1. Njika dikalo la muńe̱nge̱ di ta di busa ońola mikoma ma Bonayuda e?

 BONAYUDA ba ta ba sombise̱ na muńe̱nge̱. Yehova Loba “a ta umwe̱le̱ mudī ma Kores, kiṅ’a Persia” o te̱se̱ Bonaisrael wonja na mukoma, ombusa mimbu jita ba tombise̱no̱ o Babilon. Kiṅe̱ e ta e busise̱ dikalo ná Bonayuda ba timbe o mundi mabu ‘o longa [pe̱te̱ peńa] ndabo a Yehova, Loba la Israel.’ (Esra 1:1, 3) E se̱ dikalo la muńe̱nge̱ e! Nika e ta nde e pula kwala ná Bonayuda ba wusa pe̱te̱ jowe̱ Loba la mbale̱ o mundi a bolino̱ babo̱.

2. Nje Bonayuda baboso ba wu o mukoma ba tongwe̱le̱no̱ o bola e?

² O mbu 537 B.P.A., nde mikoma maboso mi timbino̱ o Yerusalem, ńena ni ta mundi maboso ma janea la mikondo la Yuda. Ba Bonayuda bena ba timbi ba botedi o longa tempe̱l dibokime̱ne̱, ba bo̱le̱ boka eyot’ao o mbu 536 B.P.A.!

3. Ba nja ba te̱nge̱ne̱ Bonayuda e, ne̱ni pe̱ e?

³ Nde ponda ba baboso ba wu o mukoma ba botedino̱ o longa tempe̱l peńa, ba kusi mitakisan ma ngińa. Matumba mena ma ta ma dinge̱le̱ babo̱ ma kumo o ‘bo̱bise̱ bato ba Yuda mulema, ma bwese̱ babo̱ bo̱ngo̱ o jeka babo̱ ná ba si longa.’ (Esra 4:4) Be bete̱medi be ta ndutu jita, ombusa ponda pe̱ be bata be̱ bobe. O mbu 522 B.P.A., nde Artasasta, kiṅ’a Persia ńa peńa, a no̱ngino̱ janea. * Bate̱nge̱ne̱ Bonayuda be̱n nde di diwengisan la byanedi ka lambo le ná di bola babo̱ epolo o bolane̱ “mbenda k’ekuduman a ka ni si te̱nge̱n” o jeka y’ebol’a longa ná bambam. (Mye. 94:20) Na babo̱ ba lomea kiṅe̱ Artasasta leta ná, Bonayuda be o weka mwano ma mpungu te̱nge̱ne̱ mo̱. (Esra 4:11-16) Kiṅe̱ e dube̱ mpoṅ mabu, na mo̱ e bola doi o jeka ebol’a longa  la tempe̱l. (Esra 4:17-23) Nika nde Bonayuda bese̱le̱no̱ longa tempe̱l.—Esra 4:24.

4. Nje Yehova a bolino̱ ponda bate̱nge̱ne̱ Bonayuda bekino̱ ebol’a longa la tempe̱l e? (Yesaya 55:11)

⁴ Basibi bena ba ta o mundi, mwemba na bato bape̱pe̱ ba janea la Persia ba ta ba domse̱ o jeka ebol’a tempe̱l. Nde Yehova a ta a pula ná Bonayuda ba bo̱le̱ ebol’a longa la tempe̱l, o ponda ye̱se̱ pe̱ a malondise̱ mwano mao. (Langa Yesaya 55:11.) Na mo̱ a busise̱ muto̱ped’a mudī ńa ngiń’a mulema, Sakaria, a bola mo̱ me̱ne̱ lo̱mbi ma betańsedi mena a tano̱ angame̱n langwea Bonayuda o jembe̱ babo̱. Ma me̱ne̱ ma boli babo̱ mbaki, mongwane̱ babo̱ ná ba si bwa bate̱nge̱ne̱ babo̱ bo̱ngo̱, membe̱ pe̱ babo̱ o walane̱ ebol’a Yehova oboso. O je̱ne̱ di londe̱ matanu, Sakaria e̱n ete̱se̱n etrukaṅ na myele ma njabi miba.

