1. Nso nti n̄kpọ iditịbe inọ mme Jew emi ẹketan̄de ẹka Babylon?

 NDITỌ Israel ẹma ẹdu ke Babylon ẹbịghi. Idara ikedịghe ekpri ke otu mmọ ini Jehovah Abasi ‘ekedemerede spirit Cyrus edidem Persia’ man enye asana mmọ ayak. Edidem ama ọdọhọ ke mmọ ẹkeme ndifiak nnyọn̄ isọn̄ emana mmọ, ẹnyụn̄ ‘ẹfiak ẹkebọp ufọk Jehovah Abasi Israel.’ (Ezra 1:​1, 3) Nso etop ikpekenem ikan oro! Oro ọkọwọrọ ke ẹmọn̄ ẹfiak ẹtọn̄ọ ndituak ibuot nnọ ata Abasi ke isọn̄ emi enye ọkọnọde ikọt Esie.

2. Nso ke mme Jew ẹkebem iso ẹkenam ke Jerusalem?

² Ke isua 537 mbemiso eyo Christ, akpa iduọk mme Jew emi ẹkekpọn̄de Babylon ẹma ẹkesịm Jerusalem emi ekesidide ibuot obio ke obio ubọn̄ Judah, emi okodude ke usụk usụk Israel. Inikiet inikiet mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndibọp temple, ẹnyụn̄ ẹsịn itiat idakisọn̄ ẹma ke isua 536 mbemiso eyo Christ!

3. Didie ke ẹkekọbọ mme Jew?

³ Edi ndondo emi mme Jew ẹketọn̄ọde utom temple oro, ukọbọ ama ọtọn̄ọ. Mbon idụt emi ẹkekande mmọ ẹkụk ẹma “ẹka iso ẹnam ubọk emem mbon Judah ẹnyụn̄ ẹnam esịt ọduọ mmọ man ẹtre ndibọp.” (Ezra 4:4) Enye oro akakam edi mben. Ke isua 522 mbemiso eyo Christ, obufa edidem Persia emi ekekerede Artaxerxes ama ọtọn̄ọ ukara. * Mbon emi ẹkekọbọde mme Jew ẹma ẹkere ke imenyene ndien se ididade inam mmọ ẹtre utom oro. Ntre mmọ ẹma “[ẹda] ewụhọ etịbi mfịna.” (Ps. 94:20) Mmọ ẹma ẹdọhọ Edidem Artaxerxes ke ndiọi n̄kpọ emi mme Jew ẹduakde awak, ke kiet edi ke mmọ ẹduak ndisọn̄ ibuot ye enye. (Ezra 4:​11-16) Edidem ama enịm nsu oro onyụn̄ ọdọhọ mme Jew ẹtre utom. (Ezra 4:​17-23) Se  do! Mme Jew emi ẹkebọpde temple Abasi ye idatesịt ẹma ẹtre utom.​​—Ezra 4:24.

4. Nso ke Jehovah akanam ke mme owo ẹma ẹkenam yak ẹtre utom temple? (Isaiah 55:11)

⁴ Mbon idụt emi mîkokponoke Jehovah, ye ndusụk owo ke ukara Persia ẹma ẹn̄wọn̄ọ ke owo idifiakke ibọp temple oro. Edi Jehovah okoyom mme Jew ẹbọp temple oro ẹma, ndien idụhe se isikpande se Jehovah oyomde. (Kot Isaiah 55:11.) Jehovah ama emek Zechariah emi ekedide owo uko ete edi prọfet onyụn̄ anam enye okụt n̄kukụt itiaita emi ẹkedọn̄de owo esịt, ekem ọdọhọ enye etịn̄ n̄kukụt oro ọnọ mme Jew man ọsọn̄ọ mmọ idem. N̄kukụt oro ama anam mmọ ẹkụt ke ana mmọ ẹka iso ke utom emi Jehovah ọkọdọn̄de mmọ, ke ufọn idụhe ndifehe mme andikọbọ mmọ. Ke ọyọhọ n̄kukụt ition ke Zechariah okokụt uwụk utuenikan̄ ye eto olive iba.

