1. Emhin nela re ibhokhan Jew ha ghọnghọn?

 IBHOKHAN Jew da wo manman ha ghọnghọn. Jehova da re obọ so ọkhọle ọsi Cyrus nin Ojie ọsi Persia, nin ọle fan ibhokhan Izrẹl fia bhi imun nin ele rẹ ha ye bhi Babylon bhi ikpe ne bunbun. Ọne ojie da wewe ọle ghe, nin ibhokhan Jew fikie ha khian otọ nọnsele “nin [ele] dọ bọn uwa nọnsi Jehova nin Osẹnobulua ọsi Izrẹl.” (Ezra 1:1, 3) Ọnan dẹ wo gene re ele ha ghọnghọn! Ọnan rẹman ghe, ibhokhan Jew dẹ kie ha mhọn ọne isẹhoa rẹ ha ga Osẹnobulua ọsi ẹmhọanta bhi otọ nin ọle rẹ nin ele.

2. Emhin ọhẹnhẹn nela ibhokhan Jew ne na bhi imun vae lu?

² Bhi ukpe 537 B.C.E., obọ ọkpa bhi ibhokhan Jew ne ha ribhi imun da fikie vae bhi Jerusalem. Jerusalem hi eguare ọsi agbaẹbho ọsi Judah. Ene ibhokhan Jew ne vae da wo munhẹn ha bọn uwa oga. Bhi ukpe 536 B.C.E., ele da lu ayotọ nọnsọle fo!

3. Ekpokpo nela ibhokhan Jew kuẹlo da?

³ Ibhokhan Jew ki munhẹn ha bọn ọne uwa oga, ẹbho ne bunbun da dọ munhẹn ha kpokpo ele. Ẹbho ne nẹga ele “da ha re egbe lọ ibhokhan iJudah, yẹ gbe ofẹn ele bhi ẹkẹ, nin ele hẹi yẹ bọn ọne uwa.” (Ezra 4:4) Ọnan bha re emhin lẹkhẹ nin ibhokhan Jew. Sokpan, emhin da yẹ khọ nẹ ọnan. Bhi ukpe 522 B.C.E, Artaxerxes da kiẹn ojie ọsi Persia. * Ẹbho ne ha kpokpo ele da riale ghe, ranmhude ojie ọbhebhe ki ribhọ, ele dẹ sabọ noo uhi rẹ re ọkpẹnlẹn ọbhi ẹsọn nin ibhokhan Jew miẹn. (Ps. 94:20) Ele da je ilẹta rẹ taman Artaxerxes nin Ojie ghe, ibhokhan Jew mhanmhanlẹn nin ele rẹ sọtẹ da ọle. (Ezra 4:11-16) Ọne ojie da rẹọbhi ohoghe nin ele bha man ọlẹn. Bhiriọ,  ọle da yọle nin ibhokhan Jew hẹi yẹ bọn uwa oga nin ele ha bọn. (Ezra 4:17-23) Ranmhude ọnan, ele da zobọ bhọ rẹ ha bọn ọne uwa oga nin ele rẹ ha bọn.​—Ezra 4:24.

4. Be Jehova lu ẹghe nan rẹ yọle nan hẹi yẹ bọn ọne uwa oga? (Isaiah 55:11)

⁴ Ẹbho ne nyẹnlẹn nẹga ele ne iga Jehova, bi ẹbho eso bhi gọvamẹnti ọsi Persia da muegbe nin ele rẹ de ibhokhan Jew obọ ọi nin ele hẹi yẹ bọn ọne uwa oga. Ọkpakinọn, Jehova da ha guanọ nin ibhokhan Jew bọn ọne uwa oga sotọ, ranmhude, ọle wo mun iho nọnsọle sẹ. (Tie Isaiah 55:11.) Jehova da zẹ Zechariah nin ọle ha yi akhasẹ. Ọle da re imianlo elẹnlẹn man ọlẹn nin ọle ha taman ibhokhan Jew rẹ re ikoudure nin ele. Ene imianlo nan da rẹkpa ele rẹ lẹn ghe, ọ bha khẹke nin ofẹn ẹbho ne kpokpo ele ha mun ele. Ọ da yẹ re izebhudu nin ele rẹ ha miẹnsọn nin Jehova mun nin ele. Bhi imianlo nọnzi isẹn, Zechariah da daghe emhin nan mun orukpa nyan, bi eran olive eva.

5. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

⁵ Emhin re egbe lọ mhan rebhe ẹgheso. Bhiriọ, mhan dẹ miẹn elele sade mhan zilo nyan izebhudu nin Jehova re nin ibhokhan Izrẹl bhi imianlo nọnzi isẹn nin Zechariah miẹn. Ahamiẹn mhan lẹn otọ ọne imianlo nan, mhan ki sabọ sun rẹkhan Jehova sade mhan kuẹlo da ekpokpo, sade idia nin mhan ye fidenọ, bi sade a taman mhan ebi mhan ha lu nọn bha mun mhan ẹlo kore.

6. Be ọne imianlo ọsi ọne emhin nan mun orukpa nyan, bi eran olive eva nan tẹmhọnlẹn bhi Zechariah 4:1-3, rẹ re izebhudu nin ibhokhan Jew yẹ? (Fẹ adudu nọn ribhi odalo ọne ebe nan ghe.)

⁶ Tie Zechariah 4:1-3. Ọne imianlo ọsi emhin nan mun orukpa nyan, bi eran olive eva da re izebhudu nin ibhokhan Jew rẹ sabọ ha miẹnsọn nin ele miẹn arẹmiẹn a kpokpo ele. Be ọ rẹ yi iriọ yẹ? Uwẹ be daghe ghe, abhili wo ha nabhi ọne emhin nan mun orukpa nyan? Abhili da ha na bhi eran olive nabhi ukpamanku. Ọne abhili da ha na bhi ọne ukpamanku nabhi ọdeọde bhi ene orukpa ihinlọn, ne ribhi ọne emhin nan mun orukpa nyan. Ọne abhili nan da ha re ene orukpa bhala. Ele bha fun. Zechariah da nọọn yọle: “Be a re ene emhin nan ta?” Ọne ẹhi da re ene ọta nan ne na obọ Jehova vae rẹ wanniẹn ọlẹn yọle: “‘Ọ iyi ahu da lu ọle, la ene eyokulo, sokpan, ẹlinmhin nọnsẹmhẹn da lu ọle.’ Iriọ Jehova nọn nyan ene eyokulo tale.” (Zech. 4:4, 6) Ọne abhili nọn na bhi ene eran ha vae, mundia nin ahu ẹlinmhin nọnsi Jehova​—nọn ida fo ghẹdẹ. Ahu ọsi eyokhọnlẹn nesi Persia bha sẹ emhin soso sade a re ọle khọkhọ ahu ọsi ẹlinmhin nọn khiale nọnsi Osẹnobulua. Ranmhude Jehova ribhi ikeke ibhokhan Jew, ele dẹ sabọ bọn ọne uwa oga sotọ arẹmiẹn ẹbho kpokpo ele. Ọne uhọnmhunje nan dẹ wo re izebhudu nin ele! Emhin nọn khẹke nin ibhokhan Jew lu hi, nin ele mun udu nyan Jehova, yẹ kie ha miẹnsọn. Ọnan hi ebi ele lu, arẹmiẹn a taman ele nin ele hẹi yẹ miẹn ọne ẹsọn.

7. Be sunu nọn rẹkpa ẹbho ne ha bọn uwa oga?

⁷ Emhin nọn sunu da rẹkpa ẹbho ne ha bọn ọne uwa oga. Be sunu? Bhi ukpe 520 B.C.E., Darius I, da kiẹn ojie ọsi Persia. Ọ ki ha ribhi ikpe eva nin ọle ha gbẹloghe, ọle da kere ghe, ọ bha khẹke nan rẹ yọle nin ibhokhan Jew hẹi yẹ bọn uwa nin ele bọn. Bhiriọ, Darius da taman ele nin ele bọn ọne uwa oga sotọ. (Ezra 6:1-3) Ebi ọle tale da wo han ọrebhe ilo. Sokpan, ọle da lu gbera iriọ. Ọne ojie da yọle nin ẹbho ne nẹga ele hẹi yẹ kpokpo ele, sẹyẹ, nin ele ne igho bi emhin nin ele ha rẹ bọn ọne uwa oga sotọ nin ele. (Ezra 6:7-12) Ranmhude ọnan, ibhokhan Jew da sabọ bọn ọne uwa  oga sotọ. Khere ọ rẹ gbera ikpe enẹn nin ele rẹ bọn ọlẹn fo bhi ukpe 515 B.C.E.​—Ezra 6:15.

