1. Muzimbu muka wazibisile kubwaha Bayunda baje bakele mu bunzinda?

 BAYUNDA babwahelelele manene. Yehova Njambi ‘walingisile Mwene Siluse wa ku Pelesha’ apatule Baisalele baje bakele mu bundungo mu Mbambilone ha myaka yaingi. Mwene watabesele Bayunda beluke kwimbo lyabo mangana “bakatungulule njibo ya Yehova Njambi ya Isalele.” (Ezela 1:1, 3, NWT) Ou muzimbu wazibisile manene Bayunda kubwaha. Mwafwa bazibukile ngwabo bakalemesa lalo Njambi wa busunga mu lifuti lije lyabanene.

2. Byuma muka bibakalibangele kulinga Bayunda baje belukile ku Yelusalema?

² Mu mwaka wa 537 B.C.E., Bayunda bamo baje bakele mu bunzinda bakwetele mu Yelusalema ije yapwile Nganda yakama ya bumwene bwa Bayunda bwa ku mbwela. Aba Bayunda bashangumukile kutungulula tembele, co mubakwetele mu 536 B.C.E., te banamanesa kujala lubula lwayo.

3. Bukalu muka bubaliwanene nabwo Bayunda?

³ Oloni baje Bayunda mubashangumukile kutungulula tembele, banu bashangumukile kubalwisa. Banu babalyatele nabo ‘batwaleleleho kujujwisa Bayunda na kubazibisa lyoba na kubabindika kutunga Njibo ya Shukulu Kalunga.’ (Ezela 4:4) Bukalu bubaliwanene nabwo Bayunda bwatwaleleleho kulibwezelela. Mu mwaka wa 522 B.C.E., mwene wamuha wa Bapelesha Aletasheleshe washangumukile kuyula. * Baje baka-kulwisa basinganyekele ngwabo kutenguluka kwa ciyulo kubalingisa bemike cipangi ca kutungulula tembele. Ngeci, ‘bayongwele bya muuka mu kulikwisilila ha mashiko.’ (Myaso 94:20) Balekele mwene Aletasheleshe ngwabo Bayunda bayongwele kumutengulukila. (Ezela 4:11-16) Mwene watabele aje makuli abamulekele, co washikile ngwendi bemike cipangi ca kutunga. (Ezela 4:17-23) Kubemika kwalingisile  Bayunda becele cipangi ca kutunga tembele.—Ezela 4:24.

4. Yehova walingile bika omwo baka-kulwisa bayongwele kwimika cipangi ca kutungulula tembele? (Isaya 55:11)

⁴ Banu ba muje mu lifuti baje kubalemesele Yehova na banu bamo ba mu fulumende ya Pelesha bayongwele kwimika cipangi ca kutungulula tembele. Oloni Yehova wayongwele ngwendi cipangi ca kutunga citwaleleleho, co simbu yoshe akashulisilila biyongola byendi. (Tandeni Isaya 55:11.) Wangwile Zakaliya kupwa kapolofweto kendi, co wamumwesele bimona bya kukomokesa bya kupwa 8. Zakaliya wapandele kuleka Bayunda bije bimona mangana abatakamese. Bije bimona byakwasele Bayunda bananguke ngwabo kubapandele kuzibila lyoba banu baje bakele na kubalwisa, co lalo byabashongangeyeye batwaleleleho kulinga cipangi cashakele Yehova ngwendi bacilinge. Mu cimona ca mu citanu camwene Zakaliya wamwene citumbikilo ca ndeya na miti ibali ya olive.

5. Bika bitusimutwiya muno mu cilongesa?

⁵ Tubaboshe simbu imo tukazeye. Ngeci, cimona camwene Zakaliya ca mu citanu cije catakamesele Baisalele netu casa kututakamesa. Kuzibisisa eci cimona kutukwasa tupangele Yehova mu kulongwa nga bali na kutulwisa, nga byuma byatenguluka mu kuyoya kwetu nambe nga tutambula mashiko aje kutuzibisisa.

