1. Ifa ewe mettóch mi apwapwa epwele fis ngeni ekkewe chón Jus mi eoló?

 EKKEWE chón Jus ra fókkun pwapwa pún Jiowa Kot a “amwökütükütü leluken Sirus,” ewe Kingen Persia, an epwe angasaaló ekkewe chón Israel mi eoló Papilon ren fite, fite ier. Ena king a esilei pwe ekkewe chón Jus repwele liwin ngeni pwisin fénúer me “aüsefälietä imwen ewe Samol mi Lapalap ewe Koten Israel.” (Esr. 1:1, 3.) A ifa me apwapwaan ena pwóróus! A wewe ngeni pwe ekkena chón Jus repwele tongeni felsefál ngeni ewe Kot mi enlet lón ewe fénú a fen fang ngeniir.

2. Met ekkewe chón Jus mi liwinsefál ngeni Jerusalem ra akkomw féri?

² Lón ewe ier 537 mwen Kraist, ewe áeúin kúmiin chón Jus mi eoló ra wareiti Jerusalem, ewe iolapen telinimwen ewe mwúún Juta mi nóm éér. Ekkena chón Jus mi liwinsefál ra mwittir angang wóón ewe imwenfel, iwe lón ewe ier 536 mwen Kraist, ra fen áwesi lóngólóngun.

3. Ikkefa ekkewe weires ekkewe chón Jus ra kúna?

³ Mwirin án ekkewe chón Jus poputá le aúsefáli ewe imwenfel, chómmóng aramas ra poputá le áweiresiir. Ekkewe mwú únúkkúr “ra atipemwaramwara ekewe chon Juta o aniuoksuur pwe resap aüetä ewe imwenfel.” (Esr. 4:4) A fen áweires nónnómun ekkena chón Jus nge e fen wekkeiresiló. Lón ewe ier 522 mwen Kraist, emén mineféén kingen Persia itan Artaksasta, a poputá le nemenem. * Ekkena chón ú ngeniir ra ekieki pwe pokiten a minefé ena king, iwe repwe tongeni aúkatiw ewe angangen kaú ren ar “föri mine a pwüngingau, nge ra aita ngeni pwe iei pwüngün allük.” (Kölf. 94:20) Ra tiinaaló eché taropwe ngeni King Artaksasta me erá pwe ekkewe chón Jus ra ekiekin ú ngeni. (Esr. 4:11-16) Ena king a lúkú ar kana kapas  chofona me a allúkú pwe ewe angangen kaú epwe kaúló. (Esr. 4:17-23) Iwe pokiten ena, ekkewe chón Jus ra kaúló le aú ewe imwenfel.​—Esr. 4:24.

4. Met Jiowa a féri mwirin án ekkewe chón oputa ekkewe chón Jus aúkatiw kaúsefálin ewe imwenfel? (Aisea 55:11)

⁴ Ekkewe aramas lón ewe fénú rese fel ngeni Jiowa me pwal ekkóch chón lón ewe mwúún Persia, ra fókkun mochen aúkatiw kaúsefálin ewe imwenfel. Nge Jiowa a mochen án ekkewe chón Jus repwe áwesaaló kaúsefálin ena imwenfel, me fansoun meinisin a chék apwénúetá minne a tipeni. (Álleani Aisea 55:11.) A seikaatá Sekaraia pwe epwe néún soufós me a ékúna ngeni walu lángipwi mi amwarar. Mwirin, Sekaraia epwe ereni ekkewe chón Jus usun kúnaian kana pwe epwe apéchékkúler. Kúnaian kana a álisi ekkewe chón Jus le kúna pwe ese wor popun ar repwe niwokkusiti chón oputer me a apéchékkúler ar repwe sópweló le féri ewe angang Jiowa a mochen ar repwe féri. Lón ewe enimuen lángipwi, Sekaraia a kúna eú leenien etittin me ruuofóch iráán olif.

