Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

XNAQʼTZBʼIL 12

¿In nokpe tkeʼyin teya aju ok tkeʼyin Zacarías?

¿In nokpe tkeʼyin teya aju ok tkeʼyin Zacarías?

«Noq oʼkx tuʼn Nxewe, chi Qman aju Tajaw Tkyaqil» (ZAC. 4:6).

BʼITZ 73 Qʼontza qipumale tuʼn miʼn qtzaj xobʼe

AJU KʼELEL QNIKʼ TIʼJ *

1. ¿Alkyeqe tbʼanel tqanil ok kybʼiʼn aj Israel ateʼtoq te majen toj tnam Babilonia?

 IN CHE tzalajtoq aj Israel. ¿Tiquʼn? Tuʼnju otoq tzʼokx tkʼasun Jehová «tnabʼl [Ciro] tuʼn tbʼant jun orden tuʼn» tuʼn kyetz tzaqpiʼn aj Israel. Otoq tzikʼ nim ambʼil in che ajbʼen aj Israel te majen atz Babilonia. Pero etz tqʼoʼn rey Ciro jun orden tuʼn kymeltzʼaj aj Israel toj kytxʼotxʼ ex «tuʼn tjaw bʼinchet jun nintz ja te Qman aju Kydios» (Esd. 1:1, 3). ¡Kubʼlo kynaʼn nimxix tzalajbʼil tej tok kybʼiʼn jlu! Otoq pon ambʼil tuʼn tten juntl maj kʼulbʼil axix tok toj txʼotxʼ otoq txi tqʼoʼn Jehová kye.

2. ¿Tiʼ bʼant kyuʼn aj Israel tej kypon toj tnam Jerusalén?

2 Toj abʼqʼi 537 tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, e pon tnejel aj Israel toj tnam Jerusalén, aju tcapital Judá. Tej kypon, xi tzyet tuʼn kyaqʼunan tiʼj tja Dios ex toj abʼqʼi 536 ya otoq kubʼ kyqʼoʼn tsimyent.

3. ¿Tiʼ nya bʼaʼn e ok weʼ aj Israel twitz?

3 Tej tzmatoq in xi tzyet tuʼn kyaqʼunan, e ok weʼ twitz jun nya bʼaʼn. E ok ten xjal in che anqʼin kytxlaj xobʼsal kye tuʼntzun «t-xi kykolin aqʼuntl tiʼj tja Dios» (Esd. 4:4). Otoq tzaj nya bʼaʼn, pero mastoq kxel toj il. Toj abʼqʼi 522 tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, kawin juntl akʼaj rey toj tnam Persia, aju Artajerjes. * Ajbʼen ambʼil lu kyuʼn aj qʼoj tuʼn tweʼ aqʼuntl te jumajx ex «mintiʼ in xi kybʼinchaʼn kyiʼj xjal tuj tumel ik tzaʼn in tmaʼn ley» (Sal. 94:20). Kyxol qe tiʼchaq kyqʼama, kyqʼama qa kyajtoq aj Israel tuʼn kyok meltzʼaj tiʼj aj kawil (Esd. 4:11-16). Xi tokslaʼn Artajerjes aju kyqʼama ex el tiʼn ambʼil kye aj Israel tuʼn kyaqʼunan tiʼj templo (Esd. 4:17-23). Tuʼn jlu, weʼ aqʼuntl ex tzaj kybʼis aj Israel (Esd. 4:24).

4. ¿Tiʼ bʼant tuʼn Jehová tej tel qʼiʼn ambʼil kye aj Israel tuʼn tjaw kybʼinchaʼn templo? (Isaías 55:11).

4 Ok tilil kyuʼn junjun xjal mintiʼ in che ajbʼen te Jehová ex kyuʼn junjuntl xjal at kyoklen kyoj kawbʼil tuʼn tweʼ aqʼuntl tiʼj tja Dios kyuʼn aj Israel. Atzunte Jehová otoq kubʼ t-ximen tuʼn kukx tok tilil kyuʼn ex japun twi t-ximbʼetz (kjawil uʼjit Isaías 55:11). ¿Tiʼtzun bʼant tuʼn Jehová tuʼn tjapun twi t-ximbʼetz? Xi tqʼoʼn toklen Zacarías te profeta ex xi tyekʼin wajxaq witzikʼ te. Ten tipumal Zacarías tuʼn t-xi tqʼamaʼn qe witzikʼ kye aj Israel tuʼntzun t-xi tqʼuqbʼaʼn kykʼuʼj. Kyuʼn witzikʼ lu, iltoq tiʼj tuʼn tel kynikʼ tiʼj qa mintiʼ tuʼn kytzaj xobʼ kywitz aj qʼoj ex qa kukx tuʼn tok tilil kyuʼn tuʼn kyaqʼunan tiʼj tja Jehová ik tzeʼn otoq txi qʼamaʼn kye. Toj tjweʼyin witzikʼ, ok tkeʼyin Zacarías jun tkubʼil kandil ex kabʼe tqan olivo.