6. Cimona ca citumbikilo ca ndeya na miti ibali ya olive cili ku mukanda wa Zakaliya 4:1-3 catakamesele bati Bayunda? (Taleni cikupulo cili ha liputa lya kulibanga)

⁶ Tandeni Zakaliya 4:1-3. Cimona ca citumbikilo ca ndeya na miti ibali ya olive cakwasele Bayunda basimpe nameme bakele na kubalwisa. Eci cimona cabakwasele bati? Kuma munananguka ngweni citumbikilo ca ndeya catwaleleleho kukala na mazi ndi? Mazi aje atundile ku miti ibali ya olive akele na kunjululukila mu lilonga, co muwatundile mu lilonga akele na kunjululukila ku bindeya bya kupwa 7 bije byakele ha citumbikilo ca ndeya. Aje mazi alingisile bije bindeya bitwaleleleho kushukuma. Zakaliya wehwile ngwendi: “Ebi bimanena byuma mukajo?” Kangelo wamulekele muzimbu watundile kuli Yehova ngwendi: “‘Keti mu nzili ya buswalale nambe mu nzili ya banu, oloni sipilitu yange,’ omu mukemwo mwanendeka Yehova wa bibunga.” (Zaka 4:4, 6, NWT) Aje mazi akele na kufuma kuje miti emanena sipilitu ya kujela ya Yehova ya nzili ije kuyasa kuhwa. Ngeci maswalale ba nzili ba Bapelesha kubakele na nzili kubesekesa ku sipilitu ya Njambi ya kujela. Baka-kutunga bapandele kumanesa cipangi ca kutunga nameme bitozi babo bakele na kubalwisa mwafwa bazibukile ngwabo Yehova ali hamo nabo. Ou muzimbu wabatakamesele manene. Bayunda bapandele kukulahela lika Yehova na kushangumuka lalo cipangi ca kutunga. Mukemwo mubalingile. Ngeci, batwaleleleho na cipangi ca kutunga nameme baka-mashiko te kanda bacibatabese kulinga ngoco.

7. Byuma muka byalingiwile bije byakwasele Bayunda baje bakele na kutungulula tembele?

⁷ Kutenguluka kwa byuma bimo kwakwasele baje bakele na kutungulula tembele. Byuma muka byatengulukile? Mu mwaka wa 520 B.C.E., mwene wamuha Ndalyuse I, washangumukile kuyula lifuti lya Bapelesha. Mu mwaka wendi wa mu cibali wa kuyula, mwene wanangukile ngwendi kwimika cipangi ca kutunga tembele wapwile mulonga. Mwene Ndalyuse watabesele Bayunda bamanese cipangi cabo ca kutunga. (Ezela 6:1-3) Ou muzimbu wakomokesele banu boshe. Oloni mwene walingile byuma bikwabo lalo. Mwene washikile banu boshe ngwendi keti batanganese cipangi ca kutungulula tembele. Co wabashikile lalo ngwendi bane Bayunda bimbongo na byuma byoshe bije byatondekele mu cipangi ca kutungulula tembele. (Ezela 6:7-12) Ngeci Bayunda bamanesele kutunga tembele munima ya myaka iwana. Bamanesele kulinga ngoco mu mwaka wa 515 B.C.E.—Ezela 6:15.

