1. Musiku yina mfumu Sirusi fungulá ba-juif nzila ya kusala yinki?

 Ba-juif vandá na kilengi. Yehova Nzambi ‘tumisaka ntima ya Sirusi mfumu ya Persia’ na kubasisa bana ya Izraele na Babilone, na manima ya kulutisa bamvula mingi kuna. Mfumu Sirusi pesá musiku samu ba vutuka na bwala ya bawu, mpe ba ‘tunga dyaka yinzo ya Yehova Nzambi ya Izraele.’ (Esd. 1:1,3) Ya vandá nsangu ya mbote samu na bana ya Izraele! Ya zolá zonza ti ba ke vutukila kusambila Yehova na bwala yina yandi pesá bawu.

2. Ntangu ba-juif vutuká na Yeruzalemi, yinki ba lendá kusala?

² Na 537 T.N.B., bantu ya ntete yina katuká na Babilone kumá na Yeruzalemi, na bwala ya Yuda. Ba bandá kutunga yinzo ya Nzambi, mpe na 536 T.N.B., ba manisá ba-fondation!

3. Wapi bankwamusu kuminá ba-juif ntangu ba vandá sosa kutunga yinzo ya Nzambi?

³ Ntangu ba bandá kutunga yinzo ya Nzambi, bantu mingi bandá kukwamisa bawu. Bantu ya babwala yina vandá pene-pene na Yeruzalemi ‘vandaka kulembisa bantu ya Yuda nzutu mbala na mbala mpe kumanisa bawu bukindi samu ba bika kutunga.’ (Esd. 4:4) Ya vandá mpasi samu na bana ya Izraele, mpe na manima, bamambu lutilá dyaka kubeba. Na 522 T.N.B., Artazeresesi kumá mfumu ya bwala ya Persia. * Samu mfumu ya malu-malu kumá, bambeni ya ba-juif talá nzila ya kusukisa kisalu ya kutunga yinzo ya Nzambi. Ba kanisá na ‘kubasisa mpasi na nkumbu ya musiku.’ (Nku. 94:20) Ba sonikilá mfumu Artazeresesi mukanda, mpe ba zonzá na yandi ti ba-juif vandá sosa kukatuka na lutumu ya yandi. (Esd. 4:11-16) Mfumu ndimá bamambu ya luvunu yina ba zonzá na yandi, mpe yandi niminá ba-juif na kutunga yinzo ya Nzambi. (Esd. 4:17-23) Kisalu ya kutunga tempelo sukaka.—Esd. 4:24.

4. Yinki Yehova salá ntangu ba niminá ba-juif na kutunga yinzo ya yandi? (Izaya 55:11)

 ⁴ Ya vandá na bantu yina vandá sala nyonso samu na kukanga ba-juif nzila ya kutunga yinzo ya Nzambi. Na kati ya bawu, ya vandá na ba yina vandá zinga na Yuda, kasi vandá sambilá ve Yehova, mpe na mwa bantu ya guvernema ya Persia. Kasi Yehova vandá na nsatu ba-juif manisa kutunga yinzo ya yandi. Beto zaba ti yandi ke lungisá ntangu nyonso dikanisi ya yandi. (Tanga Izaya 55:11.) Yandi lakisá Zakari bimona-meso 8. Na manima, Zakari zolá zonza bimona-meso yina na ba-juif samu ya pesa bawu ngolo. Ya zolá sadisa ba-juif na kutala ve boma na bantu yina vandá kwamisa bawu. Mpe ya zolá pesa bawu bukindi ya kuvutukila kisalu yina Yehova vandá zola ba sala. Na kimona-meso ya tanu yina yandi kuzwaka, Zakari talá kima yina ba ke tudilá minda na bayinti zole ya olive.

5. Yinki beto ke zonzila na artikle yayi?

⁵ Ya ke kuminá beto nyonso na kuvanda ya kulemba. Mutindu bana ya Izraele, beto mpe lenda kuzwa ngolo na manima ya kimona-meso ya tanu yina Yehova lakisá Zakari. Kuzaba kimona-meso yayi lenda sadisa beto na kubika ve kusadila Yehova ntangu ba ke kwamisá beto, ntangu bamambu ke sobá na luzingu ya beto, to ntangu ya ke mpasi na beto na kulanda nzila yina kimvuka ya Yehova ke lakisaka.