5. ¿Tiʼ kʼelel qnikʼ tiʼj toj xnaqʼtzbʼil lu?

5 Onin tjweʼyin twitzikʼ Zacarías kyiʼj aj Israel. Toj ambʼil jaʼlo, at maj in tzaj qbʼis, tuʼntzunju, ax ikx jaku tzʼonin witzikʼ lu qiʼj tuʼn kukx qajbʼen te Jehová aj qel ikʼun, aj qok weʼ twitz jun chʼixpubʼil moqa aj ttzaj qʼamaʼn jun tqanil qe ex mintiʼ in nel qnikʼ tiʼj.

AJ QEL IKʼUN

Toj jun witzikʼ, ok tkeʼyin Zacarías qa kukxtoq in che kʼant wuq kandil tuʼn aseyt in bʼet kyiʼj kabʼe tqan olivo. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 6).

6. ¿Tzeʼn onin witzikʼ tkuʼx toj Zacarías 4:1 a 3 kyiʼj aj Israel? (Qʼonka twitza tiʼj tilbʼilal tok tiʼj t-xkʼomil).

6 (Kjawil uʼjit Zacarías 4:1-3). Onin witzikʼ tiʼj tkubʼil kandil ex qe kabʼe tqan olivo kyiʼj aj Israel tuʼn miʼn kytzaj xobʼ tej kyel ikʼun. ¿Tiquʼn? Tuʼnju ok tkeʼyin Zacarías qa aju aseyt in nel tiʼj kabʼe tqan olivo, kukxtoq in bʼet toj jun laq. Ex in pon aseyt lu kyoj wuq tkubʼil kandil. Iktzun tten kukx in che kʼant ex mintiʼ in che kubʼ yupj. Xi tqanin Zacarías jlu te anjel: «Tat, ¿ti t-xilen jlu?». Xi ttzaqʼweʼn anjel te tukʼil jun tqanil tzaj tqʼoʼn Jehová te. Tqʼama jlu: «Mya tuʼn kyipumal txqan soldad, ex mya tuʼn kyipumal xjal kbʼantel aqʼuntl, noq oʼkx tuʼn Nxewe, chi Qman aju Tajaw Tkyaqil» (Zac. 4:4, 6). Aju aseyt in nel kyiʼj tqan olivo, atz in yolin jlu tiʼj xewbʼaj xjan in tzaj tqʼoʼn Jehová ex mintiʼ jatumel in pon bʼaj. Qa ma tzʼok qmojbʼaʼn tipumal xewbʼaj xjan in tzaj tqʼoʼn Jehová tukʼil kyipumal tsoldad tnam Persia, mintiʼx kyipumal soldad. Jakutoq kyaj bʼant aqʼuntl kyuʼn aj Israel ex jakutoq tzikʼx ikʼbʼil kyuʼn noq tuʼn tonbʼil Jehová. Jun tbʼanel tqanil jlu. Iltoq tiʼj tuʼn tok qeʼ kykʼuʼj tiʼj Jehová ex tuʼn t-xi tzyet juntl maj aqʼuntl kyuʼn. Ex atzun jlu bʼant kyuʼn maske naʼmxtoq ttzaj qʼoʼn ambʼil kye.

7. ¿Tzeʼn chʼexpaj qe tiʼchaq ex tzeʼn onin jlu kyiʼj aj Israel?