8. Bika bimikwasa mupwe ba kusimpa nga banu bamilwisa?

 ⁸ Na matangwa ano bangamba ba Yehova babangi bali na kubalwisa. Cakumwenako, bandolome na bandokazi betu bamo bakala mu mafuti mubanemika bipangi byetu bimo. Omu mu mafuti bandolome na bandokazi betu bamo banasa kubakuta na kubatwala “ku mesho a baka-kuswana na ku mesho a bimyene” mangana bupwe bukaleho kuli bakebo. (Mateo 10:17, 18) Simbu imo kutenguluka kwa bifulumende kukakwasa bandolome na bandokazi balemese Yehova mu kuzituka. Simbu imo lyako uje akakula mu busunga nasa kwakula mu ngila ije ilingisa bangamba ba Yehova bamulemese mu kuzituka. Oloni Bakaleho bakwabo bali na kubalwisa mu bingila byeka. Nameme bali mu lifuti muje mubali na kubatabesa kulemesa Yehova, oloni anga bacili na kubalwisa kuli baka-naanga yabo baje bashaka kubecelesa kupangela Yehova. (Mateo 10:32-36) Kakangi baka-naanga yetu bakalikele kutulwisa mubakananguka ngwabo kubasa kutwecelesa kupangela Yehova. Simbu imo Bakaleho baje babanakala na kulwisa mubakecela kubalwisa bakabwezelela ku ntwima yabo ya kupangela Yehova. Nga bamilwisa keti mulikele kupangela Yehova. Simpeni. Anukeni ngweni Yehova ali neni, co amikwasa kupangesa sipilitu yendi ya kujela, ngeci keti muzibe lyoba.

9. Mwafwa bika Bayunda bamo bazibile busiwa mubamwene lubula lwa tembele yaiha?

⁹ Mubashimbikile lubula lwa tembele yaiha, Bayunda bamo ba tukulukazi balilile. (Ezela 3:12) Bamwene tembele yaibwa yatungile Solomoni, co balizibile ngwabo ei tembele yaiha ‘inapu bene ngwe ya ngoco,’ kuyesekesa ku tembele ya kulibanga. (Hanga 2:2, 3) Balizibile manene busiwa mwafwa bamwene ngwabo tembele ya laja yalisezele manene na tembele yaiha. Cimona ca Zakaliya cabazembelekele. Mu ngila muka?

10. Majwi endekele kangelo ali ku mukanda wa Zakaliya 4:8-10 azembelekele bati Bayunda baje bakele mu busiwa?

¹⁰ Tandeni Zakaliya 4:8-10, NWT. Kangelo walumbunwine bika mwendekele ngwendi Bayunda “bakabwahelela na kumona mukole wa kupimisa cibumbe mu liboko lya [ngubulu wa Bayunda] Zelumbambele”? Mukole wa kupimisa bakele na kuupangesa mu kupima byuma bimo mangana bamone indi binasungama mwamubwa. Majwi abalekele kangelo amwesele banu ba Njambi ngwawo nameme ije tembele yamonekele ku Bayunda bamo ngwe yalisezele na ije ya kulibanga, oloni ihwa kuitunga, co ikapwa ngwe mwanayongwelele Yehova. Ije tembele yazibisile Yehova kubwaha ku mbunge, ngeci Bayunda  nabo bapandele kubwahelela. Yehova washakele ngwendi bamulemesele muje mu tembele yaiha mu kulitombola na cizango cendi. Ngeci, Bayunda bapandele kulemesa Yehova mu kulitombola na cizango cendi mangana bapwe lalo ba kubwahelela.

11. Bukalu muka bubali na kuliwana nabwo bangamba ba Yehova ano matangwa?

¹¹ Simbu imo kukatukaluwila kuzibisisa nga byuma binatenguluka mu kuyoya kwetu. Bandolome na bandokazi babangi baje banakala mu cipangi ca kulitila ha myaka yaingi banabana bipangi byeka. Bamo banalikele kupanga bipangi bibazemene manene mwafwa ya bukulukazi. Kukwabihile kuliziba busiwa nga twecela kulinga cipangi ca simbu yoshe citwazema manene. Ha kulibanga kunasa kutukaluwila kuzibisisa byuma binalingiwa. Tunasa kuliziba ngwetu byuma byakele mwamubwa mutwakele mu cipangi ca simbu yoshe. Tunasa kushangumuka kuliziba kuzeya na kusinganyeka ngwetu hamo ha simbu ino kutwesi na kupangela mwamubwa Yehova. (Visi 24:10) Cimona ca Zakaliya citukwasa bati tupangele Njambi na mbunge yetu yoshe?