8. Bezẹle nin uwẹ ha da ha mhọn izebhudu sade uwẹ kuẹlo da ekpokpo?

⁸ Ẹbho ne bunbun bhi ene ga Jehova, wo kuẹlo da ekpokpo ẹlẹnan. Bhi ọsi ijiẹmhin, eso nyẹnlẹn bhi agbaẹbho nan da mun idobolo ọbhi iwẹnna oga nọnsẹmhan. Bhi ene agbaẹbho nan, a sabọ rẹ mun ibhio mhan vae bhi odalo ene gọvanọ, bi enijie nọn ha yi ọsali rẹji ele. (Matt. 10:17, 18) Ẹgheso, ahamiẹn ọria ọbhebhe gbẹloghe, ọnan sabọ rẹ re isẹhoa nin ibhio mhan rẹ ha ga. La, asabọmiẹn ọbhohiẹn nọn mhọn ọkhọle esili ki bhohiẹn bhi uwedẹ nọn gbale nọn ha re isẹhoa nin mhan rẹ ha ga. Esali Jehova nekẹle kuẹlo da ekpokpo ne dikẹ. Ele nyẹnlẹn bhi agbaẹbho nin ele da mhọn ọne isẹhoa rẹ ha ga Jehova. Sokpan, ele kuẹlo da ekpokpo bhi obọ eria bhi azagba-uwa nọnsele ne muegbe rẹ de ele obọ ọi rẹ ha ga Osẹnobulua. (Matt. 10:32-36) Bhi idia ne bunbun, ahamiẹn eria ne kpokpo ibhio ele ne yi Esali Jehova kere ghe, ele bha sabọ lu ọle nin ele hẹi yẹ ga Jehova, ele ki zobọ bhọ rẹ ha kpokpo ele. Ẹgheso, ẹbho nan wo manman ha kpokpo, bhọ da dọ kiẹn Esali Jehova ne wo manman ha lu re alo bhi oga. Hẹi ji egbe lọ ẹ sade uwẹ kuẹlo da ekpokpo! Ha mhọn izebhudu. Jehova noo ahu ẹlinmhin nọn khiale nọnsọle rẹ rẹkpa uwẹ. Bhiriọ, emhin soso iribhọ non ha re ofẹn mun ẹn!

9. Bezẹle nin eso bhi ibhokhan Jew bha da ha ghọnghọn ẹghe nan rẹ lu ayotọ ọsi uwa oga?

⁹ Eso bhi ibhokhan Jew ne wanre da ha viẹ, ẹghe nan rẹ lu ayotọ ọsi ọne uwa oga ọsọgbọn. (Ezra 3:12) Ele ka daghe uwa oga nọn mhọn-ose nin Solomon bọn. Ele da ha riale ghe, ọne uwa oga ọsọgbọn nan ida mhọn-ose sẹ bii ọnọn ka ribhọ. (Hag. 2:2, 3) Ele bha ha ghọnghọn ranmhude nin ele rẹ re uwa oga nin ele bọn rẹ ha khọkhọ ọnọn ka ribhọ. Sokpan, imianlo nin Zechariah miẹn dẹ rẹkpa ele rẹ kie ha ghọnghọn. Be ọnan ha rẹ sunu yẹ?