7 Noq minabʼen chʼexpaj qe tiʼchaq ex onin jlu kyiʼj aj Israel. Toj abʼqʼi 520 tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, in kawintoq juntl akʼaj rey, aju Darío I. Tej tikʼ kabʼe abʼqʼi in kawin, el tnikʼ tiʼj qa nya toj tumel tej tel qʼiʼn ambʼil kye aj Israel tuʼn tjaw kybʼinchaʼn juntl maj templo, tuʼntzunju xi tqʼoʼn ambʼil tuʼn tkyaj bʼant aqʼuntl (Esd. 6:1-3). Kykyaqil xjal e jaw labʼin tuʼn tqanil lu, pero ax ikx bʼaj juntl tiʼ. Xi tqʼamaʼn aj kawil Darío I kye xjal in che anqʼin kytxlaj aj Israel tuʼn miʼn tel kyiʼn ambʼil kye tuʼn kyaqʼunan, ex tuʼn t-xi kyqʼoʼn pwaq ex qe tiʼchaq tuʼn tbʼant tja Dios (Esd. 6:7-12). Tuʼn tkyaqil jlu, kyaj bʼant tja Dios kyuʼn aj Israel toj abʼqʼi 515 tjaqʼxi ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo, ex xi tiʼn mas te kyaje abʼqʼi tuʼn tbʼant (Esd. 6:15).

Qeʼk tkʼuʼja tiʼj tipumal Jehová aj tel ikʼuna. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 8).

8. ¿Tiquʼn mintiʼ tuʼn ttzaj xobʼa aj tok weʼya twitz ikʼbʼil?

8 Ax ikx in che el ikʼun tmajen Jehová toj ambʼil jaʼlo. Ateʼ junjun erman in che anqʼin jatumel mintiʼ in tzaj qʼoʼn ambʼil kye tuʼn kyajbʼen te Jehová. Jaku chex qʼiʼn «kywitz qe gobernador ex kywitz qe rey», ex jaku tzʼajbʼen ambʼil lu tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj Jehová (Mat. 10:17, 18). At maj, mas tbʼanel in che ok qe tiʼchaq aj tchʼexpaj jun aj kawil. Moqa jaku tzʼonin jun jwes qiʼj tuʼn ttzaj qʼoʼn ambʼil qe tuʼn qajbʼen te Jehová. Atzun junjuntl erman in che ok weʼ twitz junxitl nya bʼaʼn. In che anqʼin toj jun tnam jatumel in tzaj qʼoʼn ambʼil kye tuʼn kyajbʼen te Jehová, pero in nok tilil kyuʼn toj kyja tuʼn miʼn tbʼant jlu kyuʼn (Mat. 10:32-36). Aj tok kykeʼyin kyfamiliar erman lu qa nokx gan aju in bʼant kyuʼn, at maj ya mintiʼ in che qʼojin kyiʼj. Atzun junjuntl, o che ok te tmajen Jehová maske tnejel tzaj kyqʼoj. Tuʼntzunju, miʼn kubʼ numja aj tel ikʼuna. Tenx tipumala ex miʼn tzaj xobʼa tuʼnju at Jehová tukʼila ex jaku tzaj tqʼoʼn xewbʼaj xjan teya.

AJ QOK WEʼ TWITZ JUN CHʼIXPUBʼIL

9. ¿Tiquʼn tzaj kybʼis aj Israel tej tkubʼ qʼoʼn akʼaj tsimyentil tja Dios?

9 Tej tkubʼ qʼoʼn tsimyentil akʼaj tja Dios, ateʼ junjun aj Israel otoq che tijen e jaw oqʼ (Esd. 3:12). ¿Tiquʼn? Tuʼnju kubʼ kyximen qa nyatoq tbʼanel akʼaj templo in jawtoq bʼinchaʼn twitzju otoq kubʼ tbʼinchaʼn Salomón (Ageo 2:2, 3). ¿Tzeʼn jakutoq tzʼonin witzikʼ ok tkeʼyin Zacarías kyiʼj aj Israel tuʼn kytzalaj juntl maj?

10. ¿Tzeʼn e onin tyol anjel tkuʼx toj Zacarías 4:8 a 10 kyiʼj aj Israel tuʼn kytzalaj juntl maj?

10 (Kjawil uʼjit Zacarías 4:8, 9, 10TNM). * ¿Tiʼ tajtoq anjel tuʼn ttzaj tqʼamaʼn tej tqʼama qa che tzalajeltoq aj Israel ex qa kʼokeltoq kykeʼyin plom toj tqʼabʼ gobernador Zorobabel? In najbʼen plom kyuʼn albañil tuʼn tel kynikʼ tiʼj qa jiqun taʼ jun pared. Tuʼn jlu, tajtoq anjel tuʼn ttzaj tqʼamaʼn qa kbʼanteltoq templo ex qa ktzalajeltoq Jehová tiʼj maske kubʼ kyximen junjun qa nyatoq nim toklen. Qa tzalaj Jehová tiʼj templo, ax ikx kye aj Israel iltoq tiʼj tuʼn kytzalaj tiʼj. Aju mas nim toklen toj twitz Jehová, aju tuʼn kykʼulin aj Israel te ik tzeʼn tajtoq. Qa ma bʼant jlu kyuʼn, jakutoq tzalaj Jehová kyiʼj ex jakutoq che tzalaj.