5. Iyom ndineme nso ke ibuotikọ emi?

⁵ Idụhe owo nnyịn ndomokiet emi idem mîsimemke ndusụk ini. Ke ntre, ndidụn̄ọde ọyọhọ n̄kukụt ition emi Jehovah okowụtde Zechariah man ada ọsọn̄ọ nditọ Israel idem ayan̄wam nnyịn. Edieke n̄kukụt oro an̄wan̄ade nnyịn, oro ekeme ndin̄wam nnyịn isọn̄ọ ida inam n̄kpọ Jehovah ke ini ẹkọbọde nnyịn, ini n̄kpọ okpụhọrede ke uwem nnyịn, ye ini ẹdọhọde inam n̄kpọ emi mîn̄wan̄ake nnyịn. Imọn̄ ineme kpukpru emi ke ibuotikọ emi.

6. Didie ke n̄kukụt Zechariah 4:​1-3 akanam mme Jew ẹnyene uko? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

⁶ Kot Zechariah 4:​1-3. N̄kukụt emi akaban̄ade uwụk utuenikan̄ ye eto olive iba ama an̄wam mme Jew ẹka iso ẹnyene uko ẹbọp temple kpa ye emi ẹkekọbọde mmọ. Didie ke akan̄wam? Ke itie Bible emi ikokotde do, ndi ama okụt n̄kpọ emi okowụtde ke aran ikasatke ke uwụk utuenikan̄ oro? Aran ama oto eto olive iba ọdọn̄ọ ke n̄kpọ emi etiede nte usan, emi ekeyịrede ke uwụk utuenikan̄ oro, ebe do ndien ọdọn̄ọ ke utuenikan̄ itiaba ke uwụk utuenikan̄ oro. Ikan̄ oro ikekemeke ndinịme sia aran ikasatke. Ini Zechariah obụpde ete: “Nso ke mme n̄kpọ emi ẹda ẹban̄a?” angel kiet ama ọnọ enye etop emi otode Jehovah ete: “‘Itoho ke udịmekọn̄, inyụn̄ itoho ke odudu, edi oto spirit mi,’ Jehovah mme udịm ọdọhọ.” (Zech. 4:​4, 6) Aran emi okotode mme eto olive oro akada aban̄a okopodudu edisana spirit Abasi emi mîkemeke-keme ndikụre. Edisana spirit Abasi ama okop odudu akan kpukpru udịmekọn̄ mbon Persia. Sia edide Jehovah akan̄wam mme Jew ẹbọp temple oro, mmọ ẹyekeme ndinam utom oro nsio inamke n̄kpọ m̀mê mmanie ẹkọbọ mmọ. Etop oro ama ọsọn̄ọ mmọ idem tutu! N̄kukụre se akanade mmọ ẹnam ekedi ndibuọt idem ye Jehovah nnyụn̄ mfiak ntọn̄ọ utom oro. Mmọ ẹma ẹnam ntre kpa ye emi ukara ẹkesụk ẹkpande mmọ utom oro.

7. Nso iketịbe emi akanamde n̄kpọ afiak efere ọnọ mme ọbọp a-temple oro?

⁷ Enyene se iketịbede emi akanamde n̄kpọ afiak efere ọnọ mme ọbọp a-temple oro. Darius I ama ọtọn̄ọ ndikara Persia. Ke ọyọhọ isua iba emi enye akakarade, oro edi ke isua 520 mbemiso eyo Christ, enye ama okụt ke ndikakpan utom temple oro ikekemke ye ibet onyụn̄ ọnọ uyo ete ẹbọp ẹma. (Ezra 6:​1-3) Etop oro ama akpa mme owo idem, edi ikokụreke do. Edidem ama ọdọhọ kpukpru mbon emi ẹkedụn̄de ẹkan mme Jew oro ẹkụk ete ẹtre ndifịna mbon utom oro ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ okụk ye mme n̄kpọ ẹda ẹbọp temple oro ẹma! (Ezra 6:​7-12) Ke ntak oro, mme Jew ẹma ẹda isua inan̄ ye ọfiọn̄ ifan̄ kpọt ẹbọp temple oro ẹma ke isua 515 mbemiso eyo Christ.​​—Ezra 6:15.

