1. N’nga pyosangalali-a viivi vyadedi-edha Ayuda tangali adhaari?

 A YUDA tatoosangalala maningi. Yohova atolimbi-a “rima wa Koresi mwene wau Perisiya” ira amathatule Aisraeli tamanle vyawa mazana manjinji tangali adhaari wu Babulo. Mwenula atolaleya ira a Yuda tangawelenle waniwa ira “tamamange nyumba ya Yohova Nlungu wa Aisraeli.” (Ezara 1:1, 3) Lamulo leli lali losangalali-a maningi! Vyevi vyathapulela ira lambela Nlungu waimbarimbari ungaweleli-edhiwe muilambo yaava-idhe liye.

2. N’nga Ayuda akumile udhaarini tangafiile wu Yerusalemu tairile n’ni?

² Yawa ya 537 B.C.E., Ayuda oroma kuma udhaarini tatofiya wu Yerusalemu, wali Sedi la umwene wa iwono ya makumelo adhuwa wa Ayuda. Va-anavire hora yolapela, tatooroma manga kachisi thitho vofiya yawa ya 536 B.C.E., tali tangamadhi rungunucha sapato ya nyumbiyo!

3. N’nga Ayuda taruni-iwa a-vi?

³ Mbwenye Ayudao tangaromile manga kachisi, atu tatoroma aruni-a maningi. Atu owarungunuwa, “tali tafooki-anga mandha aatu au Yuda noava-a pwadho vabasa lomanga.” (Ezara 4:4) Vyevi vyali vyorucha wa Ayudao, mbwenye vyongo vyatoothakala kwaranya veva. Yawa ya 522 B.C.E., mwene m’pya wau Perisiya dhinalee Aritasasita, atoroma tonga. * Atu oruni-ao tatoona ira chinja waanamatonga njingari ira takondi-eletu basa lomangalo, “voromi-a nyarwa dhela vo-ela malamulo.” (Sal. 94:20) Tatom’mwandela Mwene Aritasasita ira Ayuda tanoovwelana vyoi tadhimbinuwele umwenee. (Ezara 4:11-16) Mwenuo atoororomela vyonama vyaatuvyo liye kondi-a basa lomanga kachisilo. (Ezara 4:17-23) Vyevyo vyatoiri-a ira  Ayudao ta-iyachi basa lasangalalana aliwa lomanga kachisi.—Ezara 4:24.

4. N’nga Yohova airile n’ni atu tangaromile runi-a basa lomanga kachisi? (Esaya 55:11)

⁴ Atu ailambonimo a-alambela Yohova na andimuwa andimuwa enango anamatonga au Perisiya, tanofechecha kondi-a basa lomanga kachisi. Mbwenye Yohova ali angasikimizile ira basa lomangalo kaliimele, thitho hora dhothene unokwakwaneli-edha ifuneloyee. (Muleri Esaya 55:11.) Liye atoava-a Ayuda namaongela olimba rima dhinalee Zakariya thitho atom’moni-a masopenya 8 odabwi-a aawandele liye naifunelo yoi aalimbi-e. Masopenyao atoakami-a zindiyela ira katinofwanela ova atu aaruni-a thitho atoalimbi-a ira tadhowenave laba basa la Yohova. Masopenya anathanu, Zakariya atoona yo-elavo nyale na miri minli ya maolivi.

5. N’nga chini inofuna i-yo tapanya muyofunjedha yei?

⁵ I-yo othene hora dhinango ninogumanechana vyongo vyofooki-a. Ee-no ninooda ganyali nathuulela moda walimbi-idhe Yohova Aisraeli vo-indi-edha basa masopenya a yo-elavo nyale na miri minli ya maolivi. Masopenyala anoikami-a ira nimlabele Yohova mororomeleya naruni-iwanga, vyongo vyachinja vaingumi yi-u, thitho nawachela malangi-o a-anaavwechecha i-yo pama.

6. N’nga masopenya a yo-elavo nyale na miri minli ya maolivi, anoongiwa va lemba la Zakariya 4:1-3 alimbi-idhe a-vi Ayuda? (Muone iruthiruthi yavakapani.)

