1. Otjikeṋa tjaatji sokutjitwa kOvajuda mba ri mouhuura?

 OVAJUDA va ri nondjoroka tjinene. Jehova Mukuru “wa yandja ombepo mu Kirus” ombara ya Persie, okukutura Ovaisrael mba kara ozombura ozengi mouhuura moBabilon. Ombara ya tjivisa kutja Ovajuda ngave yaruka kehi rawo, ve “katungurure Ondjuwo ondjapuke yaMuhona, Ndjambi walsrael.” (Esra 1:1, 3) Ingo tjiri ya ri omatjivisiro wondjoroka. Iho aatji hee kutja omerikotameneno wa Mukuru watjiri maye zikama rukwao mehi nda yandjere kovakarere ve.

2. Indu Ovajuda tji va kotoka koJerusalem okuza kouhuura otjikeṋa tji va yenenisa?

² Mombura ndji 537 K.O.Z., otjimbumba otjitenga tjOvajuda mba zire mouhuura otji tja vaza moJerusalem, tji tja ri otjihuro ohongora tjouhona wa Juda wokomamuho. Ovajuda mba kotoka mbo, va uta tjimanga okutungurura ondjuwo ya Muhona ondjapuke nu mombura ndji 536 K.O.Z., tjandje va zika rukuru omazikameno wayo.

3. Omapirukiro yeṋe Ovajuda ngu va muna?

³ Indu Ovajuda tji va uta okutungurura Ondjuwo ondjapuke, ovandu ovengi va uta okuvepirukira tjinene. Oviwaṋa ongondoroka vya “kondja okutjaera Ovajuda nokuvemumaparisa kutja ave ha tungu.” (Esra 4:4) Ouhumandu ongaro ndjo ya ririra ko ombi tjinene. Mombura ndji 522 K.O.Z., Artakerkes otja zikwa otjombara ombe mouhona wa Persie. * Mena rokutja pa ri ombara ombe ovapirukire aave munu kutja, owo nambano mave yenene okutjaera kutja otjiungura tjomatungiro atji ha kayenda komurungu oparukaze. Nu aave kondjo ‘okurundurura ouhasemba u rire  ousemba.’ (Eps. 94:20) Owo va tjanga orutuu kOmbara Artakerkes mu va tjivisa kutja Ovajuda va tanda okumupirukira. (Esra 4:11-16) Ombara ya kambura motjizeze tjawo nu ai rakiza kutja Ondjuwo ondjapuke ya Muhona ai ha tungururwa. (Esra 4:17-23) Mena ranao, Ovajuda mbaave tungurura Ondjuwo ondjapuke va isa okuitungurura.—Esra 4:24.

4. Jehova wa tjita vi indu ovapirukire tji va tjaera otjiungura tjomatungiro wOndjuwo ondjapuke ya Muhona? (Jesaja 55:11)

⁴ Ovanavisenginina mba turire mehi, na tjiva mba ri mohoromende ya Persie, ve rimanenene okutjaera omatungururiro wOndjuwo ondjapuke. Posi yokutja Jehova wa tya kutja omatungururiro ye kayende komurungu, neye aruhe u yenenisa ondando ye. (Lesa Jesaja 55:11.) Eye wa zika omuprofete Sakarja ngu hi na aa tira otjiṋa, ne mu pe ovirimunikise hambondatu ovihimise, mbyaa sokuhaṋasana nOvajuda okuveyanḓiparisa. Novirimunikise mbyo vye ve vatera okumuna kutja owo kaave hepa okutira ovevepirukire, nu vye ve tunduuza kutja ve kayende komurungu notjiungura tja Jehova. Motjirimunikise otjitjatano Sakarja wa muna otjikurameno tjomamunine nomiti vivari vyomiṋinga.

5. Matu katara ku ye morupa ndwi?

⁵ Eṱe povikando tu wa momuinyo. Ku nao eṱe matu yenene okumuna ouwa mokuripurira komuano Jehova ma yanḓiparisa Ovaisrael okupitira motjirimunikise tja Sakarja otjitjatano. Okuzuva nawa otjirimunikise hi, maku yenene okutuvatera kutja tu karere Jehova nouṱakame indu tji matu pirukirwa, indu ongaro yetu tji ya runduruka, na indu tji twa pewa omuhunga mbu tu hi nokuzuva nawa.

