1. Kʼaru nekeʼroybʼeni li wankebʼ chaq chi preexil?

 SAHEBʼ chaq saʼ xchʼool xbʼaan naq li Jehobʼa «kixtochʼ xchʼool laj Siro, awabʼej re Persia», re xkolbʼalebʼ laj Israel li najter nekeʼok chi preexil aran Babilonia. Li awabʼej kixkʼe jun li chaqʼrabʼ re naq ebʼ laj judiiy teʼsutqʼiiq saʼ li xchʼochʼebʼ ut teʼxkabʼla wiʼ chik «li rochoch li Qaawaʼ, xYos laj Israel» (Esd. 1:1, 3). Kʼajoʼ xchaqʼalil ru li esil aʼin! Teʼoq wiʼ chik xloqʼoninkil ru li tzʼaqal Yos saʼ li naʼajej li kixkʼe re li xtenamit.

2. Kʼaru keʼok xbʼaanunkil naq keʼwulak Jerusalén?

² Saʼ li chihabʼ 537, naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ Ruuchichʼochʼ, keʼwulak laj judiiy aran Jerusalén, li najolomink chaq re Judá. Naq keʼwulak, saʼ junpaat keʼok chi kʼanjelak ut saʼ li chihabʼ 536 ak keʼxkʼe li rubʼelankil li rochoch li Yos.

3. Kʼaru xeʼxkʼul laj judiiy?

³ Naq keʼok chi kabʼlak, kiwank jun li nimla chʼaʼajkilal. Li tenamit li wankebʼ chixkʼatq ebʼ laj judiiy keʼxchʼina xchʼoolebʼ «re naq teʼxkanabʼ kabʼlak» (Esd. 4:4). Ra li yookebʼ chaq xkʼulbʼal, abʼan toj tchalq wiʼ chik xkomon li chʼaʼajkilal. Saʼ li chihabʼ 522 kiʼok jun chik li awabʼej  re Persia, aʼ laj Artajerjes. * Ebʼ li xikʼ nekeʼilok rehebʼ xeʼroksi aʼin re xxaqabʼankil li kabʼlak chi junajwa ut xeʼroksi li chaqʼrabʼ re rahobʼtesink (Sal. 94:20). Xeʼqʼabʼaak chi xqʼetbʼal ribʼ chiru li awabʼej (Esd. 4:11-16). Laj Artajerjes kixpaabʼ li tikʼtiʼ aʼin, joʼkan naq kixaqliik li kabʼlak (Esd. 4:17-23). Keʼxkanabʼ xbʼaanunkil li kʼanjel li naxkʼe chaq xsahilebʼ xchʼool (Esd. 4:24).

4. Kʼaru kixbʼaanu li Jehobʼa naq keʼxram li kʼanjel re xyiibʼankil li rochoch? (Isaías 55:11).

⁴ Li tenamit li wankebʼ chixkʼatq ebʼ laj judiiy joʼ ajwiʼ junjunq rehebʼ li nekeʼkʼanjelak saʼ li xʼawabʼejilal re li tenamit Persia inkʼaʼ keʼraj naq teʼxkabʼla wiʼ chik li rochoch li Yos. Abʼan chʼolchʼo chiru li Jehobʼa naq teʼxbʼaanu li kʼanjel xbʼaan naq junelik naxbʼaanu li naxye (taayaabʼasi Isaías 55:11). Kʼaru kixbʼaanu? Kixxaqabʼ joʼ propeet laj Zacarías ut kixkʼut chiru waqxaqibʼ li xninqal ru moy u. Li propeet tento tixseeraqʼi rehebʼ laj judiiy re xkawubʼresinkilebʼ xchʼool re naq inkʼaʼ teʼxuwaq chiruhebʼ li xikʼ nekeʼilok rehebʼ ut inkʼaʼ teʼxkʼanabʼ li xkʼanjelebʼ. Saʼ li roʼ moy u kiril jun li xnaʼaj li xaml ut wiibʼ li oliibʼ.

5. Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

⁵ Li roʼ moy u li kiril laj Zacarías kixwaklesi xchʼool ebʼ laj Israel. Saʼebʼ li qakutan, chiqajunilo nachʼinaak qachʼool abʼan xtzʼilbʼal rix li moy u aʼin, naru naxkawresi qachʼool re naq tookʼanjelaq chiru li Jehobʼa naq tooʼeʼxrahobʼtesi, naq tjalaaq li qawanjik malaj teʼxye qe junaq li naʼlebʼ li inkʼaʼ naqataw ru.

6. Chanru kixkawubʼresihebʼ xchʼool ebʼ laj judiiy li naxye Zacarías 4:1-3? (Chaawil li jalam u chiru li hu).

⁶ (Taayaabʼasi Zacarías 4:1-3). Li moy u chirix li xnaʼaj li xaml ut li wiibʼ chi oliibʼ kixkawubʼresihebʼ xchʼool laj judiiy re naq teʼxkuy li rahobʼtesiik. Saʼ li moy u naʼilmank naq li xʼaseeytil li wiibʼ chi oliibʼ naxokmank saʼ jun li sekʼ li naxkʼe xxamlel li wuqubʼ chi kandil li wank saʼ xnaʼaj li xaml. Chi joʼkan li xaml maajunwa nachup. Laj Zacarías naxpatzʼ re li ánjel: «Kʼaru xyaalal li yookin chi rilbʼal, waʼchin?». Aʼan naxkʼe li esil li kixye li Jehobʼa: «Moko rikʼin ta metzʼew chi moko rikʼin kawil chʼoolej tatkʼanjelaq, kaʼaj bʼan wiʼ rikʼin linMusiqʼ -chan li Nimajwal Yos-» (Zac. 4:4, 6). Li xʼaseeytil li cheʼ reetalil li xsantil musiqʼej li Jehobʼa li maajunwa naʼosoʼk. Jwal nim li xwankil li xsantil musiqʼej li Yos chiru li xwankilebʼ laj puubʼ re Persia. Rikʼin li xtenqʼ li Jehobʼa teʼruuq xchoybʼal li kʼanjel ut xkuybʼal li rahobʼtesiik. Kʼajoʼ xchaqʼalil ru li esil aʼin! Tento teʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼin li Jehobʼa ut teʼoq wiʼ chik chi kʼanjelak. Aʼin tzʼaqal li xeʼxbʼaanu, usta ramro chaq li kʼanjel.

7. Chanru kijalaak li xwanjikebʼ laj judiiy?

⁷ Kijalaak li xwanjikebʼ laj judiiy. Saʼ li chihabʼ 520 kiʼok chi awabʼejink laj Darío I saʼ li tenamit Persia. Naq ak wiibʼ chihabʼ rokik chi awabʼejink, kixkʼe reetal naq ebʼ laj judiiy keʼbʼalaqʼiik, joʼkan naq kixkʼehebʼ xleseens re naq teʼxchoy xkabʼlankil li rochoch li Yos (Esd. 6:1-3). Kʼajoʼ xchaabʼilal li esil aʼin, abʼan li awabʼej toj wank wiʼ chik kʼaru kixbʼaanu. Kixye rehebʼ li tenamit li wankebʼ chixkʼatq  ebʼ laj judiiy naq maakʼaʼ teʼxbʼaanu rehebʼ ut naq teʼxkʼe li tumin ut li t-ajmanq re xkabʼlankil wiʼ chik li rochoch li Yos (Esd. 6:7-12). Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, numenaq kaahibʼ chihabʼ xeʼxkabʼla li rochoch li Yos ut xeʼraqeʼk saʼ li chihabʼ 515 (Esd. 6:15).

