1. ¿Toni tein semi kualtsin yaya kichiuatij judíos akin yetoyaj Babilonia?

 JUDÍOS semi yolpakiaj. Jiova “kiyololinij Ciro akin tekiuajtia Persia” maj kinkauani judíos maj kisanij Babilonia, akin miak xiujmejya ompa kinuikakaj. Tekiuaj tanauatij maj judíos mokepanij Jerusalén uan maj kiyekchijchiuanij “ichan Jiova, iDios Israel” (Esd. 1:1, 3). ¡Nejin katka se kualtsin tanauatil! Kijtosnekia ke judíos ueliskia oksepa kiueyichiuaskej Dios akin melauak itech tal tein yejuatsin kinmakaka.

2. ¿Toni kichiujkej judíos keman ajsikej Jerusalén?

² Itech xiuit 537 achto itech totonaluan, seki judíos akin yetoyaj Babilonia ajsikej Jerusalén, se xolal tein pouia Judá, tekiuajyot tein moajsia kampa ika sur. Keman ajsikej niman peuak tekitij uan itech xiuit 536 kichijchiujkajya tatsineualonimej tein kipiaskia templo.

3. ¿Toni kiixnamikkej judíos?

³ Tepitsin satepan ke peuak kiyekchijchiuaj templo, peuak kinixnamikij. Akin nemiaj itech xolalmej tein ompakauin moajsiaj kitemojkej maj judíos mosenkauanij uan kinmojmoujtijkej “porin kinekiaj kichiuaskej maj amo kisentokanij tekitinij” (Esd. 4:4). Ipa kipiayajya se ouijkayot sayoj ke yaya kipanotij okse taman. Itech xiuit 522 achto itech totonaluan, Artajerjes mochiuak tekiuaj ompa Persia. * Taixnamikinij kinemilijkej ke kemej yetoya se yankuik tekiuaj, ueliskia kitsakuiliskej tekit tein judíos kichiujtoyaj keman ‘ika tanauatil kichiujkej maj kipianij kuejmolmej’ (Sal. 94:20). Kinijtouilijkej judíos ke kitemouayaj kiixnamikiskej tekiuaj (Esd. 4:11-16). Artajerjes kineltokak tein kiluijkej uan tanauatij maj amo kisentokanijok  kiyekchijchiuanij templo (Esd. 4:17-23). Yejua ika, tekit tein judíos semi kinyolpaktiaya kichiuaskej motsakuilij (Esd. 4:24).

4. ¿Toni kichiuak Jiova keman motanauatij maj amo kiyekchijchiuanijok templo? (Isaías 55:11).

⁴ Akin nemiaj itech xolalmej tein ompakauin moajsiaj, akin amo kiueyichiuayaj Jiova uan sekin akin kipaleuiayaj tekiuaj ompa Persia, kiixtalijkej kintsakuiliskej judíos maj amo kisentokanij kiyekchijchiuanij templo. Sayoj ke Jiova kinekia maj mataminij nejon tekit uan yejuatsin nochipa kichiua tein kiixtalia (xikonixtajtolti Isaías 55:11). ¿Toni kichiuak? Kiixtalij Zacarías kemej tanauatijkej uan kichiuak maj kiitani chikueyi taman. Nejin tanauatijkej akin katka yolchikauak, monekia kinmatiltis judíos tein Jiova kichiujka maj kiitani para kinyolchikauas. Tein Zacarías kiniluij kinpaleuij maj amo kinmouilianij akin kinixnamikiaj uan kinyolchikauak maj kisentokanij kichiuanij tekit tein Jiova kinnauatijka. Itech makuiltika taman, Zacarías kiitak se tauilketsaloni uan ome olivojkouit.

5. ¿Toni tikitaskej itech nejin tamachtilis?

⁵ Makuiltika taman tein Zacarías kiitak semi kinyolchikauak israelitas. Axkan tinochin kemansa timotayokoltiaj. Yejua ika, komo timomachtiaj tein Zacarías kiitak uelis techpaleuis maj tiksentokakan tiktekitilikan Jiova keman techixnamikij, keman mopata se taman itech tonemilis oso keman technauatiaj maj tikchiuakan teisa tein amo tikajsikamatij.

6. ¿Keniuj kinyolchikauak judíos tein kijtoua Zacarías 4:1-3? (Xikonita taixkopin ipeujyan amaix).