6. Omomuano uṋe otjirimunikise tjotjikurameno tjomamunine nomiti vivari vyomiṋinga, tji tja kahururwa mu Sakarja 4:1-3, mu tja yanḓiparisa Ovajuda? (Tara kotjiperendero kombanda yokambo nga.)

⁶ Lesa Sakarja 4:1-3. Otjirimunikise tjotjikurameno tjomamunine nomiti vivari vyomiṋinga tja yanḓiparisa Ovajuda okukayenda komurungu okutungurura Ondjuwo ondjapuke nandarire kutja aave pirukirwa. Omomuano uṋe? Wa munu kutja otjikurameno tjomamunine kaatji mana omaoli? Omiṋinga vivari aavi tirire omaoli motjiyaha, notjo aatji twara omaoli nga kemunine arihe romamunine hambombari nge ri kotjikurameno. Omaoli nga aaye tjiti kutja omamunine ye yake nokuhina okuzema. Sakarja wa pura kutja, “Oviṋa mbi mavi hee tjike?” Omuengeli wa zira nombuze okuza ku Jehova na tja: “Kanomasa wotjimbumba tjovita nu kanomasa woye omuini, nungwari mo toṋa nOmbepo yandje.” (Sak. 4:4, 6) Omaoli okuza komiti aaye kuramene po omasa wombepo ya Jehova ondjapuke, nge hi na maaye yanda ko. Ombepo ya Muhona ondjapuke ya ri nomasa okukapita omasa worupa rwovita rwouvara wa Persie. Jehova tje ri munda wawo, ovatungurure vOndjuwo ondjapuke ya Muhona mave yenene okutuurunga ngamwa omapirukiro nave mana oviungura vyawo. Tjiri indjo ya ri ombuze oyanḓiparise. Otjiṋa Ovajuda tjaave sokutjita okukara nongamburiro mu Jehova nokukayenda komurungu noviungura. Nu iho otji va tjita, nandarire kutja omatungiro ya tjaererwe.

7. Omarundurukiro yeṋe nga tjita kutja otjiungura tjokutunga Ondjuwo ondjapuke tji kayende komurungu?

⁷ Pa kara omarundurukiro nga etisa kutja ovatungurure vOndjuwo ondjapuke ya Muhona ve kayende komurungu okuitunga. Omarundurukiro yaye? Mombura ndji 520 K.O.Z., Darius I wa rira ombara youhona wa Persie. Mombura oitjavari younane we, eye wa kamuna kutja omatjaerero wokutungurura Ondjuwo ondjapuke ya Muhona ya ri pendje noveta. Ku nao Darius wa yandja ousemba kOvajuda okukayenda komurungu okumana oviungura vyokutunga. (Esra 6:1-3) Ondyero yombara ya temisa ovandu avehe. Posi yokutja, pa ri ovingi ombara mbi ya tjita kutja oviungura mbyo vi kayende komurungu. Ombara ya rakiza oviwaṋa ongondoroka, kutja ave ha kondjo okutjaera oviungura vyokutunga nokutja ve  yandje ovimariva novihepwa, okuvatera oviungura kutja vi manuke. (Esra 6:7-12) Mena ranao Ovajuda va mana okutungurura Ondjuwo ondjapuke ozombura ape ine kombunda yanao, mombura ndji 515 K.O.Z.—Esra 6:15.

