1. Yinki diambu ya kiese kuminaka Bayuda yina vuandaka na kinanga?

 BAYUDA vuandaka na kiese mingi. Yehova Nzambi ‘pusaka ntima ya Sirisi ntinu ya Perse’ samu na kubika Bayisaele yina lutisaka bamvula mingi na kinanga na Babiloni. Ntinu samunaka kuvutuka ya Bayuda na buala na bau, ‘mpe kutunga diaka yinzo ya Yehova Nzambi ya Yisaele.’ (Esd. 1:1, 3) Yavuandaka nsiku mosi yina pesaka mpenza kiese! Yazolaka monisa ti Bayuda vuandaka na dikoki ya kusambila diaka Nzambi ya kedika na ntoto yina yandi pesaka bau.

2. Ntangu Bayuda yina katukaka na kinanga vutukaka na Yerusaleme, yinki bavuandaka na dikoki ya kusala ntete?

² Na mvula 537 T.N.B., Bayuda ya ntete yina vuandaka na kinanga vutukaka na Yerusaleme, yina vuandaka kapitale ya kimfumu ya sud ya Yuda. Bantu yina vutukaka, babandaka mbala mosi kutunga tempelo, mpe na mvula 536 T.N.B., bamanisaka kutunga fondasion na yau!

3. Banani teleminaka Bayuda mpe yinki mutindu?

³ Ntangu kaka babandaka kutunga tempelo, mabuta mingi bandaka kutelemina bau. Mabuta yina vuandaka nzinga nzinga ‘vuandaka lembisa bantu ya Yuda nzutu mbala na mbala mpe kumanisa bau ngolo samu babika kutunga.’ (Esd. 4:4) Yavuandaka diambu ya mpasi samu na Bayuda, kasi yasalamaka mutindu yina. Na mvula 522 T.N.B., Artazerezese kumaka ntinu ya yimpa ya Perse. * Bantu yina vuandaka telemina Bayuda bakanisaka ti lokola bamekuma na ntinu ya yimpa, bakevuanda na dikoki ya kulembisa kisalu ya kutunga na ‘kubimisaka mpasi na nkumbu ya nsiku.’ (Nk. 94:20) Batindilaka ntinu Artazerezese mukanda na kutubaka ti Bayuda vuandaka bongama samu na kutelemina yandi. (Esd. 4:11-16) Ntinu  ndimaka luvunu na bau mpe yandi pesaka yinsua ti babika kutunga tempelo. (Esd. 4:17-23) Lokola bapekisaka, Bayuda bikaka kutunga tempelo.—Esd. 4:24.

4. Yinki Yehova salaka ntangu bantu teleminaka diambu metadila kutunga tempelo? (Yezaya 55:11)

⁴ Bapayen yina vuandaka zinga kintuadi na bau mpe bantu yankaka ya luyalu ya Perse vuandaka na nzengolo ya kupekisa kutunga tempelo. Kasi Yehova vuandaka na nsatu Bayuda manisa kutunga tempelo, mpe yandi kekokisaka ntangu nionso lukanu na yandi. (Tanga Yezaya 55:11.) Yandi bimisaka mbikudi mosi yina vuandaka banga ve na nkumbu ya Zekaria mpe yandi pesaka yandi bambona meso 8 ya kukamua, yina yandi fueti zabisa Bayuda samu na kukindisa bau. Bambona meso yango ya kukindisa sadisaka bau samu bazaba ti bafueti banga kima mosi ve yina kekatuka na bantu yina kena kutelemina bau, mpe yakindisaka bau samu batatamana kusala kisalu yina Yehova pesaka bau. Na mbona meso ya tanu, Zekaria monaka kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive.

5. Yinki beto ketadila na disolo yayi?

⁵ Beto nionso beto kelembaka nzutu na bantangu yankaka. Na yau beto lenda baka mambote na kutadilaka balukindusu yina Yehova pesaka Bayisaele na nzila ya mbona meso ya tanu ya Zekaria. Kubakusa mbona meso yango lenda sadisa beto beto sadila Yehova na kukuikama ntangu bakena kutelemina beto, ntangu mambu ya luzingu na beto mesoba, mpe ntangu beto mebaka malako yina beto kena kubakusa ve.