5. Nje di me̱nde̱no̱ je̱ne̱ o din jokwa e?

⁵ Biso̱ be̱se̱ di yo̱ki bo̱bo̱ mulema ponda iwo̱. Jombwedi so̱ te̱ din je̱ne̱ la Saka-ria di londe̱ matanu Yehova a bolino̱ mo̱ o jembe̱ Bonaisrael, je ná di busane̱ to-mbwane̱ oten. So̱ṅtane̱ di mabusane̱no̱ o din je̱ne̱ le ná longwane̱ biso̱ o benga bolea Yehova na jemea ke̱ je o mitakisan, ke̱ mawengisan ma po̱i, na ke̱ di kusi bediedi di si maso̱ṅtane̱no̱.

6. Ne̱ni je̱ne̱ l’ete̱se̱n etrukaṅ na myele ma njabi miba le o Sakaria 4:1-3 di bolino̱ Bonayuda ngiń’a mulema e? (Ombwa duta la dipapa laboso.)

⁶ Langa Sakaria 4:1-3. Je̱ne̱ l’ete̱se̱n etrukaṅ na myele ma njabi miba di boli Bonayuda ngiń’a mulema o walane̱ ebol’abu oboso to̱ na mitakisan. Ne̱ni e? Mo̱ o maki ná ete̱se̱n etrukaṅ e si ta e bo̱ mula e? Myele ma njabi miba mi ta mi wambwe̱le̱ mula o ewa, ewa pe̱ e tombe̱le̱ mo̱ o etrukaṅ te̱ ya be betrukaṅ samba be ta o ete̱se̱n. Betrukaṅ be si ta be dima, ebanja be ta be be̱ne̱ mula ponda ye̱se̱. Na Sakaria a baise̱ ná: “Ninka ńe nde ne̱ e?” Na ange̱l ńalabe̱ mo̱ na mun mwe̱ndi ma Yehova ná: “Seto̱ ońola ngińa, seto̱ ońola ngum, nde ońola mudī mam, e kwali Yehova ńa mamuti.” (Sak. 4:4, 6) Mula mena ma ta mawa o myele ma ta nde eyemban a mudī musangi ma ngińa ma Yehova, mwena mu si mabanje̱. Milo̱ṅ ma bwemba ma ngińa me̱se̱ ma Janea la Persia mi si ta to̱ lambo kobisan na mudī musangi ma ngińa ma Loba. Na jongwane̱ la Yehova, balongedi ba tempe̱l ba me̱nde̱ we̱le̱ lembe̱ mitakisan, ba bo̱le̱ pe̱ ebol’abu. E se̱ mwe̱ndi mu membe̱ e! Nje ye̱se̱ Bonayuda ba tano̱ bangame̱n bola e ta nde ná ba lakisane̱ Yehova, ba timbe pe̱ o ebolo. Nika pe̱ nde ba bolino̱, to̱ná mwe-kan mu tano̱ mu dia.

7. Njika diwengisan di wanedi balongedi ba tempe̱l son a jongwane̱ e?

⁷ Diwengisan di wanedi balongedi ba tempe̱l son a jongwane̱. Njika diwengisan e? O mbu 520 B.P.A., kiṅ’a peńa, Da-rio I, nde a ta anea Persia. O mbu mu londe̱ miba ma janea lao, a ta a so̱ ná mwekan mwena mu ta mu we̱le̱be̱ o ebol’a tempe̱l mu si ta ka ni te̱m. Na Dario a bola doi ná ba po̱le̱ y’ebolo o su. (Esra 6:1-3) Byanedi ba kiṅe̱ be ta be ńakisane̱ bato be̱se̱. Nde kiṅe̱ e si suedi wa. E ta e bola bato ba ta ba dinge̱le̱ babo̱ doi ná bese̱le̱ ná ebolo yale oboso, ba bole pe̱ mo̱ni na nje ye̱se̱ e mapule̱ o sue̱le̱ ebolo! (Esra 6:7-12) Nika nde Bonayuda ba timbino̱ bo̱le̱ longa tempe̱l ombusa mbu mine̱i na lambo, o mbu 515 B.P.A.—Esra 6:15.