⁶ (Xikonixtajtolti Zacarías 4:1-3). Tauilketsaloni uan ome olivojkouit tein Zacarías kiitak kinyolchikauak judíos keman kinixnamikkej. ¿Keyej? Zacarías kiitak ke aceite tein kisa itech olivojkouit moteka itech se kaxit, uan nejin aceite tapaleuia maj xotatokan chikome lámparas tein kipia tauilketsaloni, yejua ika amo keman seuij. Zacarías kitajtania ángel: “¿Toni kijtosneki nochi nejin, noteko?”. Uan yejua kinankilia ika tein Jiova kijtoua: “‘Nion ika miakej tateuianij nion ika chikaualis, ta ika noespíritu’, kijtoua Jiova akin kinixyekana itateuijkauan” (Zac. 4:4, 6). Aceite tein kisa itech olivojkouit kiixnextia iyektikatsin espíritu Jiova tein amo keman tami. Nejin espíritu okachi chikauak ke tateuianij akin nemiaj Persia. Kemej Jiova kinpaleuijtoya judíos, ueliskia kitamichijchiuaskej templo maski kinixnamikiskiaj. ¡Nejon semi kinyolchikauak! Sayoj monekia takuaujtamatiskej iuan Jiova uan oksepa tekitiskej. Uan yejua nejon tein kichiujkej maski ayamo kinkauayaj.

7. ¿Toni tein mopatak kinpaleuij judíos?

⁷ Satepan, mopatak seki taman tein kinpaleuij judíos. Itech xiuit 520 achto itech totonaluan ompa Persia taixyekanayaya okse tekiuaj, Darío I. Itech ojpatika xiuit keman tekiuajtitoya kimatik ke amo kuali tein kichiujkej keman tanauatijkej maj judíos amo kiyekchijchiuanijok templo, yejua ika kinkauak maj mataminij tekit (Esd. 6:1-3). Nejon katka se kuali tanauatil sayoj ke panok okse taman. Tekiuaj kinnauatij akin nemiaj itech xolalmej tein ompakauin moajsiaj maj amo kintsakuilianij judíos uan maj kinmakanij tomin uan nochi tein monekia para kitamichijchiuaskej templo (Esd. 6:7-12). Yejua ika itech panoua naui xiuit judíos kitamichijchiujkej templo, itech xiuit 515 achto itech totonaluan (Esd. 6:15).

8. ¿Keyej uelis yeski tionyolchikauak maski mitsonixnamikiskej?

⁸ Axkan, miakej itekitikauan Jiova no kinixnamikij. Sekin nemij kampa tekiuanij amo  kinkauaj maj itaixpantijkauan Jiova taueyichiuakan. Xa kintsakuaj uan kinuikaj “ninixpan uejueyin chiuanime, gobernadores uan in rey”. Nejin uelis tapaleuis maj moteixmatilti iTajtol Dios (Mat. 10:17, 18). Kemansa, keman se tekiuaj mopata xa uelis tapaleuis. Oso xa se tamelaujkej akin kuali taixejekoua kiixtalia tein kinpaleuis tokniuan maj kiueyichiuakan Jiova kemej ipa momattokej. Seki tokniuan kiixnamikij okseki taman, maski nemij itech se altepet kampa tekiuanij kinkauaj maj kiueyichiuakan Jiova, ininchankauan amo kinkauaj (Mat. 10:32-36). Miakpa, keman ininchankauan tokniuan kiitaj ke amo uelis kintsakuiliskej maj kiueyichiuakan Jiova, amo kinixnamikijok. Uan sekin akin achto semi taixnamikiaj, axkan mochiujkej itaixpantijkauan Jiova. Yejua ika amo xionmosenkaua maski mitsonixnamikiskej uan xionyolchikauak. Jiova mitsonpaleuia ika iyektikatsin espíritu, yejua ika amo xionmoui.

9. ¿Keyej seki judíos motayokoltijkej keman kichijchiujkej tatsineualonimej den templo?

⁹ Keman judíos kichijchiujkej tatsineualonimej den templo, sekin akin xiuejkejya katkaj peuak chokaj (Esd. 3:12). Kemej kiitakaj ke templo tein Salomón kichijchiujka semi ueyi katka uan kualtsin chijchiujtoya, motayokoltijkej porin kinemilijkej ke tein kichijchiujtoyaj amo ijkon katka (Ageo 2:2, 3). ¿Keniuj tein Zacarías kiitak ueliskia kinpaleuis maj oksepa yolpakinij?

10. ¿Keniuj kinpaleuij judíos maj oksepa yolpakinij tein ángel kiniluij tein moajsi itech Zacarías 4:8-10?