12. Cimona ca Zakaliya citukwasa bati tutwaleleho kupwa ba kubwahelela nga byuma bitenguluka mu buyoye bwetu?

¹² Kumona byuma mwakabimwena Yehova kutukwasa tukolese nga byuma bimo binatenguluka mu buyoye bwetu. Yehova ali na kutwamenena munga yendi ije ili na kupanga bipangi byabingi ano matangwa ngeci twabezika kupangela hamo nendi. (1 Koli 3:9) Tunasa kwecela kulinga bipangi bimo mu munga, oloni Yehova anga acitwalelelaho kutuzema. Nga bipangi bitunakala na kulinga mu munga binatenguluka, keti twake manene mbunge ku kusinganyeka binalingisa mangana kukale oku kutenguluka. Keti musinganyeke manene mubyafwililile byuma mu “matangwa a kunima,” oloni lombeni Yehova amikwase kumona bubwa mu byuma binatenguluka. (Kwambu 7:10) Akeni mbunge ku byuma bije bimwasa kulinga keti ku byuma bije kumwasa kulinga. Cimona ca Zakaliya catulongesa kwaka mbunge ku byuma byabibwa nga byuma binatenguluka mu kuyoya kwetu.

13. Mwafwa bika Baisalele bamo basinganyekele ngwabo biyongola bya kutungulula lalo tembele kubyapwile biyongola byabibwa?

¹³ Cipangi ca kutungulula tembele bacimikile. Banalume babangwile kutwamenena banu ba Njambi bakufwa ngwe Kapilisitu Wakama  Yoshwa na Ngubulu Zelumbambele “bashangumukile kutungulula Njibo ya Shukulu Kalunga.” (Ezela 5:1, 2) Bayunda bamo basinganyekele ngwabo biyongola bya kushangumuka kutungulula tembele bibakobelesa mu bukalu. Bayunda bazibukile ngwabo mubashangumuka kutungulula tembele bitozi babo bazibuka, co balinga mwoshe mubasela mangana babonowese kumanesa cipangi ca kutungulula tembele. Banalume babali baje bakele na kutwamenena cipangi, ba Yoshwa na Zelumbambele bapandele kuzibuka ngwabo Yehova wakele na kubatwamenena. Yehova wabakwasele. Mu ngila muka?

14. Kwesekesa na mukanda wa Zakaliya 4:12, 14, bika byakwasele Kapilistu Wakama Yoshwa na Ngubulu Zelumbambele bazibuke ngwabo Yehova ali na kubatwamenena?

¹⁴ Tandeni Zakaliya 4:12, 14. Muje mu cimona kangelo walekele Zakaliya ngwendi miti ibali ya olive yemanenene Yoshwa na Zelumbambele ‘banalume babali bakubwabesa.’ Baje banalume basholokele ngwe ‘banemana na Shukulu Kalunga wa hano hasi hoshe’. Oku kwapwile kubezika kwakama. Yehova wabakulahelele. Baisalele bapandele kukulahela aba banalume na kukulahela byuma byoshe bibabaleka mwafwa Yehova nakala na kubapangesa mu kutwamenena Baisalele.