Tenx tbʼanel t-ximbʼetza kyiʼj chʼixpubʼil. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 11 ex 12). *

11. ¿Alkyeqe chʼixpubʼil kwest jaku tzʼela toj kywitz junjun tmajen Jehová?

11 At maj kwest in che ela chʼixpubʼil toj qwitz. Ateʼ junjun erman o tzikʼ nim ambʼil in che ajbʼen te Jehová ex o tzul jun chʼixpubʼil tiʼj kyoklen. Atzun junjuntl in kyaj kytzaqpiʼn jun kyoklen tuʼnju ma bʼet kyabʼqʼi. Qa ma bʼaj jlu, jaku tzaj qbʼis tuʼn. Bʼalo kwest jaku tzʼel qnikʼ tiʼj tiquʼn in nul junjun chʼixpubʼil moqa kwest jaku tzaj qkʼamoʼn. Jakulo tzaj qbʼis qa ma qo ximen tiʼj tkyaqilju otoq bʼant quʼn. Ex jaku tzaj qbʼis qa ma kubʼ qximen qa ya mlayxix qo ajbʼen tuʼn Jehová (Prov. 24:10). Qo xnaqʼtzan tiʼj tzeʼn jaku tzʼonin twitzikʼ Zacarías qiʼj tuʼntzun t-xi qqʼoʼn aju mas tbʼanel jaku bʼant quʼn te Jehová.

12. ¿Tzeʼn in nonin twitzikʼ Zacarías qiʼj tuʼn miʼn ttzaj bʼaj qkʼuʼj aj tchʼexpaj jun qoklen?

12 Qa ma ten qximbʼetz ik tzeʼn te Jehová, kʼonil qiʼj tuʼn qnaqʼet kyiʼj chʼixpubʼil. In bʼant nim tiʼchaq tuʼn Jehová toj ambʼil jaʼlo ex in tzaj tqʼoʼn qoklen tuʼn qonin tiʼj (1 Cor. 3:9). Jaku chʼexpaj junjun qoklen, pero mlay chʼexpaj tkʼujlabʼil Jehová at qiʼj. Tuʼntzunju, qa in tzaj bʼaj tkʼuʼja tuʼn jun chʼixpubʼil, ya miʼn ximana tiʼj tiquʼn ma chʼexpaj toklena. Twitzju tuʼn ttzaj tbʼisa kyiʼj «tyemp o che bʼaj», mas bʼaʼn tuʼn t-xi tqanina onbʼil te Jehová tuʼn tten t-ximbʼetza toj tumel (Ecl. 7:10). Miʼn ximana kyiʼj tiʼchaq mlay che bʼant tuʼna, sino ximana tiʼj tkyaqilju jaku bʼant tuʼna. In tzaj tyekʼin twitzikʼ Zacarías qe qa nim toklen tuʼn tten qximbʼetz toj tumel tuʼntzun qtzalaj ex tuʼn kukx qten tzʼaqli twitz Jehová.

QA KWEST TUʼN QOK LEPEʼ KYIʼJ JUNJUN TQANIL

13. ¿Tiquʼn kubʼ kyximen junjun aj Israel qa nya toj tumel tuʼn t-xi tzyet aqʼuntl tiʼj tja Dios?

13 Maske naʼmxtoq ttzaj qʼoʼn ambʼil kye aj Israel tuʼn tjaw kybʼinchaʼn juntl maj templo, ok tilil tuʼn pal Jesúa moqa Josué ex tuʼn gobernador Zorobabel tuʼn t-xi «tzyet juntl maj aqʼuntl kyuʼn tuʼn tjaw bʼinchet tja Dios» (Esd. 5:1, 2). Bʼalo kubʼ kyximen junjun aj Israel qa nya toj tumel tuʼn t-xi tzyet juntl maj aqʼuntl tiʼj tja Dios tuʼnju mlaytoq kubʼ kyewin. Ex tuʼn jlu kʼokeltoq tilil kyuʼn aj qʼoj tuʼn miʼn kyaqʼunan. Tajtoq Zorobabel ex Josué tuʼn tok kybʼiʼn qa kʼonil Jehová kyiʼj tuʼnju otoq tzaj qʼoʼn kyoklen te nejenel. Ex tzaj tqʼoʼn Jehová onbʼil kye. Qo xnaqʼtzan tiʼj.

