Skip to content

Skip to table of contents

12 EKOBEE UE ENƆ

O Muɛge Nu Zekaraia Bee Muɛ Ni?

O Muɛge Nu Zekaraia Bee Muɛ Ni?

“‘Tɛ̄maloo mdaa edɔɔ̄,’ Jɛhova lo gbɛnɛ gbo nɔ̄ kɔ.”—ZEK 4:6.

YƆƆ 73 Nɛ I E’agaloo

DASĪ TƐƐ̄NYƆƆ *

1. Amunu nu ɛɛbu na a bee le sī pya Juu a bee le kɛ̄bah aa a?

 DƐ̄DƐƐ̄ nɛɛ bee le bu gbɛnɛ ɛɛbu. Jɛhova Bari “doo kɔ edɔɔ̄ Sairus Mɛnɛ-buɛ̄ Peasia a aakɛ̄” lo e’iye pya Izrɛl, lo ba bee wa aa kuma Babilɔn sa ba etɔ̄na kɛ̄bah aa li Babilɔn bu gbɛnɛ-edo zua. Lo mɛnɛ bee kɔ siā kɔ pya Juu a obia kii wa buɛ̄ “sa sikɛ̄ wu tɔ Jɛhova, Bari Izrɛl.” (Ezra 1:1, 3) Gbɛnɛ yereue ɛɛbu sɛh! A kura kɔ elu esikɛ̄ obara kaka taāŋabah sere ye dɔ bu buɛ̄ a bee nɛ pya ye nɛɛ.

2. Tua ena pya Juu a bee aa kɛ̄bah aa bee dap doo a?

2 Bu zua 537 B.C.E., na tua eku pya Juu a bee aa kɛ̄bah aa bee obia kii Jerusɛlem a, lo a bee le beekɛ̄ loo buɛ̄-mɛnɛ Juda a le dee kerekɛ̄. Pya Juu ama bee bɔātɛ̄ si tam lo ewu tɔkaɛ, e ba bee sah tam loo ekatɛ̄ lo tɔkaɛ bu zua 536 B.C.E.!

3. Amunu gbanasī na pya Juu bee kpesī a?

3 Aba sɔ̄ eku pya Juu a bee aa kɛ̄bah aa bee sikɛ̄ bɔātɛ̄ ewu lo tɔkaɛ, a bee lu egbana wa sī. Pya edonyɔɔ a wa tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ “bee doo kɔ beenyiɛ pya Juda a dɔ kii kɛ̄, sa bee doo kɔ ba [a] ɛrɛ bɔɔ lo ewu tɔ.” (Ezra 4:4) Lo ama bee doo kɔ nu a bee piya loo pya Juu, sa wa kɛ̄tɔɔ̄ bee sikɛ̄ gbasu. Bu zua 522 B.C.E., dɔɔ̄na aā mɛnɛ Peasia a kura Artaxerxes bee bɔātɛ̄ ebɛɛ. * Pya a gaa bee wa gbanasī bee su lo ama nua dee a wa kpaānɛ lo e’ɔbɛ wa tam wu be tɛ̄maloo e “bura doo gbee tɛ̄maloo lok.” (Yɔɔ 94:20) Ba bee yere kpa ma Mɛnɛ Artaxerxes kɔ pya Juu gaa nɔɔ lo elɛɛ ye bee kɛɛ̄. (Ezra 4:11-16) Lo mɛnɛ bee yiga wa esah ue ama, sa tɛ̄ma lok kɔ alu e’ɔbɛ lo tam wu tɔkaɛ. (Ezra 4:17-23) Lo ama bee doo kɔ pya Juu a ɔbɛ lo tam wu tɔkaɛ.—Ezra 4:24.