8. Kʼaʼut inkʼaʼ taaxuwa ru li rahobʼtesiik?

⁸ Saʼebʼ li qakutan naabʼalebʼ ajwiʼ yookebʼ chi rahobʼtesiik. Wankebʼ inkʼaʼ nekeʼkanabʼaak chi kʼanjelak chiru li Yos xbʼaan naq ramro li kʼanjel, naru teʼkʼeheʼq saʼ tzʼalam ut teʼkʼameʼq «chiruhebʼ li awabʼej ut ebʼ li ninqebʼ xwankil». Ut aʼin nakʼanjelak re xkʼebʼal xloqʼal li Yos (Mat. 10:17, 18). Maare naq tjalaaq junaq li awabʼej, us chik teʼwanq. Malaj junaq aj raqol aatin tixtenqʼahebʼ re naq teʼruuq xbʼaanunkil li xkʼanjel. Wankebʼ aj Testiiw jalan chik nekeʼxkʼul, nekeʼkanabʼaak chi xloqʼoninkil li Yos, abʼan xikʼ nekeʼileʼk xbʼaanebʼ li xkomon (Mat. 10:32-36). Naq li xkomonebʼ nekeʼxkʼe reetal naq maakʼaʼ naʼok wiʼ li nekeʼxbʼaanu, nekeʼxkanabʼ xbʼaanunkil. Ut wankebʼ nekeʼok xloqʼoninkil li Jehobʼa. Joʼkan bʼiʼ, michʼinaak laachʼool rikʼin li rahobʼtesiik. Chʼolchʼo naq li Jehobʼa tatxtenqʼa rikʼin li xsantil musiqʼej, joʼkan naq matxuwak!

9. Kʼaʼut xeʼrahoʼk saʼ xchʼool naq xeʼxkʼe li rubʼelankil li rochoch li Yos?

⁹ Naq xeʼxkʼe li rubʼelankil li rochoch li Jehobʼa, li ak cheekebʼ chik xeʼok chi yaabʼak (Esd. 3:12). Xeʼrahoʼk saʼ xchʼool xbʼaan naq li rochoch li Yos li xeʼxkabʼla moko joʼ ta li kixyiibʼ laj Salomón (Ageo 2:2, 3). Chanru xeʼtenqʼaak xbʼaan li moy u li kiril laj Zacarías re naq sahaqebʼ wiʼ chik saʼ xchʼool?

10. Chanru keʼxtaw wiʼ chik xsahil xchʼool naq keʼrabʼi li kixye li ánjel saʼ Zacarías 4:8-10?

¹⁰ (Taayaabʼasi Zacarías 4:8-10). Kʼaru kiraj xyeebʼal li ánjel naq kixye naq ebʼ laj judiiy jwal teʼsahoʼq saʼ xchʼool ut teʼril jun li kʼanjelobʼaal saʼ ruqʼ laj Zorobabel? Li kʼanjelobʼaal aʼin nekeʼroksi saʼ li kabʼlak re naq tiik t-elq li xkʼanjelebʼ. Li ánjel kixye re li xtenamit li Yos naq teʼxchoy xyiibʼankil li rochoch joʼ chanru naraj usta teʼxkʼoxla naq moko nim ta ru. Ut, wi li Jehobʼa sahaq saʼ xchʼool rikʼin aʼin, sahaq ajwiʼ saʼ xchʼool aʼanebʼ. Li qʼaxal  wank xwankil chiru li Yos, aʼan naq teʼxloqʼoni ru saʼ li rochoch joʼ naraj aʼan. Joʼkan naq, sahaqebʼ wiʼ chik saʼ xchʼool wi teʼxbʼaanu aʼin ut teʼxsikʼ li rosobʼtesihom li Yos.

11. Kʼaru nachʼaʼajkoʼk chiruhebʼ xkʼulubʼankil wiibʼ oxibʼ li hermaan?

¹¹ Naabʼal qe nachʼaʼajkoʼk chiqu naq najalaak li qawanjik. Wankebʼ li ak naabʼal chihabʼ rokikebʼ chi xkʼebʼal chixjunil li xhoonal saʼ li xkʼanjel li Yos, xeʼjalaak li xkʼanjelebʼ. Ut wankebʼ keʼxkanabʼ li xkʼanjel li nawulak chiruhebʼ xbʼaan naq ak cheekebʼ chik. Joʼkan naq nekeʼrahoʼk saʼ xchʼool. Maare saʼ xtiklajik inkʼaʼ tqataw ru kʼaʼut xbʼaanumank chi moko twulaq chiqu. Maare tqaj naq tbʼaanumanq chaq joʼ junxil. Maare tchʼinaaq li qachʼool xbʼaan naq moko kʼi ta chik tqabʼaanu saʼ li xkʼanjel li Yos (Prov. 24:10). Abʼan qilaq chanru tooxtenqʼa li moy u li kiril laj Zacarías re naq tqakʼe re li Jehobʼa li nokooruuk xbʼaanunkil saʼ li xkʼanjel.