10. Be ọta nin ẹhi ta nan gbẹn ọbhi Zechariah 4:8-10 rẹ rẹkpa ibhokhan Jew rẹ sabọ kie ha ghọnghọn yẹ?

¹⁰ Tie Zechariah 4:8-10. Be bhọ ọne ẹhi ha tẹmhọnlẹn ẹghe nin ọle rẹ yọle ghe, “ha ghọnghọn ẹghe nin [bha] ha rẹ daghe ukpiri nan rẹ maan emhin bhi obọ ọsi [obhi Jew nin gọvanọ] Zerubbabel”? Ọne ukpiri nan rẹ maan emhin a rẹ fẹghe si emhin be dia mundia nọnsẹn. Ọne ẹhi da ji ẹbho nesi Osẹnobulua lẹn ghe, arẹmiẹn ọne uwa bha diabe ọnọn ka ribhọ, a dẹ bọn ọlẹn sotọ, yẹ ha yi ebi  Jehova guanọ nọn dia. Ẹmhọn ọne uwa oga dẹ ha ti Jehova bhọ. Bhiriọ, ọkhẹke nọn yẹ ha ti ele bhọ. Ebe lu uhọnmhọn emhin nẹ rẹji Jehova hi, nin ele ha ga ọle bhi uwedẹ nin ọle guanọ, bhi ọne uwa oga ọsọgbọn. Ahamiẹn ibhokhan Jew ga Osẹnobulua bhi uwedẹ nin ọle guanọ, yẹ lu emhin ne ti ọle bhọ, ele ki kie ha ghọnghọn.

11. Ọnọghọ nela eguọmhandia nesi Jehova eso kuẹlo da ẹlẹnan?

¹¹ Ọ nọghọ ene bunbun bhi ẹwẹ mhan sade idia nin mhan ye fidenọ. A fi iwẹnna ọsi ibhio mhan eso ne sẹ wo re ẹghe nọnsele rebhe rẹ lu iwẹnna oga ọsi ẹghe rebhe, bhi ikpe ne bunbun denọ. Eso sẹyẹ zobọ bhi iwẹnna oga nọn wo manman ti ele bhọ ranmhude ele dọmanlẹn. Ọ dẹ ba mhan bhi egbe sade emhin ne sẹ inian sunu ji mhan. Bhi ọsi ọhẹnhẹn, asabọmiẹn mhan bha manman lẹn otọ ebezẹle nan da fi emhin denọ nin mhan, la re obọ ba ọle. Mhan sabọ rẹ ha riale ẹghe nọn gbera emhin rẹ mhẹn nẹ. Sẹyẹ, egbe sabọ rẹ lọ mhan sẹbhọ ghe, mhan ki ha riale, mhan bha yẹ sabọ manman ha lu eka ne bunbun bhi oga nọnsi Jehova. (Prov. 24:10) Be imianlo nin Zechariah miẹn ha rẹ sabọ rẹkpa mhan yẹ, rẹ ha lu eka nin mhan ha sabọ lu bhi oga nọnsi Osẹnobulua?

12. Be imianlo nin Zechariah miẹn ha rẹ sabọ rẹkpa mhan rẹ ha ghọnghọn yẹ sade idia nin mhan ye fidenọ?

¹² Mhan dẹ sabọ ha ghọnghọn bhi idia nin mhan ye, sade mhan ghe emhin bhi uwedẹ nin Jehova rẹ ghe ọle. Ọle wo ha lu emhin ọhan-ilo ẹlẹnan. Sẹyẹ, ọ manman ti mhan bhọ rẹ deba ọle ha wẹnna. (1 Cor. 3:9) Iwẹnna nin mhan lu bhi oga sabọ rẹ fidenọ. Sokpan, oyẹẹ nin Jehova mhọn da mhan ida fo ghẹdẹ. Ahamiẹn uwedẹ nin agbotu rẹ fi emhin denọ rẹso uwẹ, hẹi manman ha noo ẹghe nọnsẹ rẹ ha ria ẹmhọn emhin kẹkẹ ne zẹle nin agbotu da fi ọne emhin denọ. Nin uwẹ rẹ ha ria ẹmhọn ebi emhin ka dia, bhii Jehova nin ọle rẹkpa uwẹ rẹ daghe emhin esili nọn ha na bhi ọne ufidenọ re. (Eccl. 7:10) Nin uwẹ rẹ ha ria ẹmhọn emhin nin uwẹ ida yẹ sabọ lu, ha ria ẹmhọn emhin rebhe nin uwẹ ha sabọ lu. Bhi imianlo nin Zechariah miẹn, mhan luẹ ghe ọkhẹke nin mhan ha re ẹlo nọn khẹke rẹ ghe idia nin mhan ye. Mhan ha lu iriọ, mhan ki ha ghọnghọn, yẹ sun rẹkhan Osẹnobulua aharẹmiẹn idia nin mhan ye fidenọ.

