1. Ki nto mañi yetabisa yeneka ezahala kwa Majuda bane bali mwa buhapiwa?

 MAJUDA nebatabile hahulu. Jehova Mulimu ‘naasusumelize pilu ya Mulena Sirusi wa Peresia’ kuli alukulule Maisilaele bane batandile lilimo zeñata mwa buhapiwa kwa Babilona. Mulena afa zibiso ya kuli Majuda bakutele kwa naha yabona “kuyo yaha ndu ya Jehova Mulimu wa Isilaele.” (Ezira 1:1, 3) Yeo neli zibiso yetabisa luli! Taba yeo neitalusa kuli Majuda nebaka kalisa kulapela Mulimu wa niti ka nzila yelukile hape mwa naha yanaa bafile.

2. Majuda bane bali mwa buhapiwa hase bakutile kwa Jerusalema nebaezizeñi pili?

² Ka 537 B.C.E., sikwata sapili sa Majuda sapunya mwa Jerusalema, ona muleneñi omutuna wa mubuso wa Juda wa kwa mboela. Honafo feela, bakalisa kuyaha tempele, mi hakuto fitiwanga ka 536 B.C.E., nese bafelize kuyaha mutomo wayona!

3. Ki twaniso mañi yene bakopani ni yona Majuda?

³ Kono Majuda bane babanga mwa bupiwa bao hase bakalile kuyaha tempele, batu bakala kubalwanisa hahulu. Macaba anaali mabapa ni bona ‘azwelapili kuzwafisa batu ba Juda, abafokolisa kuli batuhele kuyaha.’ (Ezira 4:4) Wo neli muinelo otaata luli, kono hamulaho wa nako, lika nelitatafalile hahulu nikufita. Ka 522 B.C.E., kwaba ni mulena yomunca wa Muperesia wa libizo la Aritazerisi. * Balwanisi nebaikutwile kuli bakeñisa kuli nese kunani mulena yomunca, neli kolo ya kuli batuhelise musebezi wa kuyaha tempele ka “kutahisa butata mwa libizo la mulao.” (Samu 94:20) Bataluseza Mulena Aritazerisi kuli Majuda nebalela kumukwenuhela. (Ezira 4:11-16)  Mulena alumela litaba za buhata zene babulezi mi alaela kuli Majuda batuhele kuyaha tempele. (Ezira 4:17-23) Kacwalo, bakeñisa taelo yeo, Majuda bane basweli kuyaha ka tabo bao, batuhela kuyaha.—Ezira 4:24.

4. Jehova naaezizeñi balwanisi hane batuhelisize Majuda kuyaha tempele? (Isaya 55:11)

⁴ Batu ba mwa libaka zenee bapotolohile bane basalapeli Jehova ni babañwi ba mwa muuso wa Maperesia nebabata kutuhelisa Majuda kuyaha sinca tempele. Kono Jehova naabata kuli Majuda bafeze kuyaha sinca tempele, mi kamita watalelezanga mulelo wahae. (Mubale Isaya 55:11.) Kacwalo, aketa mupolofita yomuñwi yanaanani bundume yabizwa Zakaria mi amufa lipono ze 8 zetabisa, amulaela kuli asusueze Majuda ka kubataluseza lipono zeo. Lipono zeo neli batusize kulemuha kuli nebasa swaneli kusaba twaniso yenezwa kwa lila zabona kono nebaswanela kuzwelapili kueza musebezi wanaa bafile Jehova. Mwa pono yabuketalizoho, Zakaria naaboni matomelo a lilambi ni likota zepeli za olive.

5. Lukanyakisisañi mwa taba ye?

⁵ Fokuñwi, kaufelaa luna lwazwafanga. Kacwalo, lwakona kutusiwa ka kunyakisisa mo Jehova naasusuelize Maisilaele ka kuitusisa pono yabuketalizoho yanaaboni Zakaria. Kuutwisisa pono ye kwakona kulutusa kusebeleza Jehova ka busepahali halukopana ni twaniso, miinelo yaluna mwa bupilo haicinca, ni halufiwa litaelo zelusa utwisisi.

6. Pono ya matomelo ya lilambi ni likota zepeli za olive yetalusizwe kwa Zakaria 4:1-3 neitusize cwañi Majuda? (Mubone siswaniso sesi fa kava.)