12. Chanru nokooxtenqʼa li kiril laj Zacarías re naq inkʼaʼ tchʼinaaq qachʼool?

¹² Li kʼaru tooxtenqʼa naq tjalaaq li qawanjik aʼan naq tqil joʼ chanru naril li Yos. Aʼan yook xbʼaanunkil li xninqal ru naʼlebʼ ut nokooʼokenk chi xtenqʼankil (1 Cor. 3:9). Li qakʼanjel naru najalaak, abʼan li xrahom li Yos maajunwa. Joʼkan naq miʼok aakʼaʼuxl naq li xmolam li Yos tixjal junaq li naʼlebʼ. Mirahoʼk aachʼool chirix «li kutan li ak xeʼnumeʼk», tzʼaama re li Yos naq tatxtenqʼa (Ecl. 7:10). Maakʼoxla li inkʼaʼ chik nakatruuk xbʼaanunkil, kʼoxla bʼan li nakatruuk xbʼaanunkil. Li moy u li kiril laj Zacarías naxkʼut chiqu naq wank xwankil naq junelik sahaq saʼ qachʼool ut inkʼaʼ tqakanabʼ kʼanjelak usta tjalaaq li qawanjik.

13. Kʼaʼut wankebʼ keʼxkʼoxla naq chʼaʼajkaq xkabʼlankil wiʼ chik li rochoch li Yos?

¹³ Usta inkʼaʼ nekeʼruuk chi xkabʼlankil wiʼ chik li rochoch li Yos, laj Jesúa (Josué) li xyuwaʼil aj tij ut laj Zorobabel, li nekeʼjolomink re li tenamit, «keʼxkawu xchʼoolebʼ chi kʼanjelak re xwaklesinkil li rochoch li Yos» (Esd. 5:1, 2). Maare wiibʼ oxibʼ aj judiiy keʼxkʼoxla naq  chʼaʼajkaq xbʼaanunkil aʼin. Xbʼaan naq li kʼanjel inkʼaʼ naruhank xmuqbʼal ut ebʼ li xikʼ nekeʼilok rehebʼ teʼxbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼebʼ re naq inkʼaʼ teʼxkabʼla wiʼ chik li rochoch li Yos. Laj Josué ut laj Zorobabel li nekeʼjolomink re li kʼanjel aʼin, nekeʼraj rilbʼal naq li Jehobʼa ttenqʼanq rehebʼ. Ut li Jehobʼa kixkʼe rehebʼ li naʼajmank chiruhebʼ. Qilaq chanru.

14. Chanru kitenqʼaak laj Josué ut laj Zorobabel li naxye saʼ Zacarías 4:12, 14?

¹⁴ (Taayaabʼasi Zacarías 4:12, 14). Saʼ li moy u aʼin, li xʼánjel li Jehobʼa naxye re li propeet naq li wiibʼ chi oliibʼ reetalil «li wiibʼebʼ chi winq»: laj Josué ut laj Zorobabel, li sikʼbʼilebʼ ru. Nayeemank naq li wiibʼ chi winq aʼin chanchan tawiʼ xaqxokebʼ chixkʼatq li Nimajwal Yos. Aʼin naxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa naxkʼojobʼ xchʼool rikʼinebʼ. Joʼkan naq ebʼ laj judiiy naru teʼxpaabʼ li teʼxye xbʼaan naq li Jehobʼa yook roksinkilebʼ.