6. Wa’ faso kimona-meso ya kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive ya Zakari 4:1-3 pesá ba-juif bukindi? (Tala foto ya paje ya kubanda.)

⁶ Tanga Zakari 4:1-3. Kimona-meso ya kima ya kutudila minda mpe bayinti zole ya olive pesá ba-juif ngolo ya kubika ve kisalu ya bawu, ata ba vandá kwamisa bawu. Na yinki ya vandá pesa bawu ngolo? Nge me tala ti kima ya kutudila minda vandá na mafuta ntangu nyonso? Bayinti zole ya olive vandá filisa mafuta na ndonga mosi, na nzila ya batiyo. Na manima, ndonga yango vandá filisa mafuta na mosi na mosi ya minda. Samu mafuta vandá kwiza ntangu nyonso, minda vandá kufwa ve. Zakari yufulaka: ‘Bima yayi zola zonza yinki?’ Mbazi pesak’ yandi mvutu ya Yehova: ‘“Na kimvuka ya basoda ve, na ngolo ve, kasi na mpeve ya munu,” Yehova ya bimvuka ya basoda muntu me tuba.’ (Zak. 4:4, 6) Mafuta ya bayinti ya olive vandá kifwani ya mpeve santu ya Yehova, ngolo mosi yina ke manisá ve. Basoda nyonso ya kimfumu ya Persia vandá kima mpamba na mantwala ya ngolo yina mpeve santu ke pesaka. Yehova vandá na ba-juif mpe yandi zolá pesa bawu ngolo ya kumanisa kisalu ya kutunga, ata bankwamusu. Ya vandá nsangu mosi ya mbote. Nyonso yina ba zolá sala, ni kutula ntima na Yehova mpe kuvutukila kisalu. Ni yina ba salá, ata musiku yina vandá nimina ba tunga vandá ntete.

7. Wapi mambu salamá yina sadisá ba-juif na kumanisa kutunga yinzo ya Nzambi?

⁷ Ya ke na kima yina kwizá bongisa bamambu samu na ba yina vandá tunga yinzo ya Yehova. Na mvula 520 T.N.B., Dariusi 1^er kumá mfumu ya Persia. Na mvula ya zole ya kimfumu ya yandi, yandi kwizá tala ti musiku yina vandá nimina ba-juif na kutunga tempelo, ba zolá pesa ve yawu. Dariusi zonzá ba manisa kisalu. (Esd. 6:1-3) Mukanu ya mfumu Dariusi pamusá bantu mingi. Kasi ya vandá na mambu ya nkaka yina yandi salaka. Yandi zonzá na bantu ya babwala yina vandá pene-pene na bana ya Izraele, na kukota dyaka ve na mambu ya kutunga yinzo ya Yehova. Mpe yandi zonzá na bawu na kupesa ba-juif mbongo mpe bima ya nkaka yina ba vandá na yawu nsatu, samu ba manisa kisalu! (Esd. 6:7-12) Ya salá ti, na 515 T.N.B., kaka bamvula 4 na manima, ba manisá kutunga tempelo.—Esd. 6:15.