⁶ Muleri Zakariya 4:1-3. Masopenya a yo-elavo nyale na miri minli ya maolivi, atoakami-a Ayuda ira takale olimba rima vyaruni-iwa aliwa. Moi a-vi? N’nga mutoona ira yo-elavo nyaleyo yanokaana makura hora dhothene? Makurao akumela mirini ya maolivi abomeela paratoni amala aliwa dhowanga nyaleni 7, dhedho dhali vayo-lavo nyale. Makura enala anoiri-a ira nyaledho dha-atimenga. Zakariya atofuka ira: “N’nga vyevi vinothapulelan’ni?” Ngelo atom’mwakula vom’mwandela milanyu yokumela wa Yohova ira: “‘Ira vyongo vyothene viireye, kavanafuneela gulu lakhondo venango kopolo, mbwenye zimwanga,’ uongile e-no ngu Yohova wamaziza.” (Zakar. 4:4, 6) Makura okumela mirinimo aimelela zimu wochena wa Yohova wenuo uli wakopolo dho-omala. Kopolo dha zimu wa Nlungu kadhali dhoinjiva maningi kwaranya kopolo dha gulu laanyakhondo au mwene wa Perisiya. Mokami-iwa na Yohova atu amanga kachisi tangaodile laba basa liwa fiyedha mari-a angalive ira tanoruni-iwa. Milanyu yen’na yali yolimbi-a maningi! Vyafwanela ira Ayudao kum’nyindela Yohova no roma laba basa liwa. Thitho piyevyo vyairile aliwa angalive ira basalo latokondi-iwa.

7. N’nga kuchinja uuvi wadidili-edhe rima waatu omanga kachisi?

⁷ Chinja unango waireile watodidili-a rima waatu amanga kachisi. Kuchinja oi a-vi? Yawa ya 520 B.C.E., oroma, atooroma tonga Perisiya. Yawa yanambili ya utongee, liye atozindiyela ira kondi-a basa lomanga kachisi wali wo-ovwelana na malamulo. Ee-no Dariyo atoorumeli-a ira Ayuda tamari-e basa lomanga kachisilo. (Ezara 6:1-3) Milanyu yen’na yatodabwi-a atu othene. Mbwenye vatokala vyongo vinango vyaireile. Mwenuo atowandela atu aarungunuele Adyuao ira ta-iyachi adodomi-a thitho tavelele kobiri na vyongo vinango vyofuneya vyokami-a basalo! (Ezara 6:7-12) Vyo-arelavovyee, Ayuda tatomari-a manga kachisi vangavirile vyawa 4, yawa ya 515 B.C.E.—Ezara 6:15.

8. Mwasiwa ngwani munofwanela kala olimba rima mwaruni-iwanga?

⁸ Malamboano, thitho arumiwi anjinji Yohova tanoruni-iwa. Mofwanafwani-a, atu enango  anokala muvilambo vyoi basali-u tokondi-iwa. Muvilambo vyevi, abali-u tanomangiwa “noveleliwa mandhani mwa anamatongaolemeziwa na wa mamwene ira ukale umboni waaliwa.” (Mat. 10:17, 18) Hora dhinango, chinja wanamatonga unoi-a ira vyongo vikale pama. Venango namatonga watangaranga unooda velela malamulo oira-a ira nikaena ufulu olambela Yohova. Mbenye Amboni dha Yohova enango tanoruni-iwa mundhila dhinango. Aliwa anokala muilambo yoi lambela Yohova kai okondi-iwa, mbwenye anoruni-iwa naabaliwa anofunechecha ira taaimwanani-e mlambela Nlungu. (Mat. 10:32-36) Hora dhinango, atu oruni-ao tazindiela ira vinaira aliwavyo vodhilimbi-edha ira tafooki-e abaliwa ale ali Amboni dha Yohova ko-olaba basa, aliwa tanoa-iyachi. E-no atu ale taruni-a, vasogolo viwa tatokala abali naarongola athindhi. Nyo thitho mwaruni-iwanga kamufooke! Mukalenga olimba rima. Yohova unoukami-ani na zimwee ochena uli wakopolo. E-no kavali yongo inofwanela nyo ova!

9. Mwasiwa ngwan’ni Ayuda enango tatosukwala sapato ya kachisi upya ingamadhi rungunuchiwa?

⁹ Sapato ya kachisi ingamadhi mangiwa, Ayuda enango oulula tatoroma ula. (Ezara 3:12) Aliwa tatoona kachisi watitimi-o wamangile Solomu thitho tatothuuleela ira kachisi wamangiwa wenuo, kwaakaena titimi-o “voufwanafwani-a” na kachisi oroma. (Hagai 2:2, 3) Aliwa tatosukwala namwasa olandani-ana kachisi wawale na upya. Mbwenye masopenya a Zakariya tangaakami-idhe ira tarome kala osangalala. N’nga vyevi vyaodeye a-vi?