8. Ońola nje weno̱ ná o be̱ne̱ ngiń’a mulema ke̱ bato ba mate̱nge̱ne̱ wa e?

 ⁸ O nin we̱nge̱ pe̱, baboledi ba Yehova jita ba be̱n mitakisan. K’eyembilan, bō̱ babu be nde o bekombo we̱ni ebol’asu yeno̱ owas’a mwekan. O be bekombo, be ná ba damea bonasango asu, ‘balane̱ babo̱ oboso ba go̱bina na kiṅe̱;’ na nika e tindea bonasango epolo o bola babo̱ mboṅ. (Mat. 10:17, 18) Ponda iwo̱, diwengisan la manea le ná longwane̱ ná ba be̱ne̱ wonja o jowe̱ Yehova. To̱so̱ mukaisedi mō̱ ńe muyao e ná a busise̱ bedomsedi be mongwane̱ ná di be̱ne̱ wonja o jowe̱. Baboledi ba Yehova bape̱pe̱ ba be̱n mitakisan me diwengisan. Be nde o bekombo we̱ni ebol’asu e titino̱ owas’a mwekan, nde mitakisan mabu mi mawa nde na belongi babu ba mbia be si mapule̱ ná bowe̱ Loba labu. (Mat. 10:32-36) O jita la ngedi, belongi ba mbia bena be mate̱nge̱ne̱ biso̱ be yo̱ki jese̱le̱ biso̱ musa-ngo ke̱ be̱n ná to̱ na miwe̱n mabu ba titi o tongwe̱le̱ to̱ lambo. Ponda iwo̱ pe̱, ba bena ba ta ba te̱nge̱ne̱ biso̱ na ngińa ba yo̱ki timba baboledi ba Yehova be ko̱di. O si bo̱bo̱ ke̱ we o mitakisan! Embame̱. O si bwa so̱ bo̱ngo̱, ebanja Yehova na mudī mao musangi be na wa!

9. Ońola nje Bonayuda bō̱ ba bono̱ ndutu ponda be̱nno̱ eyot’a tempe̱l a peńa e?

⁹ Ponda eyot’a tempe̱l a peńa e bokabe̱no̱, badun ba bato ba Bonayuda bō̱ ba ta beya mbembe. (Esra 3:12) Kana ba tano̱ be̱ne̱ tempe̱l ńa mpesa Salomo a tano̱ a longa; bo̱nge̱le̱ nde ná ni ńa peńa ni me̱nde̱ longabe̱ e me̱nde̱ nde be̱ “to̱ lambo” kobisan na ńa kwaṅ. (Hag. 2:2, 3) Ba bo ndutu jita o je̱ne̱ diwengisan di ta oteten a tempe̱l a kwaṅ na ńa peńa. Nde je̱ne̱ la Sakaria longwane̱ babo̱ o bwa pe̱te̱ muńe̱nge̱. Ne̱ni e?