8. Samu na yinki nge zolá tekita ve ntangu ba ke kwamisá nge?

⁸ Bubu yayi mpe, ya ke na bantu mingi yina ke sosá kunimina bisadi ya Yehova na kusadila yandi. Na kifwani, na babwala ya nkaka, luyalu ke niminá bampangi ya beto na kusamuna to na  kusala balukutakanu. Ya ke na ba yina ba ke tulá na boloko to ba ke ‘nataka na mantwala ya baguvernere mpe ya bamfumu.’ Ntangu ya ke salamá, ya ke pesá bawu bweso ya kuzonzila na bantu yina kiminu ya bawu. (Mat. 10:17, 18) Bantangu ya nkaka, bamambu ya bampangi ya beto ke bongá ntangu baguvernema ke sobaka. To zuzi mosi ya ntima ya mbote lenda baka mukanu yina ke fungula bampangi nzila ya kusadila Yehova faso ba zola. Ata na babwala yina guvernema ke niminá ve kusadila Yehova, bampangi ya nkaka ke kutaná na bankwamusu yina ke katuká na bantu ya dikanda ya bawu. Ba ke salá nyonso samu ba bika kusadila Yehova. (Mat. 10:32-36) Bambala mingi, ntangu bantu ya dikanda ya beto yina ke kwamisá beto ke talá ti beto ke kaka ya kukangama na Yehova, ba ke biká kukwamisa beto. Ya me salamá ti ba yina vandá kwamisa beto na ntama, bubu yayi me kuma bampangi ya beto. Ntangu ba ke sosá kunimina nge na kusadila Yehova, kubika ve! Vanda na bukindi. Yehova ke na sadisá nge na nzila ya mpeve santu ya yandi. Kuvanda ve na boma.

9. Samu na yinki ba-juif ya nkaka dilá ntangu ba talá ba-fondation ya tempelo ya malu-malu?

⁹ Ntangu ba tulá ba-fondation ya tempelo ya malu-malu, ba-juif ya nkaka ya biboba dilaka. (Esd. 3:12) Ba zabá faso yinzo ya Nzambi yina Salomo tungá vandá kitoko. Mpe na meso ya bawu, tempelo yina ba vandá tunga vandá ‘mpamba kana ba fwanisa yawu na nkembo ya yawu ya ntete.’ (Aga. 2:2, 3) Ba vandá na mawa samu ba vandá fwanisá yinzo ya ntama na ya malu-malu. Kimona-meso ya Zakari zolá sadisa bawu na kuvutula kilengi ya bawu. Wa’ faso ya zolá salama?

10. Wa’ faso bamambu yina mbazi zonzá na Zakari 4:8-10 sadisá ba-juif na kuvutula kilengi ya bawu?

¹⁰ Tanga Zakari 4:8-10. Yinki mbazi ya Yehova vandá sosa kulakisa ntangu yandi zonzá ti ba-juif ke ‘kuwa kiese mpe ke tala singa ya bamaso na diboko ya Zorobabele,’ guvernere ya ba-juif? Singa ya bamaso ke sadisá muntu yina ke na tungá na kuzaba si kima yina yandi ke na tungá ke ya kutelama to ya kutengama. Na kifwani yayi, mbazi ya Yehova vandá sosa kulakisa na bana ya Izraele ti, ata yinzo ya malu-malu vandá ve kitoko faso ya ntama, kasi na meso ya Yehova, ya vandá ya kulunga. Yehova vandá sepela na yinzo ya malu-malu yina ba vandá tungá. Na yawu, bawu mpe zolá sepela. Na meso ya Yehova kima yina vandá mfunu, vandá ti ba sambila yandi na faso yina yandi ke zolaka. Ba zolá tula meso ya bawu kaka na yina ba lenda sala samu Yehova ndima  faso ya bawu ya kusambila yandi. Ni yina zolá sadisa bawu na kuvutula kilengi ya bawu.

11. Wapi bamambu ya mpasi bisadi ya Yehova ya nkaka ke na kutaná na yawu?

¹¹ Ntangu bamambu ke sobá na luzingu, ya ke vandá mpasi. Bampangi ya nkaka yina vandá salá kisalu ya circonscription, to vandá na Béthel, ba me filisa bawu na bisalu ya nkaka. Ya ke mpe na ba yina me bika bisalu yina ba vandá sala na kati ya kimvuka ya Yehova samu ba me nuna. Ya ke ve disumu na kuvanda na mawa ntangu bamambu ya faso yayi ke kuminá beto. Na kubanda, beto lenda zaba ve samu na yinki kimvuka ya Yehova me baka mukanu yina. To ya lenda vanda mpasi na beto na kundima yawu. Beto lenda kanisa ti luzingu ya beto ke dyaka ve kitoko faso na ntama. Ya lenda lembisa beto mpe beto lenda tala ti beto ke dyaka ve na mingi ya kusala samu na Yehova. (Bin. 24:10) Wa’ faso kimona-meso yina Zakari talá lendá sadisa beto na kubika ve kupesa bangolo ya beto nyonso na kisalu ya Yehova?