8. Ongwaye tji mo sokuyanḓipara indu tji mo pirukirwa?

⁸ Ovakarere va Jehova ndino wina ve pirukirwa. Otjotjihorera, tjiva va tura momahi ozohoromende mu ze kondja okutjaera oviungura vyetu. Momahi tjiva ovakambure ovakwetu ve kamburwa nave etwa “komurungu wovanane nozombara” okuyekuhongonona ombuze ombwa ku wo. (Mat. 10:17, 18) Oruveze rumwe, omarundurukiro mounane wohoromende ye tjita kutja ovakambure ovakwetu ve ungure otjiungura tjetu noukutuke. Poo omupangure omusemba u yenena okutwa po ondyero ndji i tu yandjera kutja tu yenene okurikotamena noukutuke. Ovahongonone va Jehova varwe ve muna omapirukiro momiano vyarwe. Owo va tura mehi mu ve yandjerwa okurikotamena ku Jehova noukutuke, posi yokutja owo ve muna omapirukiro okuza kouṋepo womaṱunḓu wawo mbe kondja okuvetjaera kutja ave ha karere Mukuru wawo. (Mat. 10:32-36) Potuingi, ouṋepo weṱunḓu retu mbe tu pirukira, ve isa okutuṋiṋikiza indu tji va munu kutja owo kamaave tu tjaere okukarera Jehova. Nu povikando tjiva, imba mbaave tu pirukire va karira Ovahongonone va Jehova ovapyuke. Indu tji u pirukirwa, o isa okukarera Jehova. Yanḓipara. Jehova me ku vatere nombepo ye ondjapuke onamasa. Ku nao, ko notjiṋa tji mo hepa okutira.

9. Ongwaye Ovajuda tjiva tji va wire momuinyo indu tji va muna omazikameno wOndjuwo ondjapuke ombe?

⁹ Indu omazikameno wOndjuwo ondjapuke tji ya zikwa, Ovajuda ovanene motjiwondo va rira. (Esra 3:12) Owo va munine ouwa wOndjuwo ondjapuke ndja tungirwe i Salomo, nowo aave munu kutja Ondjuwo ondjapuke ombe mai munika “otja otjiṋa tjakauriri” tji mo sasaneke na indji onguru. (Hag. 2:2, 3) Owo aave fula navi mena rokutja aave sasaneke Ondjuwo ondjapuke indji ombe ku indji onguru. Otjirimunikise Sakarja tja muna tje ve vatera okukara nondjoroka rukwao. Omomuano uṋe?

10. Omambo womuengeli nga tjangwa mu Sakarja 4:8-10, ya vatera vi Ovajuda kutja ve tuurunge omuhihamwatima mbu va ri na wo?

¹⁰ Lesa Sakarja 4:8-10. * Omuengeli aa hee tjike indu tja tja Ovajuda “mave yoroka nave munu ongoze yokutunga meke ra Serubabel [Omunane ohongora wOvajuda]”? Ongoze yokutunga  otjiungurisiwa tji tji raisa kutja imbi mbi mo tungu vi ri osemba poo indee. Omuengeli wa raera ovakarere va Mukuru kutja, nandarire kutja Ondjuwo ondjapuke ya Muhona mai munika aayo kambwa pu indji onguru, mai manuka nu mai yenenisa imbi Jehova mbi ma vanga. Jehova ma kara nonyuṋe nOndjuwo ye ondjapuke. Ku nao Ovajuda ve sokukara nondjoroka wina. Otjiṋa otjinanḓengu ku Jehova ya ri kutja owo ve rikotamene ku ye momuano eye mu ma vanga, mondjuwo ye ombe ondjapuke. Ovajuda atja ve kara nondjoroka rukwao, andakuzu va yandja ombango kokurikotamena ku Jehova momuano eye mbwaa yakura.

11. Ovakarere va Jehova tjiva ve muna omauzeu yeṋe ndino?

¹¹ I rira ouzeu kovengi vetu indu ongaro mehupo retu tji ya runduruka. Tjiva mba ungurira Jehova ozombura ozengi otjovahindwa, otjovatunge, otjovaungure moBetel poo momiano vyarwe, va muna omarundurukiro moviungura vyawo. Varwe aave hepa okuisa oviungura mbi va suvera mena rokutja va rire ovanene motjiwondo. Kanavi okufula navi indu omarundurukiro otja ingo tji ye tu ṱunu. Pomautiro mape ya atu ha zuu nawa, poo ai rire ouzeu okuyakura ondyero ndjo. Eṱe mape ya atu hihamenwa i yomuano oviṋa mu vya ri komurungu wanao. Neṱe mape ya atu u momuinyo natu munu kutja eṱe katu nokuyenena okuungurira Jehova tjinene, tjimuna tjaatu mu ungurire. (Omiano 24:10) Otjirimunikise tja Sakarja matji tu vatere vi okukayenda komurungu okuungurira Mukuru nomasa wetu ayehe?