4. Ena Jɛhova bee doo sɔ̄ a bee lu egbanasī tam wuwu tɔkaɛ a? (Aisaia 55:11)

4 Pya nɛɛ a bee le bu buɛ̄ a wa tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ lo ba naa wee taāŋabah Jɛhova, le pio pya a le bu bɛbɛɛ pya Peasia bee gbī e’ɔbɛ lo tam wu tɔkaɛ bu dɛ̄dɛɛ̄ sīdee. Kerewo, Jɛhova bee doo kɔ tam wuwu lo tɔkaɛ a kiisī, nyɔɔbee a wee doo kɔ nu alu ye bura a dooa. (Buū Aisaia 55:11.) A bee dāna ziī nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ ye bee kura Zekaraia lɛɛ kɛ̄, sa ye tɔgɛ ɛrɛtaa mɔmanudɛɛ̄ a kpeloo, lo a bee gbī kɔ a kɔ nɛ pya Juu lo eyere wa mɛm loo. Pya mɔmanudɛɛ̄ ama bee wa yerebah nɛ doo kɔ ba aa ɛrɛ bɔɔ loo pya a wa gbanasī, sa wa zū kɔ ba a kiisī lo esitam Jɛhova. Bu lo eree o’oo mɔmanudɛɛ̄, Zekaraia bee muɛ ziī nu sere numiā nyɔɔ le baɛ te olive.

5. Ena i nɔ bu ekobee ue ama a?

5 Dɛ̄dɛɛ̄ ii wee ɛrɛ e’ɔaloo pio sɔ̄. Nyɔɔwo, i dap ɛrɛ biī aāloo kɛ̄ Jɛhova bee yere mɛm loo pya Izrɛl tɛ̄maloo lo eree o’oo mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia bee muɛ doo. Dādābeeloo mɔmanudɛɛ̄ ama dap i yerebah nɛ kɔ i si tam nɛ Jɛhova bu bɔ ture nyiɛ loo sɔ̄ i kpesī gbanasī, sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ nyaa le sɔ̄ alu ekɔ i doo ziī nu lo ii aadee dābeeloo.

SƆ̄ ALU EGBANA I SĪ

Zakaraia bee muɛ mɔmanudɛɛ̄ akiiloo baɛ te olive nɔɔ̄ tɛɛ̄ aaloo yiibu numiā a ɛrɛ ɛrɛba gɛɛ̄miā (Ɛp 6 barakpaɛ̄)

6. Bu mɛ sīdee na mɔmanudɛɛ̄ akiiloo nu sere numiā nyɔɔ le baɛ te olive alu ekɔ bu kpa Zekaria 4:1-3 bee nɛ e’agaloo pya Juu a? (Ɛp foto a le nyɔɔ eko.)

6 Buū Zekaria 4:1-3. Mɔmanudɛɛ̄ akiiloo nu sere numiā nyɔɔ le baɛ te olive bee doo kɔ pya Juu a ɛrɛ mɛm lo ebe eebah gbanasī. Bu mɛ sīdee? O yerege nukuādɛɛ̄loo kɔ lo nu sere numiā nyɔɔ ɛrɛ nu aa ye nɛ nɔɔ̄ dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ ni? Baɛ lo te olive tɛ̄ma nɔɔ̄ yerebu bɔri, lɛɛ a tɛɛ̄ yii bu ziī ziī nu egā loo lo ɛrɛba numiā a le nyɔɔ nu sere numiā nyɔɔ. Nɔɔ̄ ama doo kɔ lo numiā aa zim. Zekaraia bee bip kɔ: “Pya lo nu ama lu e?” Lo ɛnjɛl bee ture dookɛ̄ ue Jɛhova le doo kɔ: “ ‘Naale tɛ̄maloo ekpo beā nɔ̄ ale tɛ̄maloo ekpo daānu mɛ tɛ̄maloo mdaa edɔɔ̄,’ Jɛhova lo gbɛnɛ gbo nɔ̄ kɔ.” (Zek 4:4, 6) Nɔɔ̄ a kuera aabu lo te a tɔɔ̄dɔ kaɛ edɔɔ̄ Jɛhova a ɛrɛ ekpo, lo a naa wee tah. Dɛ̄dɛɛ̄ gbɛnɛ gbo nɔ̄ pya Peasia naa lu lɔgɔ nu kiikɛ̄ ekpo kaɛ edɔɔ̄ Bari le. Kuma sɔ̄ Jɛhova wa le loo a, pya a gaa bee si tam loo tɔkaɛ bee dap be eebah ɛrɛgeba gbanasī sa si lo tam lɛɛ. Mɛ dua ue yere mɛm loo sɛh! Aba nu a bee lu ebɛɛ̄ kɔ pya Juu a doo na ture nyiɛ loo Jɛhova sa sikɛ̄ bɔātɛ̄ esi lo tam. E taɛ nu ba bee doo lo, kere ba bee kpaɛ̄ wa tam.