15. Chanru naqabʼanyoxi naq li Jehobʼa nokooxbʼeresi rikʼin li Santil Hu?

¹⁵ Li Jehobʼa naroksi li Santil Hu re xbʼeresinkil li xtenamit. Ut aran naxye chanru naraj naq tqaloqʼoni ru. Ut, chanru naqakʼutbʼesi naq naqabʼanyoxi naq nokooxbʼeresi rikʼin li Santil Hu? Naq naqil xsaʼ ut naqataw ru li naxye. Kʼoxla: «Naq yookin rilbʼal li Santil Hu ut ebʼ li qatasal hu, ma ninkʼoxla ut nintzʼil rix li nawil? Ma nintzʼil rix li “chʼaʼaj xtawbʼal ru”? Malaj yal kaʼajwiʼ nawil xsaʼ?» (2 Ped. 3:16). Naq naqisi qahoonal re xkʼoxlankil rix li naraj xkʼutbʼal chiqu, tqapaabʼ li tixye qe ut tqabʼaanu li xkʼanjel (1 Tim. 4:15, 16).

16. Kʼaru ttenqʼanq qe chi abʼink chiru «li moosej tiik xchʼool ut wank xnaʼlebʼ» wi inkʼaʼ naqataw ru junaq li naʼlebʼ?

¹⁶ Jun chik li naʼlebʼ li naroksi li Jehobʼa re xbʼeresinkil li xtenamit, aʼan «li moosej tiik xchʼool ut wank xnaʼlebʼ» (Mat. 24:45). Maare wank sut tchʼaʼajkoʼq chiqu xtawbʼal ru li naxye li moosej tiik xchʼool. Maare wank sut teʼxkʼe qanaʼlebʼ chirix junaq li kaqsut-iqʼ ut maare tqakʼoxla naq aʼin inkʼaʼ tkʼulmanq saʼ li qasutam. Malaj tqakʼoxla naq li moosej tiik xchʼool kaw yook xkʼebʼal qanaʼlebʼ chiru junaq li kaqi yajel. Kʼaru tqabʼaanu wi tqakʼoxla naq moko aajel ta ru li naʼlebʼ  aʼan? Maare us naq tqakʼe qachʼool chi naʼlebʼak chirix li rusilal li xeʼxtaw laj judiiy naq xeʼxpaabʼ li kixye laj Zorobabel ut laj Josué. Naru ajwiʼ tqakʼoxla jalan chik li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu. Ebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa maare xeʼxkʼoxla naq moko aajel ta ru li naʼlebʼ li xeʼkʼeheʼk re, abʼan aʼin kixkolebʼ li xyuʼam! (Juec. 7:7; 8:10).

17. Chanru keʼtenqʼaak laj judiiy chirix li xnaʼaj li xaml ut li wiibʼ chi oliibʼ li kiril laj Zacarías?

¹⁷ Maare li roʼ moy u li kiril laj Zacarías moko nim ta ru, abʼan ebʼ laj judiiy xeʼxtaw ru chanru teʼril li xkʼanjelebʼ ut chanru teʼxloqʼoni ru li Jehobʼa. Naq xeʼxyuʼami li xeʼxtzol rikʼin li kiril laj Zacarías, xeʼrekʼa naq li Jehobʼa yook xtenqʼankilebʼ ut xraabʼalebʼ. Rikʼin li xsantil musiqʼej kixtenqʼahebʼ re naq sahaqebʼ wiʼ chik saʼ xchʼool chi xbʼaanunkil li xkʼanjelebʼ (Esd. 6:16).

18. Chanru nakatxtenqʼa li moy u li kiril laj Zacarías?

¹⁸ Li moy u chirix li xnaʼaj li xaml ut li wiibʼ chi oliibʼ, qʼaxal tatxtenqʼa. Joʼ ak xqatzʼil rix, tatxkawresi naq taanumsi li rahobʼtesiik, tixkʼe xsahil laachʼool naq tjalaaq laawanjik ut tixkʼojobʼ aachʼool re xpaabʼankil junaq li naʼlebʼ li inkʼaʼ taataw ru. Joʼkan naq, kʼaru taabʼaanu wi wanq junaq aachʼaʼajkilal? Xbʼeenwa naru taawil li kiril laj Zacarías, naq li Jehobʼa yook xbʼeresinkil li xtenamit. Ut moqon, taayuʼami li taawil: kʼojobʼ aachʼool rikʼin li Jehobʼa ut loqʼoni ru chi anchal laawaanm (Mat. 22:37). Chi joʼkan, li Jehobʼa tatxtenqʼa re naq junelik tatkʼanjelaq chiru chi sahaq saʼ laachʼool (Col. 1:10, 11).