12. Otjirimunikise Sakarja tja muna ma tji yenene okutuvatera vi okukara nondjoroka indu ongaro yetu tji ya runduruka?

¹² Ma rire oupupu ku eṱe okuiririra ongaro ombe indu tji twa kondjo okukara noumune tjimuna owa Jehova. Eye u yenenisa oviṋa ovinene ndino, nu tu nondjingonekero onene okurira ovaungure vapamwe na ye. (1 Kor. 3:9) Omerizirira wetu mape ya aye runduruka, posi yokutja orusuvero Jehova ndwe na ro ku eṱe kamaaru runduruka. Ku nao, indu omarundurukiro motjira tja Jehova tji maye ṱunu kove kourike woye, o kara pokuripura tjinene kutja ongwaye omarundurukiro ngo tji ya tjitwa. Pendje nokuzera “omayuva woruveze orukuru,” kumba ku Jehova kutja me ku vatere okumuna ouwa momarundurukiro ngo. (Omuzuv. 7:10) Pendje nokuripura ohunga noviṋa mbi u hi nokuyenena okuungura rukwao, ripura ohunga noviṋa mbi mo yenene okutjita. Eṱe matu rihongo ounanḓengu wokukara noumune ouwa okuza kotjirimunikise Sakarja tja muna. Tji twa tjiti nao, eṱe matu yenene okukara nondjoroka nokurira ovaṱakame, nandarire kutja ongaro yetu ya runduruka.

13. Ongwaye Ovaisrael tjiva tjaave munu kutja ondunge yokuuta okutungurura Ondjuwo ondjapuke ya Muhona rukwao, ya ri ondunge ombi?

¹³ Oviungura vyokutungurura Ondjuwo ondjapuke ya Muhona vya tjaererwe. Posi yokutja Omupristeri Omunene Jesua nOmunane ohongora Serubabel, ovarumendu mba zikwa okuhongorera po otjiwaṋa, “va uta okutungurura Ondjuwo ondjapuke yaMuhona.” (Esra 5:1, 2) Ovajuda tjiva mape ya aave ripura kutja imbwo omukambo omuvi. Oviungura vyokutungurura Ondjuwo ondjapuke ya Muhona aavi yenene okumunikwa i yovanavita. Nu Ovajuda aave tjiwa kutja ovanavita mave tjiti avihe mbi mave yenene okutjaera kutja oviungura vyokutunga avi ha kayenda komurungu. Ovarumendu vevari mba ri nomerizirira, ooJesua na Serubabel, aave hepa okukara nongamburiro kutja Jehova me ve vatere. Owo va muna ombatero ye. Omomuano uṋe?

14. Otja ku Sakarja 4:12, 14, omayanḓiparisiro yeṋe Omupristeri omunene Jesua nOmunane ohongora Serubabel ngu va muna, kutja ave ha ivaiva?

¹⁴ Lesa Sakarja 4:12, 14. Morupa rwotjirimunikise tja Sakarja ndwi, omuengeli wa vandurura komuprofete wa Mukuru omuṱakame kutja omiti vivari vyomiṋinga mavi kuramene po “ovarumendu vevari, mba toororwa nu mba twirisiwa,” ooJesua na Serubabel. Omuengeli wa tja ovarumendu vevari mbo va ri tjimuna va kuramene pu na Jehova “ngu ri Muhona wouye auhe.” Indjo tjiri ya ri ondjingonekero yapeke. Jehova wa ri nongamburiro mu wo. Ku nao, Ovaisrael aave sokukara nongamburiro moviṋa avihe ovarumendu mbo mbi ve ve raere okutjita, mena rokutja Jehova aa ungurisa ovarumendu vevari mbo okuhongorera po otjiwaṋa tjOvaisrael.