¹⁰ (Xikonixtajtolti Zacarías 4:8-10). ¿Toni kijtosnekik ángel keman kijtoj ke judíos yolpakiskiaj uan kiitaskiaj ke tekiuaj judío Zorobabel kipia imako se plomada? Plomada se teisa tein kikuij akin kalchijchiuaj, tein tapaleuia maj kimatikan ox teisa amo chikotik. Yejua ika tein ángel kijtoj kimatiltij ixolal Dios ke maski sekin kiitayaj ke templo amo chijchiujtoya kemej tein Salomón kichijchiujka, kitamichijchiuaskiaj uan yeskia kemej Jiova kinekia. Uan komo Jiova kiyolpaktiaya templo tein kichijchiujtoyaj, yejuan no monekia yolpakiskej. Itech yankuik templo kiueyichiuaskiaj Jiova kemej kiyolpaktia, uan yejuatsin kiitaya ke yejua nejon tein okachi monekia. Yejua ika, komo judíos kitayekanaltiayaj kiueyichiuaskej Jiova kemej kinekia uan kitemouayaj kiyolpaktiskej, oksepa yolpakiskiaj.

11. ¿Toni ouij kinkisa seki itekitikauan Jiova?

 ¹¹ Timiakej tikitaj ke semi ouij keman teisa mopata. Sekin akin miak xiujmejya kitekitilianij Jiova nochi tonalmej mopatani tekit tein kipiaj. Oksekin xa monekik kikauaskej se tekit tein kipiayaj itech inechikol Jiova tein semi kiuelitayaj porin xiuejkejya. Keman panoua nejin xa ipa se motayokoltia. Yekinika xa amo tikajsikamatiskej keyej moixtalia nejon uan xa amo tikuelitaskej. Xa tiktemoskej tein achto tikpiayaj uan xa timotayokoltiskej porin tiknemiliskej ke axkan amo semi uelisok tiktekitiliskej Jiova (Prov. 24:10). Maj tikitakan keniuj tein Zacarías kiitak uelis techpaleuis maj tiksentokakan tiktekitilikan Jiova nochi tein tiueliskej.

12. ¿Keniuj tein Zacarías kiitak techpaleuia maj tiksentokakan tiyolpakikan maski teisa mopata?

¹² Komo tikitaj teisa kemej Jiova kiita techpaleuis keman mopatas teisa itech tonemilis. Yejuatsin kichiujtok axkan miak taman tein se kimoujkaita uan tejuan tikpiaj tatiochiualis iuan titekitiskej (1 Cor. 3:9). Tekimej tein tikpiaj itech inechikol Jiova uelis mopataskej, sayoj ke netasojtalis tein Jiova techpialia amo keman mopata. Yejua ika, komo teisa mopata itech inechikol Jiova uan mopata tekit tein tikonchiua, amo ika xiontanemilijto keyej mopatak. Amo itech xiontanemili tein achto tikonpiaya, ta okachi kuali xikontajtani Jiova maj mitsonpaleui xikonita keniuj tapaleuia tein mopatak (Ecl. 7:10). Amo xikonnemili toni amo ueli tikonchiua, ta tein ueli tikonchiua. Tein Zacarías kiitak techmachtia ke semi moneki maj kuali tikitakan tein mopata, porin nejon techpaleuis maj tiksentokakan tiyolpakikan uan maj tiksentokakan tiktekitilikan Jiova.

13. ¿Keyej seki judíos xa kinemilijkej ke amo kuali tein moixtalijka keman peuak oksepa kiyekchijchiuaj templo?

¹³ Maski judíos ayamo kinkauayaj maj kiyekchijchiuakan templo, tayekankatiopixkat Jesúa (Josué) uan tekiuaj Zorobabel, akin kiixyekanayaj xolal “peuak oksepa kiyekchijchiuaj ichan Dios” (Esd. 5:1, 2). Seki judíos xa kinemiliayaj ke amo kuali tein kiixtalijkaj kichiuaskej porin ipa kinitaskiaj ke tekititoyaj uan kimatiaj ke akin kintauelitayaj kitemoskiaj kintsakuiliskej. Josué uan Zorobabel, akin kiixyekanayaj tekit, monekia kimatiskej ke Jiova kinpaleuijtoya uan yejuatsin  kinmakak nochi tein monekia. Maj tikitakan keniuj.

14. ¿Toni kinmatiltij tayekankatiopixkat Josué uan tekiuaj Zorobabel tein kijtoua Zacarías 4:12, 14?