13. Bezẹle nin ibhokhan Izrẹl eso ha da sabọ ha riale ghe, ọ bha khẹke nan rẹ yọle nin ele munhẹn kie bọn ọne uwa oga?

¹³ A da yọle nin ibhokhan Jew hẹi yẹ bọn  uwa oga. Sokpan, Jeshua (Joshua) nin Ojohẹn bi Zerubbabel nin Gọvanọ​—nan zẹ ne ha sun ene ẹbho, da kie munhẹn ha bọn ọne uwa oga nọnsi Osẹnobulua. (Ezra 5:1, 2) Asabọmiẹn ibhokhan Jew eso da ha riale ghe, ebi ele zẹ rẹ lu nan bha khẹke. Ranmhude, ele ida sabọ nẹhe ha bọn ọne uwa oga. Sẹyẹ, ele lẹnmhin ghe, eghian ele dẹ lu emhin nọn hi ki rẹ khin rẹ de ele obọ ọi bhi ọne iwẹnna. Ọ da khẹke nin Joshua bi Zerubbabel ne ha sun ibhokhan Jew lẹn sẹbhọ ghe, Jehova re ele bhi ikeke. Jehova da wo gene rẹkpa ele. Be ọle rẹ lu ọnan yẹ?

14. Beji Zechariah 4:12, 14 rẹman, izebhudu nela Joshua nin Ojohẹn bi Zerubbabel nin Gọvanọ miẹn?

¹⁴ Tie Zechariah 4:12, 14. Bhi ọne obọle nan bhi imianlo nin Zechariah miẹn, ọne ẹhi da rẹman ọne akhasẹ ghe, ene eran olive eva mundia nin ene itue eva nan zẹle​—Joshua bi Zerubbabel. Ọ da diabe ghe, ene ikpea eva nan “mundia sikẹ Ebeanlẹn ọsi ọne otọ nan rebhe” nin Jehova. Ekpẹn nọn khua wo khọnan! Jehova wo gbaẹkẹ ele. Bhiriọ, ọ wo rẹ khẹke nin ibhokhan Izrẹl re obọ rẹkhan emhin nọn hi ki rẹ khin nin ele taman ele nin ele lu, yẹ re obọ rẹkhan adia nọnsi Osẹnobulua.

15. Be imhan ha rẹ rẹman yẹ ghe mhan re obọ rẹkhan adia nesi Jehova bhi Baibo?

¹⁵ Baibo hi uwedẹ ọkpa nin Jehova noo rẹ re adia nin ẹbho nesọle ẹlẹnan. Ọle noo ọne ebe nọn khiale nan rẹ taman mhan uwedẹ nọn khẹke nin mhan rẹ ha ga ọle. Be imhan ha rẹ rẹman yẹ ghe mhan re obọ rẹkhan adia ne ribhi Baibo? Mhan dẹ sabọ lu iriọ sade mhan re ẹghe ọbhi otọ rẹ tie ọle, yẹ lẹn otọ ọle nọnsẹn. Nọọn egbe ẹ ene inọnta nan: ‘Ahamiẹn mẹn tie Baibo, la ebe nesẹmhan, mẹn be mundia yẹ ria eria nyan ebi mẹn tiele? Mẹn be dọnmhegbe nin mẹn rẹ lẹn ẹmhọanta eso bhi Baibo ne bha lẹkhẹ? La mẹn be re ẹjẹje tie ọle gbera?’ (2 Pet. 3:16) Ahamiẹn mhan re ẹghe ọbhi otọ rẹ ria eria nyan ebi Jehova man mhan le, ọ ki lẹkhẹ nin mhan rẹ ha re obọ rẹkhan adia nesọle, yẹ ha lu re alo bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin mhan lu.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Ahamiẹn adia nin “ọne ọguọmhandia nọn wanlan nan gbaẹkẹ ọle” re nin mhan bha manman mun mhan ẹlo kore, be ha rẹkpa mhan rẹ re obọ rẹkhan ọlẹn?