5. Met sipwe káé lón ei lesen?

⁵ Kich meinisin sia kan lichippúng fán ekkóch. Iwe, sia tongeni kúna álillis seni ach káé án Jiowa pesepes ngeni ekkewe chón Israel me ren enimuen kúnaen Sekaraia we. Ach weweiti kúnaian na a tongeni álisikich le angang ngeni Jiowa fán tuppwél atun aramas ra eriáfféúúkich, atun a siwil nónnómuch, me atun a torikich kapasen emmwen nge sise weweiti.

6. Ifa usun ewe lángipwi usun ewe leenien etittin me ekkewe ruuofóch iráán olif lón Sekaraia 4:1-3, a apéchékkúla ekkewe chón Jus? (Ppii ewe sasing wóón péén.)

⁶ Álleani Sekaraia 4:1-3. Ewe lángipwi usun ewe leenien etittin me ekkewe ruuofóch iráán olif, a apéchékkúla ekkewe chón Jus ar repwe chék sópweló lón ar angang inaamwo ika ra kúna weires. Ifa usun? Ke mi kúna pwe ewe leenien etittin a chék lélléélé? Léléén ewe leenien etittin a niitiw seni ekkewe ruuofóch iráán olif me niilóng lón pwonnun me nichilóng lón eú me eú ekkewe fisu lamp wóón ena leenien etittin. Léléén ekkena lamp a efisi ar repwe chék kúkkú. Sekaraia a eis: “Met wewen ekei mettoch?” Ewe chónláng a pélúweni ren alon Jiowa ei: ‘Esap fis om angang ren pöchökül, esap pwal fis ren manaman, nge epwe fis ren ngüni. Ngang ewe Samol mi Unusen Manaman üa kapas.’ (Sek. 4:4, 6) Léléén ewe lamp seni ekkewe irá ra liosuetá án Jiowa we ngún mi fel mi manaman ese ikkit. Án Jiowa we ngún mi fel a fókkun péchékkúl lap seni ekkewe mwichen soufiun Persia. Pokiten Jiowa a álisi ekkewe chón aú ewe imwenfel, ina popun ra tongeni áwesi ar angang inaamwo ika a wor chón ú ngeniir. A ifa me péchékkúletáár ren ena pwóróus! Án ekkewe chón Jus lúkúlúk wóón Jiowa me poputáánisefál ar angangen kaú, ikkena chék met a lamot ar repwe féri. Me ina met ra féri inaamwo ika a chúen allúk ar repwe aú ewe imwenfel.

7. Ifa ewe siwil a fis mi álisi ekkewe chón aú ewe imwenfel?

⁷ A fis eú siwil mi álisi ekkewe chón aú ewe imwenfel. Ifa ena siwil? Lón ewe ier 520 mwen Kraist, emén mineféén king itan Tarius I, a poputá le nemeni Persia. Lón oruuen ierin an nemenem, a kúna pwe a atai allúk ewe angangen pinei kaúún ewe imwenfel. Mwirin, a erá pwe a lamot ar repwe áwesaaló ewe angang. (Esr. 6:1-3) Án ena king kefil a fókkun ámáirú ngeni meinisin, me a pwal féri och mettóch me lúkún an mutatá ewe angangen kaú. A allúkú pwe chón ekkewe mwú únúkkúr resap aosukosuka ewe angangen kaú me repwe fang ngeniir moni me met a lamot  pwe epwe wes kaúún ewe imwenfel. (Esr. 6:7-12) Mwirilóón, ekkewe chón Jus ra áwesaaló kaúún ewe imwenfel lón ewe ier 515 mwen Kraist mwirin chék rúáánú ier.​—Esr. 6:15.