⁶ Mubale Zakaria 4:1-3. Pono ya matomelo a lilambi ni likota zepeli za olive neitusize Majuda kuzwelapili kuba ni bundume kusina taba ni twaniso yene bakopana ni yona. Ka mukwa ufi? Mulemuhe kuli matomelo a lilambi naanani oli ka nako kaufela. Likota zepeli za olive nelisululela oli mwa mukeke, mi mukeke wo ni ona neusululela oli mwa mipila ye 7 ya matomelo a lilambi. Oli yeo neizwelapili kutukisa lilambi ka nako kaufela. Zakaria abuza kuli: “Lika ze litalusañi?” Lingeloi laalaba ka kumutaluseza lushango lone luzwa ku Jehova lo, loluli: “‘Haki ka mpi ya masole, kamba ka maata, kono ki ka moya waka,’ kubulela Jehova wa limpi.” (Zak. 4:4, 6) Oli yeo iyemela moya wa Jehova okenile omaata, ili osike wafela. Moya wa Mulimu okenile neuli omaata hahulu haubapanywa kwa mpi ya Mubuso wa Maperesia. Bakeñisa kuli Jehova naali ni bona, Majuda bane bayaha tempele nebaka kona kufeza kuyaha kusina taba ni twaniso. Taba yeo neisusueza luli! Majuda nebatokwa feela kusepa Jehova ni kukala musebezi wa kuyaha hape. Mi nebaezize cwalo luli nihaike kuli musebezi wa kuyaha neusa yemisizwe.

7. Ki cinceho mañi yenetusize Majuda bane bayaha tempele?

⁷ Kwaba ni cinceho yenetusize Majuda bane bayaha tempele. Ki cinceho ifi ona yeo? Ka 520 B.C.E., Dariusi Wapili aketiwa kuba mulena wa Peresia. Mwa silimo sabubeli sa puso yahae, alemuha kuli taba ya kuyemisa musebezi wa kuyaha tempele neisa swaneli. Cwale Dariusi afa taelo ya kuli Majuda bazwelepili kuyaha. (Ezira 6:1-3) Batu kaufela nebakomokisizwe hahulu ki taelo ya mulena yeo, kono mane kunani zeñwi zanaaezize. Mulena alaela kuli macaba anaapila mabapa ni Majuda asike afilikanya musebezi wa kuyaha ni kuli abafe masheleñi ni lika zenetokwahala kaufela mwa musebezi wo! (Ezira 6:7-12) Kacwalo, ka 515 B.C.E., Majuda bafeza  kuyaha tempele hamulaho wa lilimo zeene ni likwelinyana.—Ezira 6:15.

8. Ki kabakalañi hamukona kuba ni bundume hamulwaniswa ki batu babañwi?

⁸ Kacenu, batanga ba Jehova babañata ni bona bakopana ni twaniso. Ka mutala, babañwi bapila mwa linaha, ili mo musebezi waluna omuñwi uhanisizwe. Mwa linaha zecwalo, mizwale ni likaizeli baluna bakana batamiwa ni ‘kuisiwa fapilaa babusisi ni malena’ kuli ibe bupaki ku bona. (Mat. 10:17, 18) Fokuñwi, kucinciwa kwa muuso kutusanga kuli mizwale ni likaizeli baluna babe ni tukuluho ya kulapela Jehova. Kamba mwendi muatuli yomuñwi ukona kufa katulo yetusa kuli lulapele Jehova inze lulukuluhile. Lipaki za Jehova babañwi balwaniswa ka nzila yeñwi. Kusina taba kuli bapila mwa naha mobanani tukuluho ya kulapela Jehova, balwaniswa ki ba lubasi lwabona bababata kubatuhelisa kulapela Mulimu wabona. (Mat. 10:32-36) Hañata, ba lubasi batuhelanga kubalwanisa habalemuha kuli habakoni kubapaleliswa kulapela Jehova. Mi fokuñwi, ba lubasi bane balwanisanga hahulu mizwale ni likaizeli baluna babile Lipaki za Jehova babatukufalezwi hasamulaho. Haiba mukopana ni twaniso, musike mwazwafa! Mube ni bundume. Jehova usweli wamitusa ka moya wahae okenile; kacwalo, hamutokwi kusaba sesiñwi!

9. Ki kabakalañi Majuda babañwi hane baikutwile hahulu bumaswe hababona mitomo ya tempele yenca haitomiwa?

⁹ Majuda hane bafelize kutoma mitomo ya tempele, baana-bahulu babañwi balila. (Ezira 3:12) Nebaiponezi tempele yende hahulu yanaayahile Salumoni, mi nebaikutwa kuli tempele yenca yeneyahiwa ‘neifitiwa ki yapili.’ (Hag. 2:2, 3) Hane babapanyize tempele yakale kwa tempele yenca yeneyahiwa, baikutwa hahulu bumaswe. Pono yanaaboni Zakaria nei batusize kuba ni tabo hape. Ka mukwa ufi?