14. ¿Tiʼ xi tziyen te pal Josué ex te gobernador Zorobabel kyuʼn yol tkuʼx toj Zacarías 4:12 ex 14?

14 (Kjawil uʼjit Zacarías 4:12, 14). Toj witzikʼ ok tkeʼyin profeta Zacarías, tzaj tyekʼin anjel kabʼe tqan olivo te ex tzaj tqʼamaʼn qa in che ok jlu te techel Josué ex Zorobabel. Tzaj qʼamaʼn qa in che ajbʼentoq «te Qman aju Tajaw Tkyaqil twitz txʼotxʼ». In tzaj tyekʼin jlu qa ok qeʼ tkʼuʼj Jehová tiʼj Josué ex tiʼj Zorobabel. Tuʼntzunju, jakutoq tzʼok qeʼ kykʼuʼj aj Israel kyiʼj tuʼnju e ajbʼen tuʼn Jehová tuʼn kykubʼ nej kywitz.

15. ¿Tzeʼn in kubʼ qyekʼin qa in nok qqʼoʼn toklen onbʼil in tzaj tqʼoʼn Jehová qe toj Tyol?

15 In najbʼen Xjan Uʼj tuʼn Jehová toj ambʼil jaʼlo tuʼn tkubʼ nej kywitz tmajen. In tzaj tqʼamaʼn qe tiʼ tuʼn tbʼant quʼn tuʼntzun qkʼulin te toj tumel. Yajtzun qe, ¿tiʼ kbʼantel quʼn tuʼn tkubʼ qyekʼin qa in nok qqʼoʼn toklen onbʼil in tzaj tqʼoʼn qe toj Tyol? In nok qqʼoʼn toklen aj tel qpaʼn ambʼil tuʼn quʼjin tiʼj ex aj tok tilil quʼn tuʼn tel qnikʼ tiʼj. Bʼaʼn tuʼn tkubʼ qxjelin jlu: «Aj tjaw wuʼjine Tyol Dios moqa juntl uʼj in netz tuʼn ttnam Jehová, ¿in nelpe npaʼne ambʼil tuʼn nximane tiʼj? ¿In xipe njyoʼne mas tqanil kyiʼj tiʼchaq ‹kyuw tuʼn tel qnikʼ tiʼj›? ¿Moqa oʼkx in jaw wuʼjine jun xnaqʼtzbʼil?» (2 Ped. 3:16). Qa ma tzʼel qpaʼn ambʼil tuʼn qximen tiʼj xnaqʼtzbʼil in tzaj tyekʼin Jehová qe, jaku tzʼonin qiʼj tuʼn kyxi qbʼiʼn tqanil ex tuʼn tbʼant-xix qpakbʼan (1 Tim. 4:15, 16).

Qeʼk tkʼuʼja kyiʼj tqanil in che tzaj tqʼoʼn «majen in bʼant taqʼun [...] ex at tnabʼl». (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 16). *

16. ¿Tiʼ jaku bʼant quʼn qa kwest tuʼn tel qnikʼ kyiʼj tqanil in tzaj tqʼoʼn «majen in bʼant taqʼun [...] ex at tnabʼl»?

16 Ax ikx, in najbʼen «majen in bʼant taqʼun [...] ex at tnabʼl» tuʼn Jehová tuʼn tkubʼ nej kywitz tmajen (Mat. 24:45). Atlo maj in tzaj tqʼoʼn majen junjun tqanil qe ex mintiʼ in nel qnikʼ tiʼj. Jun techel, jakulo tzaj qʼamaʼn qe tiʼ kbʼantel quʼn qa ma tzaj jun xitbʼil tuʼnx twitz txʼotxʼ ex bʼalo in kubʼ qximen qa mlay tzaj xitbʼil jatumel in qo anqʼin. Ex jakulo kubʼ qximen qa in nikʼ majen in bʼant taqʼun kyibʼaj tqanil in tzaj tqʼoʼn qe akux at jun pandemia. Qa ikju, ¿tiʼ jaku bʼant quʼn qa in kubʼ qximen qa nyaxix nim kyoklen tqanil in che tzaj qʼoʼn qe? Jaku tzʼonin qiʼj aj qximen tiʼj tzeʼn onin kyiʼj aj Israel tej t-xi kybʼiʼn qe tqanil xi tqʼoʼn Josué ex Zorobabel kye. Ax ikx, jaku qo ximen kyiʼj junjuntl txʼolbʼabʼil in che jaw quʼjin. Tzaj qʼoʼn nim tqanil kye tmajen Jehová ex bʼalo kubʼ kyximen qa nyaxix nim kyoklen, pero onin kyiʼj tuʼn miʼn kykyim (Juec. 7:7; 8:10).