¹⁴ (Xikonixtajtolti Zacarías 4:12, 14). Ángel tein tanauatijkej Zacarías kiitak kimatiltia ke ome olivojkouit kiixnextia “ome taixpejpenalmej”: Josué uan Zorobabel. Moijtoua ke nejin ome takamej kemej yeskia “ijkatokej inakastan [Jiova] toTeko itech nochi taltikpak”. Nejin kinextia ke yejuatsin semi iniuan takuaujtamatia. Yejua ika judíos monekia takuaujtamatiskej itech tein yeski tein yejuan kiniluiskiaj maj kichiuakan porin Jiova kinixtalijka maj kinixyekanakan.

15. ¿Keniuj tiknextiaj ke timokauaj maj Jiova techixyekana ika iTajtol?

¹⁵ Itech nejin tonalmej, Jiova kinixyekana itekitikauan ika iTajtol, Biblia. Ompa techiluia keniuj kineki maj tikueyichiuakan. ¿Uan keniuj tiknextiaj ke timokauaj maj techixyekana ika iTajtol? Keman tikixtaliaj tiempo tikixtajtoltiskej uan tikajsikamatiskej. Xionmotajtani: “Keman nikixtajtoltia Biblia oso semej toamaixuan, ¿itech nitanemilia tein nikixtajtoltia? ¿Niktemoua okachi nimomachtis tamachtilismej tein ‘oui para se kajsikamatis’? ¿Oso sayoj nitaixtajtoltia?” (2 Ped. 3:16). Komo tikxelouaj tiempo itech titanemiliskej tein Jiova techmachtia, timokauaskej maj Jiova techixyekana uan uelis tikchiuaskej tekit tein techmakatok (1 Tim. 4:15, 16).

16. ¿Toni techpaleuis maj tiktakamatikan tein technauatia “takeual takuaujtamach uan tamatkej” komo amo senkis tikajsikamatij?

¹⁶ Jiova no kinixyekana itekitikauan itechkopa “takeual takuaujtamach uan tamatkej” (Mat. 24:45, TNM). Xa kemansa nejin takeual techmaka tanauatilmej tein amo senkis tikajsikamatij. Kemej neskayot, xa technauatiskej toni moneki tikchiuaskej keman mochiuas se tetsauit uan xa tiknemiliaj ke kampa tejuan tinemij amo keman mochiuas. Oso xa tiknemiliskej ke amo taixejekol tein technauatiaj maj tikchiuakan keman onkak se ueyi kokolis. Yejua ika, ¿toni monekiskia tikchiuaskej komo tiknemiliaj ke tein technauatiaj amo tapaleuia? Xa techpaleuis komo tikelnamikij keniuj kinpaleuij judíos keman kichiujkej tein Josué uan Zorobabel kinnauatijkej. Xa no techpaleuis okseki tajkuilolmej tein tikixtajtoltianij itech Biblia. Miakpa, tein Dios kinnauatiani itekitikauan kinmakixtiani, maski xa ueliskia se kinemilis ke amo tapaleuiskia (Juec. 7:7; 8:10).

17. ¿Keniuj kinpaleuij judíos tauilketsaloni uan ome olivojkouit tein Zacarías kiitak?

¹⁷ Makuiltika taman tein Zacarías kiitak xa amo semi ueyi, sayoj ke kinpaleuij judíos maj kisentokanij kiyekchijchiuanij templo uan maj kiueyichiuanij Jiova. Uan keman kichiujkej tein kinmachtij tein Zacarías kiitak, kiitakej ke Jiova kinpaleuijtoya uan kinixyekantoya ika netasojtalis. Jiova kinpaleuij ika iyektikatsin espíritu maj kisentokakan tekitikan uan maj oksepa yolpakikan (Esd. 6:16).

18. ¿Keniuj mitsonpaleuis tein Zacarías kiitak?

¹⁸ Tauilketsaloni uan ome olivojkouit tein Zacarías kiitak uelis semi mitsonpaleuis. Kemej timomachtijkej, mitsonyolchikauas uan nejon mitsonpaleuis xiontaxiko keman mitsonixnamikiskej. No kichiuas xikonsentoka xionyolpaki maski mopatas se taman itech monemilis. Uan kichiuas xiontakuaujtamati, nejon mitsonpaleuis xiontatakamati keman amo tikonajsikamatis seki tanauatilmej. Yejua ika, ¿toni moneki tikonchiuas keman tikonpias kuejmolmej? Yekinika, xikonita tein Zacarías kiitak, tein kinextia ke Jiova kinyekpia itekitikauan. Uan ompa, xikonchiua kemej tein tikonita: xiontakuaujtamati iuan Jiova uan xikonsentoka xikonueyichiua ika nochi moyolo (Mat. 22:37). Komo ijkon tikonchiua, Jiova mitsonpaleuis xikontekitili ika yolpakilis nochipaya (Col. 1:10, 11).