15. Eṱe matu yenene vi okuraisa kutja tu nondengero komuhunga Jehova mbwe tu pa okuza mEmbo re?

¹⁵ Ndino Jehova u kayenda komurungu okuhongorera po ovakarere ve okupitira mEmbo re Ombeibela. MEmbo re eyapuke, eye u tu raera kutja matu sokurikotamena ku ye momuano eye mbwe yakura. Eṱe matu yenene okuraisa vi kutja tu nondengero komuhunga mbu tu pewa okuza mEmbo ra Mukuru? Mokurikonḓonona nokurizuva nawa. Ripura omuini kutja, ‘Indu tji me lese Ombeibela poo omambo nga zikamena kOmbeibela, mbi isa okulesa okaruveze okasupi, kutja mbi ripurire ko oukoto ku imbi mbi mba lese? Hapo mbi kondja okupaha omakahururiro wouatjiri wOmbeibela indu tji pe noviṋa “ovizeu tjinene okuvizuva nawa”? Poo mbi lesa ondjivisiro ndjo tjimanga?’ (2 Petr. 3:16) Indu tji matu twa po oruveze okuripurira ku imbi Jehova mbi me tu hongo, eṱe matu yenene okukongorera omuhunga we, nokutoṋa motjiungura tjetu tjomazuvarisiro.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Indu tji tu hi nokuzuva nawa omuhunga mbu twa pewa i ‘yomukarere omuṱakame nomunazondunge,’ otjikeṋa tji matji tu vatere okukara nonḓuviro?

 ¹⁶ Omuano warwe Jehova me yandja omuhunga omokupitira ‘momukarere omuṱakame nomunazondunge.’ (Mat. 24:45) Povikando tjiva omukarere ngo mape ya e tu pe omuhunga eṱe mbu tu hi nokuzuva nawa. Otjotjihorera, eṱe mape ya atu pewa omuhunga mbu mau tu rongerisa okutuurunga oviwonga, eṱe mbi matu munu kutja kamaavi tjitwa momaturiro wetu. Poo mape ya atu munu kutja omukarere ngo me rikende tjinene pu pe he ri ohepero ohunga nomutjise mbwa handjauka mouye. Matu tjiti vi indu tji matu munu kutja omuhunga mbu twa pewa kau nokuraisa ounongo? Eṱe matu yenene okuripura ohunga nouwa Ovaisrael mbu va muna indu tji va tjita imbi Jesua na Serubabel mbi ve ve raera okutjita. Eṱe wina matu yenene okuripura nomahungi warwe ngu twa lesa mOmbeibela. Povikando tjiva ovakarere va Mukuru va pewa omuhunga mbwaau munika tjimuna kamuwa otja koumune wovandu, posi yokutja korusenina wa karira ondjamo.—Ovapang. 7:7; 8:10.

17. Otjirimunikise tjotjikurameno tjomamunine nomiṋinga vivari tja ṱuna vi kOvajuda?

¹⁷ Otjirimunikise otjitjatano Sakarja tja muna katji kamburire orure, posi ya tja vatera Ovajuda okukara noumune ouwa ohunga noviungura nomerikotameneno wawo. Nu indu tji va ṱakamisa imbi mbi ve rihonga okuza kotjirimunikise Sakarja tja muna, aave munu omuano worusuvero Jehova mee ve vatere nokuvepa omuhunga. Okupitira mombepo ye ondjapuke, Jehova we ve vatera okukayenda komurungu noviungura vyawo nokukara nondjoroka rukwao.—Esra 6:16.

18. Otjirimunikise Sakarja tja muna matji yenene okuṱuna vi kehupo roye?

¹⁸ Otjirimunikise Sakarja tja muna tjotjikurameno tjomamunine nomiti vivari vyomiṋinga, matji yenene okukupa omasa mehupo roye. Otja tji twa hungire rukuru, matji yenene okukupa omasa ngu mo hepa indu varwe tji mave ku pirukire, ondjoroka ndji mo hepa tji pe nomarundurukiro mehupo roye, nongamburiro ndji mo hepa kutja u kare nonḓuviro indu tji wa pewa omuhunga mbu u hi nokuzuva nawa. Mo sokutjita vi indu tji mo munu ouzeu mehupo roye? Rutenga muna imbi Sakarja mbya muna, mbi ri oviraisiro vyokutja Jehova u rikendera kovakarere ve. Okuzambo toorera ko omikambo ku imbi mbi mo munu, mokukara nongamburiro mu Jehova, nokukayenda komurungu okurikotamena ku ye nomutima woye auhe. (Mat. 22:37) Tji wa tjiti nao, Jehova me ku vatere kutja u mu karere nondjoroka nga aruhe.—Kol. 1:10, 11.