KEʼYINKA AJU OK TKEʼYIN ZACARÍAS

17. ¿Tzeʼn onin twitzikʼ Zacarías kyiʼj aj Israel?

17 Bʼalo noq chʼin ambʼil ten tjweʼyin twitzikʼ Zacarías tej tok tkeʼyin tkubʼil kandil ex qe kabʼe tqan olivo, pero onin kyiʼj aj Israel tuʼn tchʼexpaj kyximbʼetz tiʼj aqʼuntl ex tiʼj kykʼulbʼil te Jehová. Ex tej t-xi kybʼinchaʼn aju el kynikʼ tiʼj toj twitzikʼ Zacarías, kubʼ kynaʼn qa onin Jehová kyiʼj ex qa kʼujlaʼn qe tuʼn. Tzaj tqʼoʼn Jehová xewbʼaj xjan kye tuʼn kukx kyaqʼunan ex tuʼn kytzalaj juntl maj (Esd. 6:16). 

18. ¿Alkye tten jaku tzʼonin tiʼja aju witzikʼ ok tkeʼyin Zacarías?

18 Ax ikx teya, jaku tzʼonin tjweʼyin witzikʼ tiʼja. Ik tzeʼn ma tzʼel qnikʼ tiʼj, jaku tzʼonin tiʼja tuʼn tten tipumala aj tel ikʼuna ex tuʼn ttzalaja aj tul junjun chʼixpubʼil toj tanqʼibʼila. Ex jaku tzʼonin tiʼja tuʼn tok qeʼ tkʼuʼja kyiʼj tqanil maske mintiʼ in nel tnikʼa tiʼj. Yajtzun qa ma tzʼok weʼya twitz junjun nya bʼaʼn toj tanqʼibʼila, ¿tiʼ jaku bʼant tuʼna? Tnejel, qʼonka twitza tiʼjju ok tkeʼyin Zacarías jatumel in tzaj tyekʼin qa in xqʼuqin Jehová kyiʼj tmajen. Yajxitl, bʼaʼn tuʼn tok tilil tuʼna tuʼn tok qeʼ tkʼuʼja tiʼj Jehová ex tuʼn tajbʼena te tuʼn tkyaqil tkʼuʼja (Mat. 22:37). Iktzun tten kʼonil Jehová tiʼja tuʼn ttzalaja aj tajbʼena te te jumajx (Col. 1:10, 11).

BʼITZ 7 A Jehová in tzaj qʼonte qipumal

^ taqik' 5 Tzaj tyekʼin Jehová nim witzikʼ te profeta Zacarías. E onin witzikʼ lu tiʼj ex tiʼj ttnam Jehová tuʼn tten kyipumal tej kyonin tuʼn tten juntl maj kʼulbʼil axix tok. Ax ikx, jaku che onin witzikʼ lu qiʼj tuʼn kukx qajbʼen te Jehová aj qok weʼ kywitz nya bʼaʼn. Toj xnaqʼtzbʼil lu, kʼelel qnikʼ tiʼj tiʼ xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj tkubʼil kandil ex kyiʼj tqan olivo.

^ taqik' 3 Junxitl Artajerjes in qo yolin tiʼj toj xnaqʼtzbʼil lu twitzju ten toj tqʼijlalil Nehemías, aju kubʼ tyekʼin tbʼanel tmod kyiʼj aj Israel.

^ taqik' 61 TQANIL KYIʼJ TILBʼILAL: In nel tnikʼ jun ermano tiʼj qa il tiʼj tuʼn ttzalaj tiʼjju in bʼant tuʼn maske ma tijen ex at yabʼil tiʼj.

^ taqik' 63 TQANIL KYIʼJ TILBʼILAL: In nel tnikʼ jun ermana tiʼj qa in nonin Jehová tiʼj «majen in bʼant taqʼun [...] ex at tnabʼl», ik tzeʼn bʼant tuʼn tukʼil Josué ex Zorobabel.