10. Ne̱ni byala ba ange̱l be o Sakaria 4:8-10 bongwane̱no̱ Bonayuda o bwa pe̱te̱ muńe̱nge̱ e?

¹⁰ Langa Sakaria 4:8-10. Nje ange̱l a Yehova e tano̱ e pula kwala ponda e bīse̱no̱ ná Bonayuda ba me̱nde̱ “bwa muńe̱nge̱ o je̱ne̱ dipito la dime̱ne̱ o dia la [go̱bin’a Bonayuda] Serubabe̱l” e? Dipito la dime̱ne̱ le nde elongisan e mongwane̱ o bia nga lambo le skwe̱, to̱ di te̱m ná sim. Ange̱l e ta so̱ nde e bola tumba la Loba mbaki ná, to̱ e be̱ nde ná tempe̱l e me̱ne̱ne̱  be̱ eye̱me̱ki o miso̱ ma bō̱ babu, ebol’ao e me̱nde̱ po̱ o su, e be̱ pe̱ kaponda mame̱ne̱ ma Yehova. A me̱nde̱ bwane̱ mo̱ muńe̱nge̱, babo̱ pe̱ bangame̱n so̱ bwane̱ mo̱ muńe̱nge̱. Nje e ta Yehova mweńa e ta nde ná Bonayuda bowe̱ mo̱ o ni tempe̱l a peńa bupisane̱ bete̱sedi bao. Ba we̱ te̱ o jowe̱ Yehova kaponda jemea lao, ba do̱lisane̱ pe̱ mo̱, ba me̱nde̱ pe̱te̱ bwa muńe̱nge̱.   

11. Njika mitakisan baboledi ba Yehova bō̱ ba be̱nno̱ e?

¹¹ Ye bō̱ basu ndutu o lembe̱ mawengisan. Bō̱ bena ba ta o ebol’a muloloma, o ebol’a longa na o Bete̱l etum a po-nda ba kusi mawengisan. O njo̱m a mi-mbu mabu, bape̱pe̱ bese̱le̱ eto̱ti yena e ta babo̱ tiki. E te̱nge̱n ná di bwe ndutu ke̱ yi ńai a mawengisan i po̱yedi biso̱. O bebotedi je ná di si so̱ṅtane̱ ońola nje be bedomsedi be no̱ngo̱be̱no̱, to̱ mo̱me̱ne̱ banga kasa mo̱. Je ná di dutea ne̱ni mambo ma tano̱ bwam kwaṅ. Je pe̱ ná di bo̱bo̱, je̱ne̱ biana o eto̱t’a peńa jeno̱ di si be̱nedi Yehova ebolo to̱ ewo̱. (Min. 24:10) Ne̱ni je̱ne̱ la Sakaria di mongwane̱no̱ biso̱ o benga bolea Loba lasu na ngud’asu ńe̱se̱ e?   

12. Ne̱ni je̱ne̱ la Sakaria di mongwane̱no̱ biso̱ o benga bwa muńe̱nge̱ to̱ na mawengisan e?

¹² E bo̱bi o lembe̱ bete̱medi ba peńa ke̱ di mawe̱ o je̱ne̱ mambo kana Yehova a me̱ne̱no̱ mo̱. E o bola mambo mande̱ne̱ nin we̱nge̱, nika ńe biso̱ edube ende̱ne̱ o be̱ baboledi mwemba na mo̱. (1 Kor. 3:9) Eto̱t’asu ye ná e tukwa, nde ndolo Yehova a be̱nno̱ ońol’asu e si matukwa. Ońola nika, yete̱na diwengisan diwo̱ di po̱i o bebokedi, nde di tapa wa, o si tombise̱ pond’ango̱ ńe̱se̱ o dutea ońola nje be bedomsedi be no̱ngo̱be̱no̱. O mulopo ma pula ná longe̱ lo̱ngo̱ di be̱ kana di tano̱ o “mińa mi tombi,” kane̱ nde Yehova ná ongwane̱ wa o je̱ne̱ nje ya bwam o be̱nno̱ o bete̱medi bo̱ngo̱ ba peńa. (Mul. 7:10) O mulopo ma jo̱nge̱le̱ mambo o titino̱ pe̱ ná o bola, o̱nge̱le̱ nde ma me̱se̱ weno̱ ná o bola. Je̱ne̱ la Sakaria di mokwe̱le̱ biso̱ mweńa ma be̱ne̱ mo̱nge̱le̱ ma bwam. Ma mongwane̱ biso̱ o kombe̱ muńe̱nge̱ masu, na benga be̱ jemea to̱ na mawengisan.