8. Pwata ka tongeni tipepwora atun aramas ra eriáfféuk?

⁸ A pwal ina usun lón ei fansoun, chómmóng chókkewe mi fel ngeni Jiowa ra pwal kúna weires. Áwewe chék, ekkóch me leir ra nóm lón ekkewe leeni mi pinepin ach angang ie. Aramas ra aresini chienach kewe Chón Kraist lón ekkena fénú me ‘emwenirela mwen ekewe kepina me king’ pwe epwe eú minen pwáraatá. (Mat. 10:17, 18) Fán ekkóch a siwil sounemenem, iwe chienach kewe Chón Kraist ra tongeni fel ngeni Jiowa nge ese wor pinepinan. Are emén soukapwúng mi kirekiréch eli epwe apwúngaló pwe a mumu ngenikich ach sipwe fel ngeni Jiowa. Ekkóch Chón Pwáraatá Jiowa ra kúna pwal eú sókkun weires. Ra nóm lón ekkewe leeni ese pinepin ach fel ngeni Jiowa ie, nge ra chúen kúna weires seni chón ar kewe famili mi áweiresiir le úkú seni ar akkangang ngeni ar we Kot. (Mat. 10:32-36) Fán chómmóng, chón ach kewe famili ra úkútiw le eriáfféúúkich atun ra mirititi pwe rese tongeni áweiresikich le úkú seni ach akkangang ngeni Jiowa. Me fan ekkóch, chómmóng chókkewe mi piin eriáfféúúkich ra wiliti Chón Pwáraatá Jiowa mi tinikken mwirin och fansoun. Atun aramas ra eriáfféuk, kosap fangetá! Kopwe tipepwora. Jiowa a ákkálisuk ren an we ngún mi fel mi manaman, iwe ese wor popun óm kopwe niwokkus!

9. Pwata ekkóch ekkewe chón Jus ra lichippúng atun ra kúna fférún lóngólóngun ewe mineféén imwenfel?

⁹ Atun a wes lóngólóngun ewe mineféén imwenfel, ekkóch ekkewe chón Jus chinnap ra kechiw. (Esr. 3:12) Ra fen kúna lingéchún aúen Salomon we imwenfel, me ra meefi pwe ewe mineféén imwenfel mi kaútá ese akkarap ngeni lingéchún ewe minen akkomw. (Ak. 2:2, 3) Ra fókkun tipengaw pwe ra aléllééi ewe mineféén imwenfel ngeni ewe minen akkomw. Kúnaen Sekaraia we lángipwi epwe álisiir le pwapwasefál. Ifa usun?

10. Ifa usun alon ewe chónláng kewe lón Sekaraia 4:8-10, a álisi ekkewe chón Jus le pwapwasefál?

¹⁰ Álleani Sekaraia 4:8-9, álleani wokisin 10 seni ewe footnote. * Met weween alon ewe chónláng we atun a erá pwe ekkewe chón Jus repwe ‘pwapwa lupwen repwe küna pwe ewe  selin äwenewen a nóm lón pöün [néún chón Jus we kepina] Zerubbabel’? Eú selin áwenewen, ina eú pisekin angang mi wisen apwúngú ika a enletin wenewen och mettóch. Alon ena chónláng kana, a áiti ngeni néún Kot kewe aramas pwe inaamwo ika ena imwenfel ese usun ewe minen akkomw, nge epwe wesiló lón ewe napanap Jiowa a tipeni. Jiowa a pwapwa ren ena imwenfel, iwe pwata resap pwal pwapwa? Án ekkewe chón Jus fel ngeni Jiowa lón ewe napanap a mochen lón ewe mineféén imwenfel, ina met a aúchea me ren. Ika repwe chék nefótófót wóón án Jiowa etiwa ar fel me ar kúna an chen, iwe repwe pwapwasefál.

11. Met a áweiresi ekkóch me lein chókkewe mi fel ngeni Jiowa lón ei fansoun?

¹¹ A áweires ngeni lape ngenikich atun a siwil nónnómuch. A siwil wisen ekkóch chókkewe mi fen angang ngeni Jiowa ren fite ier lón ar angangen special full-time. Ekkóch rese chúen wiseni ewe wis ra sani pokiten ra ierin chinnap. A tongeni fis ach sipwe meefi lichippúng atun a fis ekkena esin siwil. Eli me mwan, sise unusen weweiti popun ewe siwil are sise tipeeú ngeni. Eli sipwe pwosiiti met ekkewe sia kan piin féffériir. Me eli sipwe meefi lichippúng me ekieki pwe pokiten a siwil nónnómuch iei, iwe esap chúen watte met sia tongeni féri fán iten Jiowa. (SalF. 24:10) Ifa usun án Sekaraia we lángipwi a tongeni álisikich le chék akkangang ngeni ach we Kot úkúkún ach tufich?