10. N’nga madhu a ngelo anofwanyeya va lemba la Zakariya 4:8-10 taakami-idhe a-vi Ayuda ira ta-asukwalenga?

¹⁰ Muleri Zakariya 4:8-10. N’nga ngelo athapulelan’ni vaonga liye ira Ayuda “anodha sangalala na basa leli thitho anodha oona go-i wa mestere omanga nyumba mudhandha la [namasogolera wa Ayuda] Zorubabele”? Go-i wa mestere omanga nyumba wali fwarameto yoidhiwi-a akala yongo inango itolinyaleya. Moi e-no ngelo atowasikimizela atu a Nlungu ira, angalive ira kachisuo kwaaoneya mobaleya waatu enango, unodha mari-iwa thitho unodha kala ninga mwemo munofunela Yohova. Yohova angadhiveliwilena kachisuo, e-no thitho naaliwene tanoofwanela kala osangalala. Namwasa wan’ni? Namwasa oi yongo yofuneya wa Yohova yali ira lambela waireya kachisini upyuo ukale ovwelana na ifunelo yee. Ayudao tangathuulele maningi vyokuza lambela Yohova morumeleya, thitho ira liye unongoadhiveliwana,  naaliwe thitho tangaromile kala osangalala.

11. N’nga chini inokala yorucha waarumiwi enango a Yohova a malamboano?

¹¹ Anjinji a i-yo ninokalecha orucheya vyongo vyachinja. Abali enango alabile urumiwi wa hora dhothene na wa hora yolapela, watochinja. Namwasa oulula, abali enango tonofuneela i-yachi urumiwi wadhiveliwana aliwa. Kai vyailendo kala osukwala vyongo vyachinja vaingumii-u. Venango maromelo wene, kaninaode vwechecha pama venango rumela viireilevyo. Ninooda onanga ira walelene vyongo vyali pama maningi. Venango ninooda fooka noonanga ira va-eni kandinaode irana vyongo vomlabela Yohova. (Sang. 24:10) N’nga masomphenya a Zakariya ananikami-a a-vi dhowanave ira vyongo vyothene vinooda i-yo vomlabela Nlungu?

12. N’nga masopenya a Zakariya, ananikami-e a-vi limbanana sukwala unodha namwasa wa chinja wavyongo vaingumi yi-u?

¹² Pyo-orucha rumela vyongo vyachinja akala ninoona vyongo ninga mwemo munoonela Yohova. Liye malamboano unoira vyongo vinjinji thitho nitokaana ngari ilukulu yokala anamalaba afwee. (1 Akor. 3:9) Urumiwi-u unooda chinja, mbwenye Yohova kanani-iyachi. Ngumwasiwa akala vyongo vitochinja gulunimwi-u vyoi vitoukuzani, kamudimbelengana thuulela ira vyongovyo vichinjelen’ni malo movi-arela mombaranya. Malo molavelanga “vyongo vyawale,” molobelenga wa Yohova noonanga vyongo vyapama vidhidhevo namwasa ochinjao. (Namal. 7:10) Malo mothuulelanga vyongo vya-anaode nyo irana, muthuulelenga vyothene vinaode nyo irana. Masopenya a Zakariya anonifunje-a funeya okaana mathuulelo ofwanelela. E-no ninodha kalave osangalala na ororomeleya angalive ira vyongo vitochinja vaingumi yi-u.

13. Mwasiwa ngwan’ni Aisraeli enango tangathuulele ira malangi-o oi tarome manga okoka kachisi ali o-ofwanelela?

¹³ Basa lomanga kachisilo latokondi-iwa. Mbwenye alombwana asakulliwile ira tasogolele, ndimuwa wasembe Yoswa na namasogolela Zerubabele, “tatoroma manga nyumba ya Nlungu.” (Ezara 5:1, 2) Yosakula yeyo venango yaoneya ninga chaali yazelu wa Ayuda enango. Basa lomanga kaali lovithali-eya waamwidaniwa a-indi-edhecha basa ndhila dhothene vofuna aoni-a nyarwa. Alombwana ambili anaizwao, Yoswa na Zorubabele tanofwanela asikimizeli-a ira tatokaana  namakami-a Yohova. Aliwa tatovivwela vyevyo. Moi a-vi?

14. Movwelana na lemba la Zakariya 4:12, 14, ndimuwa wa sembe Yoswa na namasogolela Zorubabele tavaiwile umboni oi a-vi?

¹⁴ Muleri Zakariya 4:12, 14. Ikundu ya Masopenya a Zakariya, ngelo atoavwei-a pama wa namaongela ororomeleya wa Nlungu ira miri minli ya maolivi inoimelela “ozoziwa ambili” Yoswa na Zerubabele. Ngeluo atoonga ira vyali ira ali ninga atu ambilala “taimelela ikunduji na ikundu inangoyo ya Mbwiye wavailambo yothene yavathi,” Yohova. Yen’na ali ngari ilukulu maningi namwasa oi Yohova anoanyindela. Ngumwasiwa, Anaisraeli tafwanela vwela malangi-o aliothene ava-iwa aliwa naalombwana ambilala na mwasa oi Yohova anoa-indi-edha basa ira taasongolelenga.