8. Ntak emi mûkpayakke idem emem fi ini ẹkọbọde fi?

 ⁸ Ẹkọbọ ediwak ikọt Jehovah mfịn n̄ko. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk mmọ ẹdụn̄ ke idụt emi owo mîyakke inam n̄kpọ Abasi nnyịn nte ikpanamde. Ke mme utọ idụt oro, ẹkeme ndimụm mmọ “ẹka iso mme andikara ye iso ndidem” man ẹdi ntiense ẹnọ mmọ. (Matt. 10:​17, 18) Ndusụk ini ẹkpekpụhọ ukara, nditọete nnyịn ẹsifiak ẹbọ emem. Ebiereikpe emi mînamke asari ekeme n̄ko ndibiere ikpe emi ayakde ika iso inam utom Abasi. Enyene usụn̄ en̄wen emi ẹkọbọde ndusụk nditọete nnyịn. Kpa ye emi mmọ ẹdụn̄de ke idụt emi owo mîkpanke mmọ ndinam n̄kpọ Abasi, mbonubon mmọ emi ẹbierede ndikpan mmọ ẹsikọbọ mmọ. (Matt. 10:​32-36) Ediwak ini, ke ini iman nditọete nnyịn emi ẹkọbọde mmọ ẹkụtde ke se mmimọ inamde oro edi ndiduọn̄ọ inụn̄ ke nsia ebiọn̄, mmọ ẹsitre. Ndusụk mmọ emi ẹkekam ẹkọbọde nditọete nnyịn n̄kpa n̄kpa ẹsikabade ẹdi Mme Ntiense Jehovah ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi. Ntre ke ini ẹkọbọde fi, kûyak idem emem fi! Nyene uko. Jehovah do ye afo, enye ke onyụn̄ ada edisana spirit esie emi okopde odudu an̄wam fi. Ntre anie ke afo edifehe?

9. Ntak emi esịt mîkenemke ndusụk mme Jew ini mmọ ẹkụtde itiat idakisọn̄ obufa temple oro?

⁹ Ini ẹsịnde itiat idakisọn̄ obufa temple oro, ndusụk mme Jew emi ẹma ẹkekpon owo ẹma ẹtua. (Ezra 3:12) Mmọ ẹma ẹkụt ediye temple emi Solomon ọkọbọpde ẹnyụn̄ ẹkere ke obufa emi idụkke-dụk ida “ke ẹmende ẹdomo” ye akani oro. (Hag. 2:​2, 3) Ini mmọ ẹmende akani temple oro ẹdomo ye obufa emi, ama abiak mmọ etieti. Edi n̄kukụt Zechariah ayan̄wam mmọ. Edin̄wam didie?

10. Didie ke se angel eketịn̄de ke Zechariah 4:​8-10 akan̄wam mme Jew ẹfiak ẹkop inemesịt?

¹⁰ Kot Zechariah 4:​8-10. Ini angel ọkọdọhọde ke mme Jew “ẹyedara ẹnyụn̄ ẹkụt urụk udomon̄kpọ ke ubọk Zerubbabel [emi akakarade mme Jew]” ikọ esie ọkọwọrọ nso? Urụk udomon̄kpọ ke ẹsida ẹdiọn̄ọ m̀mê n̄kpọ ada ata nnennen. Angel oro akanam ikọt Abasi ẹkụt ke kpa ye emi temple oro mîdidịghe okop-edi-ndise nte eke akpa, ke ẹyebọp enye ẹsio, ke oyonyụn̄ ekem ye se Jehovah oyomde. Sia edide temple oro eyenem Jehovah esịt, akpana enem mme Jew esịt n̄ko. Se ikedide akpan n̄kpọ inọ Jehovah ekedi yak ẹtuak ibuot ẹnọ imọ ke temple oro  nte imọ iyomde. Edieke se inen̄erede ibehe mme Jew edide ndituak ibuot nnọ Jehovah nte enye oyomde nnyụn̄ nnam se idinamde enye ama mmọ, mmọ ẹyefiak ẹkop inemesịt.

11. Nso idi mfịna ndusụk ikọt Abasi mfịn?

¹¹ Isimemke inọ ediwak nnyịn ke ini n̄kpọ okpụhọrede ke uwem nnyịn. Enyene ndusụk ikọt Abasi emi ẹma ẹkenam san̄asan̄a utom ofụri ini ke ediwak isua, edi idahaemi esop Abasi ẹkpụhọ utom mmọ. Ndusụk owo, usọn̄ anam mmọ ẹyak utom emi mmọ ẹmade ẹnọ owo efen. Idiọkke owo ndifụhọ ini utọ n̄kpọ oro etịbede. Ekeme ndisọn̄ nnyịn ke nsonso oro ndinyịme se esop Abasi ẹbierede ẹban̄a nnyịn oro, mîdịghe edi ke se mmọ ẹbierede oro inen̄ekede in̄wan̄a nnyịn. Imekeme ndikere ke n̄kpọ ama ọfọn ye nnyịn ini ikesinamde utom oro akan idahaemi. Idem ekeme ndimem nnyịn, nnyịn inyụn̄ ikere ke nnyịn inen̄ekede inyene ufọn aba inọ Jehovah. (N̄ke 24:10) Didie ke n̄kukụt Zechariah ekeme ndin̄wam nnyịn ika iso inam se ikemede inọ Abasi?