13. Ońola nje Bonaisrael bō̱ be̱nno̱ biana bedomsedi ba timba o ebol’a longa la tempe̱l be titi dibie̱ e?

¹³ Ebol’a longa la tempe̱l e ta owas’a  mwekan. Nde to̱ na nika, bome bena ba ta o mulopo, nika ńe nde Prisi Ninde̱ne̱ Ye-sua na go̱bina Serubabe̱l, ba ta “ba botea [pe̱te̱] longa ndabo a Loba.” (Esra 5:1, 2) Yen ebe Bonayuda bō̱ be̱n nde ná be bedomsedi be titi dibie̱. Ebanja ba si ta ba be̱ne̱ ńai to̱ po̱ o wuta basingedi babu ebol’a longa la tempe̱l; ba ta pe̱ ba bia ná ba me̱nde̱ bola me̱se̱ na me̱se̱ o jeka mo̱. Ba bome baba bena ba ta o mulopo, Yesua na Serubabe̱l, ba ta ba pula be̱ne̱ mbaki ná Yehova a me̱nde̱ sue̱le̱ babo̱. Ba kusi pe̱ mo̱. Ne̱ni e?

14. Bupisane̱ Sakaria 4:12, 14, njika mbaki Prisi Ninde̱ne̱ Yesua na go̱bina Serubabe̱l ba kusino̱ e?

¹⁴ Langa Sakaria 4:12, 14. O din dongo la je̱ne̱ la Sakaria, ange̱l e ta e bīse̱ muto̱ped’a mudī ńa jemea ńa Loba ná, myele ma njabi miba me nde eyemban a “bo̱ki-sabe̱ ba Yehova baba,” Yesua na Serubabe̱l. O mbad’edinge̱dinge̱, ba bome baba ba ta nde ba ‘te̱me̱ be̱be̱ na Sango a wase ńe̱se̱.’ E se̱ edube ende̱ne̱ e! Yehova a ta a lakisane̱ babo̱. Bonaisrael pe̱ ba ta so̱ bangame̱n lakisane̱ to̱ njika bedomsedi ba tano̱ ba no̱ngo̱, ebanja babo̱ nde Yehova a tano̱ a bolane̱ o die̱le̱ tumba la Israel.

15. Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ ná di mabola bediedi ba Yehova be mawe̱ o Eyal’ao edube e?

¹⁵ Mbadi po̱ Yehova a diano̱ a mabola tumba lao bediedi nin we̱nge̱ ńe nde to-ngwea n’Eyal’ao, Bibe̱l. O ni kalat’a bo-sangi, a malangwea biso̱ ne̱ni jowe̱ mo̱ o mbadi a do̱lisanno̱. Ne̱ni jeno̱ ná di lee̱le̱ ná di mabola bediedi di makusane̱no̱ Eyal’a Loba edube e? Di malee̱le̱ nde nika ke̱ di mano̱ngo̱ ponda o langa na so̱ṅtane̱ pe̱ mo̱. Baise̱ na wame̱ne̱ ná: ‘Niponda neno̱ o langa Bibe̱l, to̱ kalat’asu po̱, mo̱ na mate̱se̱ bolanga, na dutea e? Mo̱ na mawasa so̱ṅtane̱ beteledi ba mbal’a Bibe̱l iwo̱ yena ‘yambi o so̱ṅtane̱’ e? Nga na mapomane̱ nde langa, na tomba pe̱ e?’ (2 Pet. 3:16) Di no̱ngi te̱ ponda o dutea ońola mambo Yehova a mokwe̱le̱no̱ biso̱, di me̱nde̱ we̱le̱ bupe̱ bediedi bao, di bola pe̱ ebol’asu ya dikalo.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Yete̱na di si maso̱ṅtane̱ bedomsedi di makusane̱no̱ “mūt’a jemea na jangwa,” nje ye ná yongwane̱ biso̱ o bupe̱ mo̱ e?