12. Wa’ faso kimona-meso ya Zakari ke sadisá beto ntangu bamambu ke sobá na luzingu ya beto?

¹² Ya ke vanda ve mpasi na kumesana na luzingu ya beto ya malu-malu si beto sosa kutadila bamambu mutindu Yehova ke tadilak’ yawu. Yehova ke na salá bamambu ya nene bubu yayi. Beto ke na bweso ya kusala kintwadi na yandi. (1 Ko. 3:9) Kisalu yina beto ke na salá samu na Yehova lenda soba, kasi luzolo ya Yehova samu na beto lenda soba ve. Si nge ke na salá dyaka ve kisalu yina nge vandá sala na kimvuka ya Yehova, kulutisa ve ntangu ya nge nyonso na kusosa kuzaba samu na yinki bamambu me soba. Kubebisa ve ntangu na kukanisa na “bilumbu ya ntama.” Sambila Yehova yandi sadisa nge na kutala bima ya mbote yina nge ke na yawu bubu yayi. (Lon. 7:10) Kulutisa ve ntangu na kukanisa na bima yina nge lenda sala dyaka ve, kasi kanisa na yina nge lenda sala. Kimona-meso ya Zakari ke na lakisá beto ti ya ke mfunu na kuvanda na makanisi ya mbote. Ya ke sadisa beto na kubumba kilengi ya beto, mpe na kuvanda kaka ya kukangama na Yehova, ata na ntangu bamambu ke sobá na luzingu ya beto.

13. Samu na yinki bantu ya nkaka ya Izraele vandá tala ti mukanu ya kuvutukila kisalu ya kutunga yinzo ya Nzambi vandá yimbi?

¹³ Ba me nimina kutunga yinzo ya Nzambi. Ata mpili yina, nganga-Nzambi ya nene Yeshua na guvernere Zorobabele, babakala yina Yehova solá samu na kutwadisa bisadi ya yandi, ‘bandaka kutunga dyaka yinzo ya Nzambi.’ (Esd. 5:1, 2)  Ntangu ya nkaka, ya vandá na ba-juif yina vandá tala ti kuvutukila kutunga tempelo, vandá mukanu ya yimbi. Kisalu ya kutunga yinzo ya Nzambi vandá salama ve na mansweki. Ba vandá sala yawu na mantwala ya bantu nyonso. Ya zolá vanda ve mpasi na ba yina vandá kwamisa bawu na kuzaba ti ba ke na tungaka. Mpe ba lendá kwiza sosila bawu mindondo. Yeshua na Zorobabele, babakala yina vandá na mantwala, vandá na nsatu na kuzaba ti Yehova ke na bawu. Yehova lakisá bawu yawu.

14. Wa’ faso bamambu yina ke na Zakari 4:12, 14, pesá nganga-Nzambi ya nene Yeshua mpe guvernere Zorobabele ngolo?

¹⁴ Tanga Zakari 4:12, 14. Na baverse yayi, mbazi lakisá ti bayinti zole ya olive ke bifwani ya ‘bantu zole yina ba me tulaka mafuta,’ Yeshua na Zorobabele. Babakala zole yayi vandá ya ‘kutelama na lweka ya Mfumu ya ntoto ya muvimba,’ Yehova. Ya vandá bweso ya nene samu na bawu. Yehova vandá tula bawu ntima. Na yawu, bampangi ya bawu zolá tula mpe bawu ntima mpe kulanda bamambu nyonso yina ba vandá zonza na bawu, samu ni bawu Yehova vandá sadila samu na kutwadisa bawu.