12. Didie ke n̄kukụt Zechariah ekeme ndin̄wam nnyịn ika iso ikop idatesịt ke ini n̄kpọ okpụhọrede ke uwem nnyịn?

¹² Edieke isede n̄kpọ nte Jehovah esede, idinen̄ekede isọn̄ ye nnyịn edieke n̄kpọ okpụhọrede ke uwem nnyịn. Jehovah ke anam ikpọ n̄kpọ mfịn, onyụn̄ edi ata n̄kpọ ukpono nditiene enye nnam mme n̄kpọ oro. (1 Cor. 3:9) Utom emi inamde inọ esop Jehovah ekeme ndikpụhọde, edi Jehovah iditreke ndima nnyịn. Ntre edieke ẹkpụhọde utom fo ke esop Abasi, kûtie ukere m̀mê akadaha didie, m̀mê enyene se akanamde edue. Utu ke nditie n̄kere nte uwem fo ekpetiede nte eke “eyo oko” ini akanamde utom oro, bọn̄ akam yom nti n̄kpọ emi ukpụhọde oro adade edi. (Eccl. 7:10) Kûtie ukere mme n̄kpọ emi mûkemeke ndinam aba, kere kpukpru nti n̄kpọ emi ekemede ndinam idahaemi. N̄kukụt Zechariah ekpep nnyịn ke ọfọn ida n̄kpọ nte Abasi adade. Edieke inamde ntre, iyaka iso ikop idatesịt inyụn̄ isọn̄ọ ida inam n̄kpọ Abasi ọkpọkọm n̄kpọ okpokpụhọde ke uwem nnyịn.

13. Ntak emi ndusụk nditọ Israel ẹkpekekerede ke ndifiak ntọn̄ọ ndibọp temple oro ekedi ndimen idem n̄kọnọ ikọ?

¹³ Ẹma ẹtre utom temple oro, edi owo iba emi Abasi ekemekde ẹda ikọt esie usụn̄ ẹma “ẹtọn̄ọ ndifiak mbọp ufọk Abasi.” Mmọ ẹkedi akwa oku emi ekekerede Jeshua m̀mê Joshua  ye Zerubbabel emi ekedide andikara. (Ezra 5:​1, 2) Ndusụk mme Jew ẹkeme ndikpekekere ke se mmọ ẹkenamde ekedi ndimen idem n̄kọnọ ikọ, sia idụhe nte ẹkpekebọpde temple oro yak mme asua ẹkûkụt, ndien mme asua ẹyedomo ofụri ukeme mmọ ndisịn ntịme. Joshua ye Zerubbabel ẹma ẹyom ndikụt n̄kpọ emi owụtde ke Jehovah odu ye mmọ. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkụt. Ẹkenam didie ẹkụt?

14. Nso ke Zechariah 4:​12, 14 etịn̄ emi akanamde Joshua ye Zerubbabel ẹkụt ke Abasi do ye mmimọ?

¹⁴ Kot Zechariah 4:​12, 14. Ke ikpehe n̄kukụt emi, angel ama ayarade ọnọ eti prọfet Abasi oro ke eto olive iba oro ẹda ẹban̄a “owo iba emi ẹyetde aran,” oro edi Joshua ye Zerubbabel. Angel oro eketịn̄ aban̄a irenowo iba oro nte n̄kpọ eke edide se Jehovah emi edide “Ọbọn̄ ofụri isọn̄” mi, se mmọ mi. Idịghe ekpri ukpono ekedi oro! Jehovah ama enịm ke mmọ ẹyenam se imọ iyomde. Ntre akana nditọ Israel eken ẹnịm se ededi emi owo iba oro ye Jehovah ẹkedọhọde mmọ ẹnam, inamke n̄kpọ m̀mê se ẹkedọhọde mmọ eketie mmọ didie.