10. Manzwi ane libulezi lingeloi añozwi kwa Zakaria 4:8-10, naatusize cwañi Majuda kuba ni tabo hape?

¹⁰ Mubale Zakaria 4:8-10. Lingeloi nelitalusañi hane libulezi kuli Majuda ‘nebaka nyakalala ni kubona muhala wa kumishalisa limota one uli mwa lizoho la [Mubusisi wa Mujuda] Zerubabele’? Muhala wa kumishalisa uitusiswanga kwa kumishala nto yeñwi kubona haiba inamile hande kamba kutokwa. Zene libulezi lingeloi nelitusize batanga ba  Mulimu kulemuha kuli nihaike kuli batu babañwi nebaanga kuli tempele yenca yeneyahiwa nesi yende hahulu sina yapili, tempele yeo neika fezwa kuyahiwa mi neikaba feela sina mwanaatokwela Jehova. Haiba Jehova naakatabiswa ki tempele yeo, uzibe Majuda ni bona nebaswanela kutabiswa ki yona. Zanaatokwa feela Jehova kikuli batanga bahae bamulapele ka nzila yatabela kwa tempele yenca yeo. Majuda hane bakaisa pilu kwa kulapela Jehova ka nzila yelukile ni kumutabisa, nebakaba ni tabo hape.

11. Ki miinelo mañi yebakopana ni yona mizwale ni likaizeli baluna babañwi kacenu?

¹¹ Buñata bwaluna kulubelanga taata kuamuhela cinceho mwa bupilo bwaluna. Mizwale ni likaizeli babañwi base babile mwa sebelezo yeipitezi ya nako kaufela ka nako yetelele, bakupilwe kueza musebezi usili. Babañwi bakupilwe kutuhela kueza musebezi one balata hahulu kabakala kuli sebasupezi. Hakusika fosahala kuikutwa bumaswe haluipumana mwa miinelo yecwalo. Kwa makalelo, mwendi haluna kuutwisisa libaka katulo yeo haiezizwe kamba kulumelelana ni yona. Mwendi lukona kuikumbuta mone libelanga hande lika kwamulaho. Mi lukona kuzwafa ni kuikutwa kuli halusa kona kueza zeñata mwa sebelezo yaluna ku Jehova. (Liprov. 24:10) Pono yanaaboni Zakaria ikona kulutusa cwañi kueza zeñata mwa sebelezo yaluna ku Mulimu?

12. Pono yanaaboni Zakaria ikona kulutusa cwañi kuzwelapili kuba ni tabo miinelo yaluna mwa bupilo haicinca?

¹² Kukona kulubela bunolo kuamuhela cinceho haiba luunga lika sina mwaliingela Jehova. Kacenu, Jehova usweli kupeta lika zetuna, mi lunani tohonolo yetuna ya kusebeza hamoho ni yena. (1 Makor. 3:9) Nihaike kuli lwakona kukupiwa kutuhela kueza musebezi omuñwi, Jehova haana kutuhela kululata. Kacwalo, haiba luipumana mwa muinelo ocwalo bakeñisa licinceho zeñwi zeezizwe mwa kopano, luswanela kuambuka mukwa wa kubata kuziba libaka licinceho zeo haliezizwe. Mwa sibaka sa kuikumbuta “mazazi a kwamulaho,” mukupe Jehova kuli amituse kuamuhela cinceho yeo. (Muek. 7:10) Musike mwaikumbuta lika zene muezanga kwamulaho, kono muise pilu kwa lika zemukona kueza ka nako ya cwale. Pono yanaaboni Zakaria ilutusa kulemuha libaka hakuli kwa butokwa kuba ni mubonelo oswanela. Haiba lueza cwalo, lukazwelapili kuba ni tabo mi  lukasebeleza Mulimu ka busepahali miinelo yaluna mwa bupilo haicinca.

13. Ki kabakalañi Maisilaele babañwi mwendi hane baikutwile kuli katulo yeneezizwe ya kukala kuyaha tempele hape neifosahalile?

¹³ Musebezi wa kuyaha sinca tempele neuyemisizwe. Nihakulicwalo, baana bane baketilwe kuetelela batu ba Mulimu, ili Muprisita Yapahami Jeshua (Joshua) ni Mubusisi Zerubabele, “bakala kuyaha sinca ndu ya Mulimu.” (Ezira 5:1, 2) Majuda babañwi mwendi nebaikutwile kuli katulo yeo neifosahalile. Musebezi one baeza Majuda wa kuyaha tempele neuka zibahala kwa lila zabona, mi lila zeo nelika eza mone likonela kaufela kuyemisa musebezi wo. Baana bababeli bao, ili Joshua ni Zerubabele, nebatokwa kukolwiswa kuli Jehova naaka batusa kupeta musebezi wo. Mi Jehova naabatusize kuba ni buikolwiso bo. Ka mukwa ufi?