12. Ifa usun kúnaen Sekaraia we a tongeni álisikich le chék pwappwapwa atun a siwil nónnómuch?

¹² A kan mecheres ngenikich ach sipwe eérenaaló nónnómuch minefé ika sia achocho le eáni án Jiowa ekiek usun nónnómuch. A fen féfféri mettóch mi amwarar lón ach ei fansoun, me a aúchea wisach ach angangfengen me I. (1 Kor. 3:9) A tongeni siwil wisach, nge án Jiowa tongekich ese siwil. Ina minne, ika a fis eú siwil lón án Jiowa we mwicheich nge a weneituk, iwe kosap alapa óm ekieki meinisin popun a fis ena siwil. Kopwe fen tingorei Jiowa an epwe álisuk le kúna ekkewe popun mi múrinné an fis ewe siwil, nge kosap fen mochen pwe manawom epwe usun lón “ewe fansoun lom.” (SalAf. 7:10) Kopwe ekieki meinisin ekkewe mettóch ka tongeni féri, nge esap fen ekkewe mettóch kese chúen tongeni féri. Sia káé seni kúnaen Sekaraia we lamoten ach sipwe chék ákkeáni ekiek mi pwúng. Ina popun, sipwe chék pwappwapwa me tuttuppwél pwal mwo nge atun a siwil nónnómuch.

13. Eli pwata ekkóch ekkewe chón Israel ra ekieki pwe ese pwúng ar repwe poputá le aúsefáli ewe imwenfel?

¹³ Ewe angangen aúsefáli ewe imwenfel a pinepin. Nge ekkewe mwán mi kefilitá pwe repwe wisen emmweni ena angang, Souasor mi Lap Jesua (Josua) me Kepina Serupapel ra “popuetä le aüsefälietä ewe imwen Kot.” (Esr. 5:1, 2) Eli ekkóch ekkewe chón Jus ra ekieki pwe ese pwúng minne ra filatá. Resap tongeni aopaaló ar angangen aú ewe imwenfel. Chón oputer repwe fókkun achocho le aúkaretiw. A lamot án ekkena rúúemén mwán, Josua me Serupapel repwe lúkúlúk pwe Jiowa a ákkálisiir. Iwe, ifa usun a alúkúlúkúúr?

14. Ifa ewe kapasen alúkúlúk ewe Souasor mi Lap Josua me Kepina Serupapel ra angei me ren Sekaraia 4:12, 14?

¹⁴ Álleani Sekaraia 4:12, 14. Lón kinikinin án Sekaraia we oesini, ewe chónláng a pwári ngeni néún Kot we soufós mi tuppwél pwe ekkewe ruuofóch iráán olif ra liosuetá “ekewe ruoman mwän mi kepit,” Josua me Serupapel. Ena chónláng a erá pwe ekkena rúúemén mwán “ra angang ngeni ewe Samolun unusen fanüfan,” Jiowa. A ifa me aúchean wiser na! Jiowa a lúkúlúkúr. Ina popun, ekkena chón Israel ra tongeni lúkúlúk wóón met ekkena mwán ra ereniir ar repwe féri pokiten Jiowa a néúnéú iir le emmweniir.