15. Didie ke ikeme ndiwụt ke imanam se Jehovah etịn̄de ke Bible?

¹⁵ Enyene nsio nsio usụn̄ emi Jehovah adade eteme ikọt esie se ẹkpenamde mfịn. Kiet edi Bible. Enye etịn̄ nte ikpatuakde ibuot inọ enye ke esịt n̄wed oro. Didie ke ikpowụt ke nnyịn idaha se Bible etịn̄de ibre mbre? Edi ndida ini n̄kot enye nnyụn̄ nnam se ikotde enen̄ede an̄wan̄a nnyịn. Bụp idemfo ete: ‘Ke ini n̄kotde n̄kpọ ke Bible m̀mê ke n̄wed esop Abasi, ndi mmesituak nda n̄kere se n̄kotde? N̄kpokot mme n̄kpọ emi “ẹsọn̄de owo ndifiọk,” ndi mmesinam ndụn̄ọde man enen̄ede an̄wan̄a mi? Mîdịghe ndi nsikot ntre enyọn̄ enyọn̄ mbe?’ (2 Pet. 3:16) Ikpada ini ikere se Jehovah ekpepde nnyịn, iyekeme ndinam se enye ọdọhọde inam, iyonyụn̄ inam utom ukwọrọikọ emi enye ọdọn̄de nnyịn ima.​​—1 Tim. 4:​15, 16.

16. Se “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ọdọhọde inam mînen̄ekede in̄wan̄a, nso idin̄wam nnyịn inam se mmọ ẹdọhọde?

¹⁶ Se “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ọdọhọde inam edi usụn̄ en̄wen emi Jehovah esidade eteme ikọt Esie se ẹkpenamde. (Matt. 24:45) Ndusụk ini, ekeme ndinam se ofụn emi ọdọhọde nnyịn inam inen̄ekede in̄wan̄a nnyịn. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkeme nditịn̄ mme akpan n̄kpọ emi ikpanamde man itịm idem inọ oto-obot afanikọn̄ emi  etiede nte ikemeke nditịbe ke n̄kan̄ nnyịn. Mîdịghe, ke ini idiọk udọn̄ọ atarade asuana ke ofụri ererimbot, se mmọ ẹdọhọde ẹnam ekeme nditie nnyịn nte ke mmọ ẹkpekpeme idem ẹkaha. Nso ke ikpanam edieke etiede nnyịn nte ke item emi mmọ ẹnọde nnyịn inyeneke ibuot? Imekeme ndikere nte nditọ Israel ẹkebọde ufọn ini mmọ ẹkenamde se Jehovah akadade Joshua ye Zerubbabel ọdọhọ mmọ ẹnam. Imekeme ndikere n̄ko mban̄a mme mbụk efen emi ikotde ke Bible. Ndusụk n̄kpọ emi Abasi ekesidọhọde ikọt esie ẹnam ẹkesitie nte inyeneke ufọn, edi se ikanyan̄ade mmọ ekedi oro.​​—Judg. 7:7; 8:10.

17. Didie ke n̄kukụt emi akaban̄ade uwụk utuenikan̄ ye eto olive iba akan̄wam mme Jew?

¹⁷ Ọyọhọ n̄kukụt ition emi Zechariah okokụtde ikọniọn̄ke, edi ama an̄wam mme Jew ẹfiak ẹtọn̄ọ utom temple oro ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah nte enye okoyomde. Ini mmọ ẹkenamde se mmọ ẹkekpepde ẹto n̄kukụt Zechariah oro, mmọ ẹma ẹkụt nte Jehovah amade mmọ onyụn̄ adade mmọ usụn̄. Jehovah ama ada okopodudu edisana spirit esie an̄wam mmọ ẹka iso ẹnam utom oro ẹnyụn̄ ẹfiak ẹkop idatesịt.​​—Ezra 6:16.

18. Didie ke n̄kukụt Zechariah ekeme ndin̄wam fi?

¹⁸ N̄kukụt Zechariah emi aban̄ade uwụk utuenikan̄ ye eto olive iba ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam fi. Imeneneme ke ekeme ndin̄wam fi enyene uko ini ẹkọbọde fi, aka iso okop idatesịt ini n̄kpọ okpụhọrede ke uwem fo, onyụn̄ anam se esop Abasi ẹdọhọde anam ke ini se mmọ ẹtịn̄de mîn̄wan̄ake fi. Akpanam nso ke ini n̄kpọ okpụhọrede ke uwem fo? Akpa, kụt se Zechariah okokụtde. Oro ọwọrọ yak okụt ke Jehovah ke ese aban̄a ikọt Esie. Ekem yak oro anam fi ọbuọt idem ye Jehovah onyụn̄ aka iso atuak ibuot ọnọ enye ke ofụri esịt. (Matt. 22:37) Edieke anamde ntre, Jehovah ayan̄wam fi aka iso anam n̄kpọ esie ye idatesịt ke nsinsi.​​—Col. 1:​10, 11.