¹⁶ Mbadi nipe̱pe̱ Yehova a mabolano̱ bediedi ńe nde tongwea na “mūt’a jemea na jangwa.” (Mat. 24:45) Ponda iwo̱, nu mūtu e ná a bola bediedi di si maso̱ṅtane̱no̱ bwam. K’eyembilan, je ná di  kusa bediedi bō̱ ba tobotobo be me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ o jonga o pond’a mbeu a ńolo po̱ ńena di mo̱nge̱le̱no̱ ná e titi ná e ko̱ye̱ wuma di majano̱. To̱so̱ je ná jo̱nge̱le̱ ná mūt’a jemea e jangwa buka dime̱ne̱ o pond’a diboa la bobe diwo̱ di lań o wase ńe̱se̱. Nje jangame̱nno̱ bola yete̱na di mo̱nge̱le̱ ná bediedi di makusane̱no̱ mo̱ be titi dibie̱ e? Di duteye ne̱ni Bonaisrael ba tombwane̱no̱ ponda ba bupe̱no̱ malea ma bolabe̱ babo̱ tongwea na Yesua na Serubabe̱l. Je pe̱ ná di dutea ońola mya-ngo ma Bibe̱l mipe̱pe̱ di langino̱. Ponda iwo̱ tumba la Loba di yo̱ki kusa bediedi be me̱ne̱ne̱ o miso̱ ma bato biana be titi dibie̱, nde o sukan be sunga malonge̱ mabu.—Bak. 7:7; 8:10.

17. Njika ngudi je̱ne̱ l’ete̱se̱n etrukaṅ na myele ma njabi miba di bolino̱ Bonayuda e?

¹⁷ E me̱ne̱ne̱ biana je̱ne̱ di londe̱ matanu Sakaria e̱nno̱ di ta isungu, nde di boli Bonayuda ngudi o benga walane̱ ebol’abu na jowe̱ labu oboso na ko̱di ninde̱ne̱. Ponda pe̱ ba we̱le̱no̱ o ebolo belēdi ba busane̱no̱ o je̱ne̱ la Sakaria, be̱n ne̱ni Yehova a sue̱le̱no̱ babo̱, a die̱le̱ pe̱ babo̱ na ndolo. Tongwea na mudī mao musangi ma ngińa, Yehova ongwane̱ babo̱ o walane̱ ebol’abu oboso na bwa pe̱te̱ muńe̱nge̱.—Esra 6:16.

18. Ne̱ni je̱ne̱ la Sakaria leno̱ ná di sue̱le̱ wa o longe̱ e?

¹⁸ Je̱ne̱ la Sakaria l’ete̱se̱n etrukaṅ na myele ma njabi miba le ná di sue̱le̱ wa jita o longe̱. Ka nje te̱ di kwalino̱, le ná di bola wa ngudi o lembe̱ mitakisan, muńe̱nge̱ mu mapule̱ wa o lembe̱ mawengisan, na mbaki ni mapule̱ wa o be̱ sengane̱ ke̱ o kusi bediedi o si maso̱ṅtane̱no̱. Nje wangame̱nno̱ bola ke̱ o be̱n mitakisan e? Laboso, e̱ne̱ nje Sakaria e̱nno̱, nika ńe nde mboṅ ni mabamse̱ ná Yehova a mombwea baboledi bao. Ombusa nika, we̱le̱ belēdi ba di je̱ne̱ o ebolo, lakisane̱ Yehova, o benge pe̱ jowe̱ mo̱ na mulema mo̱ngo̱ mwe̱se̱. (Mat. 22:37) O boli te̱ nika, Yehova a me̱nde̱ jongwane̱ wa o bolea mo̱ na muńe̱nge̱ o bwindea.—Kol. 1:10, 11.