15. Twasa kumwesa bati ngwetu tuli na kusingimika binangulo bili mu Mbimbiliya?

¹⁵ Ano matangwa Yehova ali na kutwalelelaho kutwamenena banu bendi kupangesa Lijwi lyendi Mbimbiliya. Mu Mbimbiliya natuleke byuma bitunapande kulinga mangana tumulemese mu ngila inapande. Twasa kumwesa bati ngwetu tuli na kusingimika binangulo bili mu Mbimbiliya? Twasa kulinga ngoco nga tuitanda simbu yoshe na kuzibisisa mwamubwa byuma bitutanda. Lihuleni ngweni: ‘Munjikatanda Mbimbiliya nambe mabulu etu, kuma njikasinganyekesesa ha byuma binjikatanda ndi? Kuma njikatondesesa mangana njizibisise biñanda bimo bya mu Mbimbiliya bije byapwa ‘byabikalu kubizibisisa’ ndi? Indi hamo njikandandamesa lika biñanda binjitanda?’ (2 Petu 3:16) Nga tuwana simbu ya kusinganyekesesa ha byuma byatulongesa Yehova, kutupwila kwakwasi kukabangeya byuma byatuleka, co lalo tulinga mwamubwa cipangi ca kwambulula.—1 Tima 4:15, 16.

16. Nga kutuzibisisa mashiko atutambula kuli “ndungo wa kulongwa na kunyanyama” bika byasa kutukwasa kuwakabangeya?

¹⁶ Ngila ikwabo yali na kututwamenenamo Yehova inapu kupangesa ndungo wa kulongwa na kunyanyama. (Mateo 24:45, NWT) Bisimbu bimo, ou ndungo nasa kutwana mashiko aje kutuzibisisa. Cakumwenako, tunasa kutambula  mashiko aje amwesa mutwobokela bukalu bwa kulizila buje butusinganyeka ngwetu kubwasa kusholoka mu citingitingi cetu. Simbu imo tunasa kuliziba ngwetu ndungo wa kulongwa ali na kukanyeka manene mashiko aje amwesa mutwasa kulinyungilila nga kuli mushongo wakama uje uli na kuyandesa banu babangi. Tunapande kulinga bika nga tuliziba ngwetu mashiko abanatwana kuwapanga? Tunapande kusinganyekesesa ha bubwa bwatundilemo, Baisalelele mubononokele mashiko atundile kuli Yoshwa na Zelumbambele. Twasa kusinganyekesesa lalo ha biñanda bikwabo bya mu Mbimbiliya bitunatanda. Simbu imo banu ba Njambi batambwile mashiko aje amonekele ngwe kuwasa kubakwasa, oloni mubawakabangeyeye, obwele myonyo yabo.—Maako 7:7; 8:10.

17. Cimona ca citumbikilo ca ndeya na miti ya olive ibali cakwasele bati Bayunda?

¹⁷ Cimona ca mu citanu ca mwene Zakaliya kucambatele simbu yailaha, oloni cakwasele Bayunda batwaleleleho kupanga na nzili cipangi ca kutunga na kulemesa mwamubwa Njambi. Oloni mubapangesele byuma byamwene Zakaliya mu cimona, banangukile ngwabo Yehova wabazema, co ali na kubatwamenena. Yehova wapangesele sipilitu yendi ya kujela mangana abakwase kutwalelelaho na cipangi ca kutunga, co bapwile ba kubwahelela lalo.—Ezela 6:16.

18. Cimona camwene Zakaliya cimikwasa bati mu buyoye bweni?

¹⁸ Cimona ca Zakaliya ca citumbikilo ca ndeya na miti ibali ya olive casa kumikwasa manene. Ngwe mutunalilongesela, casa kumikwasa kukolesa nga bali na kumilwisa, kupwa ba kubwahelela nga byuma bitenguluka mu kuyoya kweni na kukulahela Yehova nga mutambula mashiko aje kumuzibisisa. Bika bimunapande kulinga nga muliwana na bukalu? Cakulibanga, moneni byuma byamwene Zakaliya. Nangukeni byuma bije bimwesa ngwabyo Yehova ali na kunyungilila banu bendi. Mweseni ngweni mwalilongesako bimo ku cimona camwene Zakaliya ha kukulahela Yehova na kutwalelelaho kumupangela na mbunge yeni yoshe. (Mateo 22:37) Nga mulinga ngoco, Yehova amikwasa mupwe ba kubwahelela simbu yoshe omwo mu mupangela.—Kolo 1:10, 11.