14. Sina mokuboniselizwe kwa Zakaria 4:12, 14, Muprisita Yapahami Joshua ni Mubusisi Zerubabele nebatiisizwe cwañi?

¹⁴ Mubale Zakaria 4:12, 14. Lingeloi litaluseza Zakaria mupolofita wa Mulimu yasepahala kuli likota zepeli zaboni mwa pono liyemela “batoziwa bababeli,” ili Joshua ni Zerubabele. Mwa pono yeo baana bababeli bao ‘nebayemi kwatuko ni Mulena wa lifasi kaufela,’ yena Jehova. Yeo neli tohonolo yetuna luli! Jehova naabasepile. Kacwalo, Maisilaele ni bona nebatokwa kusepa baana bao ni kueza lika kaufela zene baka babulelela kakuli Jehova naaitusisa bona kubaetelela.

15. Lukona kubonisa cwañi kuli lwaitebuha ketelelo yalufa Jehova mwa Linzwi lahae?

¹⁵ Nzila yeñwi yazwelapili kuetelela ka yona batanga bahae Jehova kacenu ki ka kuitusisa Linzwi lahae, yona Bibele. Mwa buka yekenile yeo, ulutaluseza molukona kumulapelela ka nzila yelukile. Lukona kubonisa cwañi kuli lwaitebuha ketelelo yelufiwa mwa Linzwi la Mulimu? Ka kubanga ni nako ya kubala Bibele ka tokomelo ni kuiutwisisa. Muipuze kuli: ‘Hanibala Bibele kamba yeñwi ya lihatiso zaluna, kana nabanga ni nako ya kunahanisisa zenibala? Kana naezanga lipatisiso ilikuli niutwisise litaba zeñwi za mwa Bibele ‘zeli taata kuliutwisisa’? Kamba kana nibalanga litaba zeo ka kumata-mata?’ (2 Pit. 3:16) Haiba luba ni nako ya kunahanisisa litaba zaluluta Jehova, lukalatelela ketelelo yalufa mi lukapeta  hande musebezi wa kukutaza.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Ki lika mañi zeka lutusa kumamela litaelo zelufiwa ki “mutanga yasepahala yanani kutwisiso” niha lusa liutwisisi hande?

¹⁶ Nzila yeñwi yaetelela ka yona batanga bahae Jehova ki ka kuitusisa “mutanga yasepahala yanani kutwisiso.” (Mat. 24:45) Fokuñwi, mutanga yo ukona kulufa litaelo zelusa utwisisi hande. Ka mutala, ukona kulufa litaelo zenongile zekona kulutusa kuitukiseza kozi ya ka taho yeluikutwa kuli haikoni kuezahala mwa sibaka selupila ku sona. Kamba mwendi lukona kuikutwa kuli mutanga yo ubonisa tokomelo yetulile tikanyo ka nako ya butuku bobuyambukela. Luswanela kuezañi haiba luikutwa kuli litaelo zelufilwe haliswaneli? Luswanela kunyakisisa mone batuselizwe Maisilaele kabakala kumamela litaelo zene bafilwe ki Joshua ni Zerubabele. Hape luswanela kunahanisisa litaba zeñwi za mwa Bibele zelubalile. Fokuñwi, batanga ba Mulimu nebafilwe litaelo zene baanga kuli nelisa koni kubatusa kono kumamela litaelo zeo neku bapilisize.—Baat. 7:7; 8:10.

17. Majuda nebatusizwe cwañi ki pono ya matomelo a lilambi ni likota zepeli za olive?

¹⁷ Ki niti kuli pono yabuketalizoho yanaaboni Zakaria neli yekuswani, kono neitusize Majuda kuba ni mubonelo oswanela ka za musebezi wabona wa kuyaha ni bulapeli bwabona. Mi hane basebelisize lituto zene baitutile mwa pono yanaaboni Zakaria, Jehova naazwezipili kubatusa ni kubaetelela. Ka kuitusisa moya wahae omaata okenile, Jehova naabatusize kuzwelapili kueza musebezi wabona ni kuba ni tabo hape.—Ezira 6:16.

18. Pono yanaaboni Zakaria ikona kumitusa cwañi?

¹⁸ Pono yanaaboni Zakaria ka za matomelo a lilambi ni likota zepeli za olive ni mina yakona kumitusa luli. Sina molunyakisiselize mwa taba ye, pono yeo yakona kumitusa kuba ni maata a kutiyela twaniso, kuba ni tabo miinelo haicinca mwa bupilo bamina, ni kusepa ketelelo yemufiwa ka kuilatelela niha musa iutwisisi. Muswanela kuezañi hamukopana ni miinelo yetaata mwa bupilo bwamina? Pili, mubone zanaaboni Zakaria, ili bupaki bobubonisa kuli Jehova wababalela batu bahae. Hase mulemuhile taba yeo, musepe Jehova mi muzwelepili kumusebeleza ka pilu yamina kaufela. (Mat. 22:37) Haiba mueza cwalo, Jehova uka mitusa kumusebeleza ka tabo kuya kuile.—Makolo. 1:10, 11.