6. Yinki mutindu mbona meso yina kele na Zekaria 4:1-3, yina tubilaka kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive pesaka Bayuda lukindusu? (Tala foto ya kuvertire.)

⁶ Tanga Zekaria 4:1-3. Mbona meso ya kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive kindisaka Bayuda samu batatamana kisalu na bau ata kana bakena kutelemina bau. Yinki mutindu? Nge mesimba ti kima ya kutudila minda vuandaka na kisika mosi ya kubakila mafuta yina kemanisaka ve? Mafuta yina vuandaka katuka na bayinti zole ya olive vuandaka kuenda na dilonga mosi, mpe na manima mafuta yina vuandaka na dilonga yango vuandaka kuenda tii na muinda mosi mosi kati na baminda 7 yina vuandaka na kima ya kutudila minda. Mafuta yango vuandaka sala ti minda tatamana kupela kondua kuzima. Zekaria yuvusaka: ‘Bima yayi zola monisa yinki?’ Mbasi pesaka mvutu yina vuandaka na nsangu yina katukaka na Yehova: “‘Na kimvuka ya basoda ve, na kilendo ve, kasi na mpeve na munu,’ Yehova ya makesa muntu metuba.” (Zek. 4:4, 6) Mafuta yina vuandaka katuka na bayinti vuandaka monisa kilendo ya mpeve ya nlongo ya Yehova, yina kesala manisa ve. Mpeve ya nlongo ya Nzambi vuandaka na kilendo mingi kuluta makesa ya Perse. Lokola Yehova vuandaka sadisa bau, balendaka vuanda na dikoki ya kumanisa kisalu na bau ata kana bakena kutelemina bau. Yavuandaka mpenza nsangu mosi ya kukindisa! Diambu ya kusala samu na Bayuda vuandaka kaka, kutudila Yehova ntima mpe kuvutukila kisalu na bau. Yau nde diambu basalaka, atako batatamanaka kupekisa bau basala kisalu na bau.

7. Yinki nsobolo salamaka yina kindisaka bantu vuandaka tunga tempelo?

⁷ Nsobolo mosi salamaka yina kindisaka bantu vuandaka tunga tempelo. Yinki vuandaka nsobolo yango? Na mvula 520 T.N.B., ntinu mosi ya yimpa na nkumbu ya Dariuse I, kumaka yadila buala ya Perse. Na mvula ya zole ya luyalu na yandi, kupekisama ya kutunga tempelo vuandaka mbote ve. Na manima Dariuse tubaka ti bafueti manisa kisalu ya kutunga tempelo. (Esd. 6:1-3) Nzengolo yango ya ntinu kamuisaka bantu. Kasi ntinu sukaka kaka ve na kundima ti kisalu ya kutunga tatamana. Ntinu pesaka diaka ntumu ti bantu ya babuala ya nzinga nzinga balemba kutelemina kisalu ya kutunga tempelo mpe bapesa bau mbongo mpe bima yina bakele na yau mfunu samu na kumanisa kutunga tempelo!  (Esd. 6:7-12) Yau salaka ti Bayuda manisa kutunga tempelo kaka bamvula yiya na manima, na mvula 515 T.N.B.—Esd. 6:15.