15. N’nga ninathonyi-edhe a-vi ira ndinolemeza malangi-o a Yohova ofwanyeya mu Madhwee?

¹⁵ Ndhila imbo-i ino-indi-edha basa Yohova vovelele malangi-o waarumiwee malamboano, kudhela mu Madhwee Bibilya. Dhela mu Bukhu lopambuleyalo, liye unoniwandela moda unairele i-yo ira nimlambele morumeleya. N’nga ninathonyi-edhe a-vi ira ninolemeza malangi-o anowachela i-yo mu Madhu a Nlungu? Ninooni-a ira ninolemeza Madhu a nlungu nadhilimbi-edhanga kaana hora yoawaleri noavwechecha pama. Dhifukeni ira: ‘N’nga ndaleringa Bibilya, venango mabukwi-u enango ndinoromecha imela, miyo thuulela mopwasedha vyaleri miyovyo? N’nga ndinosakasaka vinothapulela makundo a Bibilyani “orucha vwechecha”? Venango ndinerecha uleri motamanga mwasuo?’ (2 Pe. 3:16) Akala ninokaana hora yothuulela mopwasedha va vinonifunji-a Yohova, ninooda a-rela malangi-oee nokwakwaneli-edha basa li-u lolaleela.—1 Timo. 4:15, 16.

16. Akala kaninovwechecha pama malangi-o aniva-idhe “dhaari ororomeleya na wazelu,” n’nga chini inanikami-e a-rela malangi-ao?

¹⁶ Ndhila inango inonisogolelana Yohova, ngu “dhaari ororomeleya na wa zelu.” (Mat. 24:45) Hora dhinango dharuwo unoniva-a malangi-o a-anavwechecha i-yo pama. Mofwanafwani-a, ninooda wachela malangi-o o-ovira kundu okozeela vulumuwa vamasoka avilengo anothuulela i-yo ira kanodha nigwela wu isani wi-u unokala i-yo. Venango ninooda thuulela ira dharuo unovikumbanyedha maningi vahora ya sau. N’nga ninofwanela iran’ni akala ninoona ira malangi-o anoveleliwao mbo-okami-a? Nithuulele mwemo Aisraeli mwaganyalele aliwa na mwasa o-arelela  malangi-o ava-iwile aliwa dhela wa Yoswa na Zerubabele. Ninooda thuulela myasa minango ya Bibilyani ilerile i-yo. Hora dhinango atu a Nlungu anowachela malangi-o anooneya ninga o-okami-a okumela waatu mbwenye anovulumucha ingumi.—Anam. 7:7; 8:10.

17. N’nga masopenya a yo-elavo nyale na miri minli ya maolivi aakami-idhe a-vi Ayuda?

¹⁷ Masopenya anathanu aoni Zakariya aoneya ira ali ogwandela, mbwenye tatoava-a Ayuda mathuulelo apya va basa liwa no lambela wiwa. Tadharome ira vyongo movwelana na vyaoni zakariya, tatoona ira Yohova anoakami-a mwaudhivela noasogolera. Mo-indi-edha basa zimwee ochena wakopolo, Yohova atoakami-a dhowanave laba basa liwa nokalave osangalala.—Ezara 6:16.

18. N’nga masopenya a Zakariya anaukami-eni a-vi?

¹⁸ Masopenya a Zakariya a yo-elavo nyale na miri minli yamaolivi anooda ukami-ani maningi vaigumi yinyu. Ninga muonele i-yo, vinooda ukami-ani kaana kopolo mwagumanana atu oruni-a, sangalala unofuneela nyo vyongo vyachinja vaingumi yinyu, thitho na iroromelo inofuneela ira mukaena mwava-iwa malangi-o a-anovwechecha nyo pama. N’nga munofwanela ira n’ni mwagumanana vyorucha vaingumi yinyu? Yoroma, muonenga ninga vyaoni Zakariya, umboni othonyi-edha ira Yohova unosamalela atwee. Mwamala, muirenga vyongo movwelana na umbonuo vomroromela Yohova nodhowanave lambela na riminyu wethene. (Mat. 22:37) Mwaira e-no, Yohova unodha ukami-ani ira mumlabelenga mosangalala dhowa nodhowa.—Akol. 1:10, 11.