15. Ifa usun sia tongeni pwári pwe sia aúcheani án Jiowa emmwen seni an we Kapas?

¹⁵ Eú alen án Jiowa sópweló le ekkemmweni néún kewe aramas lón ei fansoun, ina ren an we Kapas ewe Paipel. A erenikich me lón ena puk mi pin ifa usun sipwe fel ngeni pwe epwe etiwa. Ifa usun sipwe pwári pwe sia aúcheani ewe emmwen sia angei seni án Kot we Kapas? Ren ach awora fansoun le álleaniéchú me weweiti. Kopwe pwisin eisinuk: “Atun ua kan álleani ewe Paipel are eú me lein néúch kewe puk, ua kan kaúló me ekilon? Ua kan achocho le weweiti ekkewe pwóróus mi enlet lón ewe Paipel mi ‘weires an aramas repwe weweiti’? Are ua kan chék emwittiri ai álleani ekkewe pwóróus?” (2 Pet. 3:16) Ika sia awora fansoun le ekiekifichi minne Jiowa a áiti ngenikich, iwe sipwe tongeni álleasochisi an emmwen me apwénúetá wisach le afalafal.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Met epwe álisikich le álleasochisi án ewe “chon angang mi allükülük o tipachem” emmwen inaamwo ika sise unusen weweiti?

¹⁶ Pwal eú alen án Jiowa awora kapasen emmwen, ina ren ewe “chon angang mi allükülük o tipachem.” (Mat. 24:45) Fán ekkóch, eli ena chón angang epwe atowu kapasen emmwen  sise unusen weweiti. Áwewe chék, eli epwe torikich ekkewe kapasen emmwen ren ach sipwe mmólnetá ngeni eú feiengaw watte, nge eli sia ekieki pwe esap tori lón leeniach we. Are eli sia meefi pwe a kon tichik ar emmwen lón pekin túmún atun eú pandemic. Met sipwe féri ika sia meefi pwe ekkena emmwen rese pwári mirit? Sia tongeni ekieki ifa usun ekkewe chón Israel ra feiéch seni ar álleasochisi met Josua me Serupapel ra ereniir ar repwe féri. Sia pwal tongeni ekieki ekkewe ekkóch pwóróus lón Paipel sia fen álleaniir. Fán ekkóch, a tori néún Kot kewe aramas kapasen emmwen usun itá pwe me rer esap álilliséch, nge mwirin a fen seláni manawer.​—Souk. 7:7; 8:10.

17. Ifa usun ewe lángipwi usun ewe leenien etittin me ekkewe ruuofóch iráán olif a álisi ekkewe chón Jus?

¹⁷ Eli ewe enimuen lángipwi Sekaraia a kúna, ese pwal ttam, nge a álisi ekkewe chón Jus le tinikken le sópweló ar angang me ar fel ngeni Kot. Me atun ra apwénúetá met ra káé seni kúnaen Sekaraia we, ra meefi án Jiowa álillis fán tong, me emmweniir. Ren án Jiowa we ngún mi fel mi manaman, a álisiir le sópweló lón ar angang me pwapwasefál.​—Esr. 6:16.

18. Ifa usun kúnaen Sekaraia we a tongeni álisuk?

¹⁸ Kúnaen Sekaraia we usun ewe leenien etittin me ekkewe ruuofóch iráán olif a tongeni unusen álisuk lón manawom. Usun met sia fen káé pwe a tongeni awora ngonuk ewe péchékkúl mi lamot ren óm kopwe pworacho ngeni chón ú ngonuk, awora ngonuk ewe pwapwa mi lamot ren óm kopwe likiitú atun a siwil nónnómum, me lúkúlúk pwe kopwe tongeni álleasochisi ekkewe emmwen inaamwo ika kese weweitiir. Met a lamot kopwe féri atun a fis weires lón manawom? Akkomw, kopwe weweiti kúnaen Sekaraia we, ewe mi ánnetatá pwe Jiowa a túttúmúnú néún kewe aramas. Mwirin, kopwe apwénúetá minne ka káé ren óm lúkúlúk wóón Jiowa me sópweló le chék fel ngeni ren unusen letipom. (Mat. 22:37) Ika ka féri ena, Jiowa epwe álisuk le angang ngeni fán pwapwa tori feilfeiló.​—Kol. 1:10, 11.