yip tö akaha mahalanṙen, ngaich hòṅ sitih inlahen ayī-ö?

 ¹⁶ Löktö in yip tö “tö-akaha mahalanṙen” tī inrē ang Yāvē nö halēnö hī. (Mët. 24:45) Ṙōlheuh yin nö kētö inlēnö hī.Pi-a in ṙung harīkngöre el nang öi hāngö u. Tö sa në, yěn vë-eny nang hī cha-a tö inlahen hī yěi hòṅ hīnöre tö nup yamih pinlāngen. Pi-a min öi ngölōn, öthō nö yih ngam töngatī pinlāngen nö ing kamngö ih. Hēk yěn halēnö hi më tö-akaha mahalanṙen hē nup invah tö lëlngökūö, ngaich pi-a min öi ngö lōn, höng yahlö ṙô yin nö kētö inlēnö hī. Sitih inlahen öi min yěi hang në tö ngatī inlēnö? Hòṅ fēken yik Yahūti in ik sakamö Sakariā tö inlahen cha nö teūngen tö inkòlôre pò cha nö hang ṙô nā Yesuā nā Sērupāpěl inrē. Ōt inrē nup tahëng inchōḵ elmat hī aṅ mat ngam Paipöl, mihôiṅ öi fēken u. Yěi haköp inlahen u min ngaich akaha kūö min ayī-ö tö nup inlēnö yip tarik Yāvē hēk pī cha-a nö harikngöre ha-ang tö nup inlēnöre, sön pöri cha-a nö kēken u ngaich yöölen nômö.—Kam. 7:7; 8:10.

17. Sitih inlahen yik Yahūti ik sa cha nö akahakūö töm tinneūyö maheuk Sakariā?

¹⁷ Ngam tinneūyö maheuk Sakariā, höng kunkun ön, yīhi nganötö pöri yik Yahūti tö kūö e. Ötheuhköre cha-a nö ha-öinyö Yāvē, vī ngam patī inrē cha-a. Kē-ěkūö cha Yavē tö ngam töhet kumlēḵre nö hayööken cha. Keuheūten ngaich cha-a tö ngam la-enre ngaich pōyen ṙanāmölōn.—Esrā 6:16.

18. Asuh nup yanöölen meh im tö meūkö ëāṅvö tö minë tö nët mā chōn òliv?

¹⁸ Mihôiṅ man më-eṅ inrē yöölen im tö meūkö tö Sakariā chūök rööntö ëāṅvö tö minë tö nët mā chōn òliv. Sā kahakkö hī ing ātiköl i alaha ngam tö meūkö, mihôiṅ öm ngönlöre la-al nup kanihngen re. Mihôiṅ inrē höng ṙāmlōn yěn pòrô nö haṙīngöre nup ṙētak hēk yěm kihngen hang inlēnö, sön më-eṅ hòṅ ṙatö-ellōn re in Yāvē ngaich hòṅ hang inlēnöre. Yē meh kihngen ngaich hòṅ fēken ngam maheuk Sakariā tö inlahen Yāvē nö hayööken yik tarikre. Ngaich keuheūt tö ellōnre öm ha-öiny ngam Tēv Yavē. (Mët. 22:37) Yāvē ön tö mihôiṅ nö hayööken meh, mihôiṅ öm örheūheu ṙāmlōn i linöökölōn ò.—Kòl. 1:10, 11.