8. Samu na yinki nge lenda vuanda na kibakala ntangu bantu kena kutelemina nge?

⁸ Bubu yayi diaka, bantu keteleminaka bisadi mingi ya Yehova. Na kifuani, bampangi yankaka kezingaka na babuala yina bamfumu ya Leta kesosaka kupekisa kisalu na beto. Na babuala yango, bampangi na beto lenda kangama mpe ‘kunata bau na ntuala ya baguvernema mpe bantinu’ samu na kupesa kimbangi na ntuala na bau. (Mat. 10:17, 18) Na manima ya mua ntangu, balenda soba guvernema, mpe yalenda sala ti bampangi na beto sambila Yehova na kimpuanza nionso. To zuzi yina kele na kimpombo lenda baka nzengolo yina kepesa beto nzila ya kusala kisalu na beto na kimpuanza nionso. Bambangi ya Yehova yankaka kekutanaka na kumekama na mutindu yankaka. Bakezingaka na babuala yina kele na kimpuanza ya kusambila Yehova, kasi bantu ya mabuta na bau keteleminaka bau samu babika kusambila Nzambi na bau. (Mat. 10:32-36) Mbala mingi, kana bantu yina keteleminaka bau mebakusa ti bangolo nionso yina bakena kusala samu na kulembisa bampangi na bau yina kele Bambangi ya Yehova kele mpamba, bakebikaka kutelemina bau. Mpe mbala mingi, bantu yina vuandaka telemina Bambangi ya Yehova na kingolo nionso, bakuizaka kuma Bambangi ya Yehova ya vema. Kana bakena kutelemina nge, kubika ve kusadila Yehova! Vuanda na kibakala. Yehova kena kusadisa nge na nzila ya mpeve ya nlongo na yandi ya kilendo, na yau nge kele na diambu ya kubanga ve!

9. Samu na yinki Bayuda yankaka lembaka nzutu ntangu bamonaka fondasion ya tempelo ya yimpa metungama?

⁹ Ntangu bamanisaka kutunga fondasion ya tempelo ya yimpa, Bayuda yankaka yina vuandaka bambuta dilaka. (Esd. 3:12) Bamonaka tempelo ya kitoko yina Salomo tungaka, mpe bamonaka ti tempelo ya yimpa yina tungamaka ‘kele mpamba kana bamefuanikisa’ yau na tempelo yina ya ntete. (Aga. 2:2, 3) Bavuandaka na kiadi mingi samu bafuanikisaka tempelo ya yimpa na yina ya ntama. Mbona meso ya Zekaria sadisaka bau samu bavutukila kiese na bau. Yinki mutindu?

10. Yinki mutindu bampova ya mbasi yina kele na Zekaria 4:8-10 sadisaka Bayuda banunga kulemba nzutu na bau?

¹⁰ Tanga Zekaria 4:8-10. Yinki mbasi zolaka tuba ntangu yandi tubaka ti Bayuda ‘kekuwa kiese mpe kemona singa ya bamason na diboko ya [guvernere ya Yuda] Zorobabele’? Singa ya bamason kele kisadulu yina kemonisaka kana kima mosi kele ya kusungama mbote to ya kutelema.  Na yau, bampova ya mbasi monisaka bisadi ya Nzambi ti, atako Bayuda yankaka vuandaka mona ti tempelo yango kele kitoko ve, kasi yakemanisa kutungama mpe yakekokisa bansikudukusu ya Yehova. Lokola Yehova sepelaka na tempelo yango, yalombaka na Bayuda diaka basepela na yau. Diambu vuandaka na mfunu samu na Yehova vuandaka, nsambudulu yina kebanda kusalama na tempelo ya yimpa vuanda na nguizani na mambu yina yandi kelombaka. Kana Bayuda tulaka makanisi na bau na nsambudulu yina Yehova kendimaka, mpe kusosa kundimama na yandi, bazolaka vutukila kiese na bau.

11. Yinki bansobolo bisadi yankaka ya Yehova kena kukutana na yau bubu yayi?

¹¹ Yakevuandaka mpasi samu na mingi kati na beto kana mambu ya luzingu na beto mesoba. Bampangi yankaka yina salaka bamvula mingi na kisalu ya ntangu nionso ya spesiale, bakutanaka na bansobolo na biyekua na bau. Yalombaka na bayankaka babika biyekua yina bavuandaka zola mingi samu bamepusana na bamvula. Yakele yimbi ve kulemba nzutu kana nsobolo ya plina mekumina beto. Na ebandeli yalenda vuanda mpasi samu beto bakusa nzengolo mosi to kundima yau. Beto lenda kukimona ti mambu vuandaka mbote na ebandeli. Mpe beto lenda lemba nzutu na kukimonaka ti lokola mambu mesoba, Yehova kesadila beto diaka mingi ve. (Bin. 24:10) Yinki mutindu mbona meso ya Zekaria lenda sadisa beto samu beto tatamana kusala yina beto kele na makoki ya kusala samu na Nzambi na beto?