¹⁶ Uwedẹ ọbhebhe nin Jehova rẹ re adia nin mhan hi, rẹ na bhi obọ “ọne ọguọmhandia nọn wanlan nan gbaẹkẹ ọle.” (Matt. 24:45) Ẹgheso, ọne ọguọmhandia nan sabọ rẹ taman mhan nin mhan lu emhin nọn bha manman  mun mhan ẹlo kore. Bhi ọsi ijiẹmhin, a sabọ rẹ taman mhan ebi mhan ha lu rẹ muegbe khẹ emhin idunmhunri nin mhan riale ọ ida sunu bhi eji mhan ye. La mhan sabọ rẹ ha riale ghe, uwedẹ nan rẹ yọle nin mhan ha lu emhin sade emianmhẹn nọn kaka zegbere tua gbe. Be ọkhẹke nin mhan lu sade mhan riale ghe, adia nan re nin mhan ida wẹnna? Mhan sabọ rẹ ria eria nyan elele nin ibhokhan Izrẹl miẹn ẹghe nin ele rẹ re obọ rẹkhan adia nin Joshua bi Zerubbabel re nin ele. Mhan sabọ yẹ rẹ ria eria nyan okha ọsi ẹbho ebhebhe nin mhan tie bhi Baibo. Ẹgheso, a sabọ rẹ re adia nin ẹbho nesi Osẹnobulua nin ele riale ghe ọ bha khẹke. Sokpan bhi ọkike ọle, ọ ki miẹn iẹnlẹn nọnsele fan.​—Judg. 7:7; 8:10.

17. Be imianlo ọsi ọne emhin nan mun orukpa nyan, bi ọsi eran olive eva rẹ rẹso ibhokhan Jew yẹ?

¹⁷ Arẹmiẹn imianlo nọnzi isẹn nin Zechariah daghe bha tan, ọ da rẹkpa ibhokhan Jew rẹ ha re ẹlo nọn khẹke rẹ ghe iwẹnna nin ele miẹn, bi oga nin ele ga Osẹnobulua. Ẹghe nin ele rẹ re obọ rẹkhan ebi Zechariah daghe bhi imianlo, ele da daghe uwedẹ nin Jehova rẹ ha rẹkpa ele, yẹ dia ele. Jehova da noo ahu ẹlinmhin nọn khiale nọnsọle rẹ rẹkpa ele rẹ ha miẹnsọn nin ele miẹn, yẹ kie ha ghọnghọn.​—Ezra 6:16.

18. Be imianlo nin Zechariah miẹn ha rẹ sabọ rẹso uwẹ yẹ?

¹⁸ Emhin nan mun orukpa nyan, bi eran olive eva nin Zechariah miẹn bhi imianlo dẹ sabọ rẹso mhan ẹlẹnan. Beji mhan zilo ọle, ọ dẹ sabọ re ọne ahu nin mhan rẹ ziẹngbe sade ẹbho kpokpo mhan, yẹ rẹkpa mhan ha ghọnghọn sade idia nin mhan ye fidenọ. Sẹyẹ, ọ dẹ rẹkpa mhan rẹ re obọ rẹkhan ebi a yọle nin mhan lu, aharẹmiẹn ọ bha manman mun mhan ẹlo kore. Be uwẹ ha lu yẹ sade uwẹ kuẹlo da ọnọghọ? Ka daghe ebi Zechariah daghe nọn rẹman ghe Jehova gbẹloghe ẹbho nesọle. Uwẹ ha yẹ lu rẹkhan ebi uwẹ daghe, beji uwẹ ha rẹ ha mun udu nyan Jehova, yẹ re ọkhọle nọnsẹ rebhe ha ga ọle. (Matt. 22:37) Uwẹ ha lu iriọ, Jehova ki rẹkpa uwẹ rẹ re eghọnghọn ha ga ọle rẹ sẹbhi ẹdẹdẹmhẹndẹ.​—Col. 1:10, 11.