15. Wa’ faso beto lenda lakisa ti bamambu yina Biblia ke zonzá ke mfunu na meso ya beto?

¹⁵ Bubu yayi, Yehova ke sadilá Biblia samu na kulakisa bisadi ya yandi nzila ya kulanda. Na Biblia, yandi ke lakisá beto mutindu ya kusambila yandi yina yandi ke zolaka. Wa’ faso beto lendá lakisa ti bamambu yina yandi ke zonzá na Biblia ke mfunu samu na beto? Beto fungula meso mpe makutu ya beto ntangu beto ke tangá Biblia. Mpe beto sosa kuzaba mbote-mbote yina ya ke zonzaka. Nge lenda yufula: ‘Ntangu mu ke tangá Biblia to mosi ya mikanda ya beto, mu ke baká kwandi ntangu ya kukanisa na yina mu me tanga? Mu ke sosá kwandi kuzaba bamambu ya nkaka ya Biblia yina ke “mpasi na kuvisa [kuzaba]”? To mu ke tangak’ yawu na zulu-zulu?’ (2 Pi. 3:16) Si beto baka ntangu ya kukanisa mbote-mbote na bamambu yina Yehova ke longá beto, beto ke lenda kulanda nzila yina yandi ke na lakisá beto, mpe kulungisa kisalu ya beto ya kusamuna.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Ntangu beto ke na zabá ve samu na yinki ‘muumbu ya mayela mpe ya kukwikama’ me pesa musiku, yinki ke sadisa beto na kulanda yawu?

¹⁶ Yehova ke sadilá mpe ‘muumbu ya mayela mpe ya kukwikama’ samu na kulakisa bisadi ya yandi nzila ya kulanda. (Mat. 24:45) Ntangu ya nkaka, muumbu ya mayela lenda lakisa beto nzila yina beto ke na zabá ve samu na yinki beto me bonga kulanda yawu. Na kifwani, ba lenda pesa beto misiku samu na kuyidama mpe kuvuuka na mipepe ya ngolo, kuningana ya ntoto mpe bima  ya faso yina. Ntangu ya nkaka, beto lenda kanisa ti bamambu ya faso yayi lendá salama ve kisika beto kele. To na ntangu yina maladie mosi ke na mwanganá na yinza, to na kisika yina beto kele, beto lenda tala ti misiku yina ke na pesá muumbu ya mayela ke ya kulutila. Yinki beto lenda sala si beto ke na talá ti misiku yina muumbu ya mayela ke na pesá ke ve mbote? Beto lenda kanisa na bambote yina bana ya Izraele kuzwá samu ba landá nzila yina vandá lakisa bawu Yeshua na Zorobabele. Beto lenda kanisa mpe na masolo ya nkaka ya Biblia. Bantangu ya nkaka, bisadi ya Yehova kuzwá misiku yina vandá talana ve mayela na meso ya bantu. Kasi na manima, ya vuukisá luzingu ya bawu.—Baz. 7:7; 8:10.

17. Yinki kimona-meso ya kima yina ba ke tudilá minda na bayinti zole ya olive salá na ba-juif?

¹⁷ Kimona-meso ya tanu yina Zakari talá vandá nkufi. Kasi ya pesá ba-juif tiya na kisalu ya kutunga mpe na kusadila Yehova. Mpe ntangu ba sadilá bamambu yina Zakari talá, Yehova sadisá bawu mpe twadisá bawu na luzolo nyonso. Na nzila ya mpeve santu ya yandi, Yehova sadisá bawu na kumanisa kisalu, mpe na kuvutula kilengi ya bawu.—Esd. 6:16.

18. Wa’ faso kimona-meso ya Zakari lenda sadisa nge?

¹⁸ Kimona-meso ya Zakari ya kima ba ke tudilá minda na bayinti zole ya olive lendá sadisa beto mingi. Faso beto me tala yawu, ya lenda pesa beto ngolo na kulemba ve ntangu ba ke kwamisá beto. Ya lenda sadisa beto na kubumba kilengi ntangu bamambu ke sobá na luzingu ya beto. Mpe ya lenda sadisa beto na kutula ntima na ba yina ke twadisá beto ntangu beto ke na zabá ve samu na yinki ba ke na lakisá beto nzila mosi ya kulanda. Yinki nge me bonga kusala ntangu nge ke kutaná na bampasi? Tala yina Zakari talaka. Kanisa na nyonso yina ke na lakisá ti Yehova ke kipeke bisadi ya yandi. Na manima, tula ntima na Yehova, mpe kubika ve kusambila yandi na ntima ya nge nyonso. (Mat. 22:37) Si nge sala yawu, Yehova ke sadisa nge na kusadila yandi na kilengi ntangu nyonso.—Kol. 1:10, 11.