12. Yinki mutindu mbona meso ya Zekaria lenda sadisa beto beto tatamana kuvuanda na kiese kana nsobolo mosi mesalama na luzingu na beto?

¹² Beto kenunga mbote bansobolo kana beto kena kutadila mambu mutindu Yehova kena kutadila yau. Yandi kena kusala mambu ya nene bubu yayi, mpe beto kele na diluaku ya nene ya kuvuanda bankundi na yandi ya kisalu. (1Bk. 3:9) Biyekua na beto lenda soba, kasi nzola ya Yehova samu na beto kesoba ve. Na yau, kana nsobolo mosi mesalama na nkubukulu yina metadila nge, kulutisa ntangu mingi ve na kukanisa bamfunu yina mesala ti nsobolo yango salama. Na kisika ya kusosa luzingu na nge vuanda mutindu yavuandaka na ‘bilumbu ya ntama,’ sambila Yehova yandi sadisa nge samu nge sosa mambu ya mbote yina kele na nsobolo yango. (Lon. 7:10) Na kisika ya kukanisa mambu yina nge kele diaka ve na dikoki ya kusala, kanisa nde na mambu nionso yina nge lenda sala. Na nzila ya mbona meso ya Zekaria, beto melonguka mfunu ya kutatamana kuvuanda na makanisi ya mbote. Na yau, beto ketatamana kuvuanda na kiese mpe kiminu ata kana nsobolo mosi mesalama na luzingu na beto.

13. Samu na yinki Bayisaele yankaka kanisaka ti nzengolo ya kubanda diaka kutunga tempelo vuandaka yimbi?

¹³ Kisalu ya kutunga tempelo pekisamaka. Kasi, bantu yina ponamaka lokola bantuadisi—Nganga-nzambi ya Nene Yosua mpe Guvernere Zorobabele—‘bandaka kutunga diaka yinzo ya Nzambi.’ (Esd. 5:1, 2) Bayuda yankaka lendaka kanisa ti nzengolo yango vuandaka yimbi. Bayuda lendaka sueka ve ti bavuandaka tunga tempelo, mpe bazabaka ti bambeni na bau lendaka sala nionso yina balenda samu na kupekisa kisalu yango. Babakala yango zole yina vuandaka tuadisa mambu, Yosua mpe Zorobabele, bavuandaka na nsatu ya kundimisama ti Yehova vuandaka pesa bau lusadusu. Babakaka lusadusu yango. Yinki mutindu?

14. Na kutadila Zekaria 4:12, 14, yinki lukindusu Nganga-nzambi ya Nene Yosua mpe Guvernere Zorobabele bakaka?

¹⁴ Tanga Zekaria 4:12, 14. Na kitini yayi ya mbona meso ya Zekaria, mbasi monisaka na mbikudi ya kukuikama ya Nzambi ti bayinti zole ya olive vuandaka monisa ‘bantu zole yina metulua mafuta’—Yosua mpe Zorobabele. Mbasi tubaka ti yavuandaka lokola babakala yango zole vuandaka ‘telema pembeni ya Mfumu ya ntoto ya mvimba,’ Yehova. Yavuandaka mpenza diluaku mosi ya lokumu! Yehova vuandaka tudila bau ntima. Na yau, bampangi na bau Bayisaele vuandaka na bamfunu nionso ya kutula ntima na banzengolo na bau mpe na malako ya Nzambi, yavuanda kana malako yango kele yinki mutindu.

15. Yinki mutindu beto lenda monisa ti beto kezitisaka lutuadusu ya Yehova yina kele na kati ya Mpova na yandi?

¹⁵ Nzila mosi yina Yehova kena kusadila samu na kutatamana kupesa malako na bisadi na yandi bubu yayi kele Mpova na yandi, Biblia. Na mukanda yango ya nlongo, yandi kena kuzabisa beto mutindu ya kusambila yandi. Yinki mutindu beto lenda monisa ti beto kezitisaka lutuadusu yina beto kebakaka na nzila ya Mpova ya Nzambi? Na kutulaka mpenza dikebi na yau mpe na kubakaka ntangu samu na kubakusa yau. Kukiyuvusa: ‘Ntangu munu ketangaka Biblia to mosi ya mikanda na beto, munu ketelemaka, mpe munu keyindulaka na mpinda? Munu kesosaka kubakusa bakedika ya Biblia yina “kele mpasi samu na kubakusa”? To munu ketangaka kaka nzunzu nzunzu?’ (2 Pi. 3:16) Kana beto kebakaka ntangu ya kuyindula na mpinda mambu yina Yehova kena kulonga beto, beto kevuanda na dikoki ya kulanda lutuadusu na yandi mpe beto kekokisa kisalu na beto ya kusamuna.—1 Tm. 4:15, 16.

16. Kana beto kena kubakusa ve mbotembote lutuadusu yina mekatuka na ‘nanga ya kukuikama mpe ya mayele,’ yinki kesadisa beto samu beto landa yau?

¹⁶ Nzila yankaka yina Yehova kepesaka beto lutuadusu kele ‘nanga ya kukuikama mpe ya mayele.’  (Mat. 24:45) Na bantangu yankaka, nanga yango lenda pesa lutuadusu yina beto kena kubakusa mbotembote ve. Na kifuani, beto lenda baka malako yina kena kutubila mutindu beto lenda kukibongisa samu na kuvuka na kisumbula mosi ya nene yina beto kekanisa ti yalenda salama ve na buala na beto. To beto lenda kukimona ti nanga yango melutisa ndilu na diambu metadila kukenga na ntangu ya maladi yayi ya yimbi. Yinki beto fueti sala kana beto memona ti malako yina bamepesa beto kele ve ya nduenga? Beto lenda kanisa na mutindu Bayisaele bakaka mambote na kusadilaka malongi yina Yosua mpe Zorobabele pesaka bau. Beto lenda kanisa diaka na masolo yankaka ya Biblia yina beto metangaka. Na bantangu yankaka bisadi ya Nzambi vuandaka baka lutuadusu yina vuandaka monana ve ya nduenga na meso ya bantu kasi yataninaka luzingu na bau.—Baz. 7:7; 8:10.

17. Yinki bupusi mbona meso ya kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive vuandaka na yau samu na Bayuda?

¹⁷ Mbona meso ya tanu yina Zekaria monaka mbala yankaka yavuandaka monana puelele ve, kasi yasadisaka Bayuda samu batatamana kuvuanda na vema na kisalu na bau mpe na nsambudulu na bau. Mpe ntangu basadilaka mambu yina balongukaka na nzila ya mbona meso ya Zekaria, bamonaka lusadusu mpe lutuadusu ya nzola ya Yehova. Na nzila ya mpeve ya nlongo na yandi ya kilendo, Yehova sadisaka bau batatamana kisalu na bau mpe bavutukila kiese na bau.—Esd. 6:16.

18. Na yinki mutindu mbona meso ya Zekaria lenda vuanda na bupusi samu na nge?

¹⁸ Mbona meso ya Zekaria ya kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive lenda vuanda na bupusi ya nene na luzingu na beto. Mutindu beto tubaka yau, yalenda sadisa nge nge vuanda na ngolo ya kununga ntangu bantu yankaka kena kutelemina nge, nge vuanda na kiese ntangu mambu ya luzingu na nge mesoba, mpe nge tula ntima ya kuzitisa ntangu nge mebaka malako yina nge kena kubakusa mbote ve. Yinki nge fueti sala ntangu nge kena kukutana na mambu ya mpasi na luzingu na nge? Ya ntete, mona yina Zekaria monaka—kidimbu yina kena kumonisa ti Yehova kena kutanina bisadi na Yandi. Na manima, sala na kutadilaka mambu yina nge kena kumona na kutudilaka Yehova ntima mpe na kutatamanaka kusadila yandi na ntima na nge ya mvimba. (Mat. 22:37) Kana nge mesala mutindu yina, Yehova kesadisa nge samu nge sadila yandi na kiese samu na mvimba mvimba.—Kol. 1:10, 11.