7. Amunu nyaa na a bee doo kɔ pya a gaa wu tɔkaɛ a ɛrɛ wa loo a?

7 Nu bee sikɛ̄ nyaa lo a bee doo kɔ pya aa bee wu lo tɔkaɛ a ɛrɛ wa loo. Ena a bee nyaa ani? Bu zua 520 B.C.E., ziī aā mɛnɛ a kura Darius I, aa bee bɛɛ Peasia. Bu eree baɛ zua loo ye bɛbɛɛ, a bee muɛ kɔ ba kpaɛ̄ tam wu tɔkaɛ bu sīdee lok naa yerekpotɛ̄. Nyɔɔwo, Darius bee nɛ lok kɔ alu esah lo tam. (Ezra 6:1-3) Biaɛfii mɛnɛ bee doo ama bee deege dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ, kerewo, a ɛrɛnage dɔɔ̄na nu a bee doo yereloo. Lo mɛnɛ bee nɛ lok pya a wa tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ kɔ ba a ɔbɛ enɛ taāŋa pya a gaa si lo tam sa ba a tura nu lo eyeā kpotɛ̄ lo tam! (Ezra 6:7-12) Lo ama bee doo kɔ pya Juu a sah lo tam bu zua 515 B.C.E, sɔ̄ nu a yeeloo nia zua etɛ̄na aā lo sɔ̄.—Ezra 6:15.

Dɛɛa nyɔɔ ekpo Jɛhova sɔ̄ alu egbana a sī (Ɛp 8 barakpaɛ̄)

8. Ena anua o ɛrɛ e’agaloo sɔ̄ alu egbana a sī a?

8 Nii’ee, gbɛnɛ-edo pya a gaa taāŋabah Jɛhova aa kpenage sī tɛ̄ŋaloo. Bu edoba, pio aba le kɛ̄ alu e’ɔbɛ i tam zue ue. Bie pya kɛ̄ a le doo wo, dap lu e’aa pya i wuga sa wa su “kuma kɛ̄sī pya tɛ sī le pya mɛnɛ-buɛ̄” lokwa ba wa yira ekeebee nɛ. (Mat 10:17, 18) Pio sɔ̄, ba dap ɛrɛ wa loo sɔ̄ bɛbɛɛ nyaa. Ale nɛɛ biaɛ a ɛrɛ le beenyiɛ dap biaɛ kɔ aa lu ekpaɛ̄ i tam. Dɔɔ̄na Pya Ekeebee aa kpenagesī gbanasī alu kee loo lo ama. A dap lu kɔ ba tɔɔ̄ kɛ̄ a naa lu e’ɔbɛ wa lɛɛloo etaāŋabah Jɛhova, kerewo, ba aa kpesī gbanasī a aabah pya wa butɔ lo ba gbī e’ɔbɛ wa lɛɛ loo taāŋabah Bari. (Mat 10:32-36) Gbɛnɛ-edo sɔ̄, sɔ̄ pya wa butɔ emɔna kɔ nu ba wa doo loo naa ɔɛ wa loo, ba wee ɔbɛ egbana wa sī. E siga sɔ̄, pio pya a bee lu egbanasī bu e’agabah doo wo, elua Pya Ekeebee a bɛamiā. Loo a aa ɔ lo alu egbana a sī! Ɛrɛ e’agaloo. Jɛhova le ye kaɛ edɔɔ̄ a ɛrɛ ekpo le a loo, nyɔɔwo bɔɔ aa a aa!

SƆ̄ KƐ̄TƆƆ̄ NYAA

9. Ena a bee doo kɔ pio pya Juu a ɛrɛ ekiɛ̄nu sɔ̄ ba bee muɛ sɔ̄ alu ewu ekatɛ̄ aā tɔkaɛ a?

9 Sɔ̄ a bee lu ewu ekatɛ̄ aā tɔkaɛ a, siga pya nama nɛɛ ba lu Juu bee to. (Ezra 3:12) Ba ebee muɛ kɛ̄ tɔkaɛ Solomɔn bee wu bee ɛrɛ ka doo, sa ba bee kɛɛrɛ kɔ lo alu ewu aā lu “yɔrɔ nu” sɔ̄ alu esu dooreloo kɛ̄ lo tua aba bee ɛrɛ ka doo. (Hag 2:2, 3) Ba bee ɛrɛ gbɛnɛ ekiɛ̄nu sɔ̄ ba bee muɛ kee a le yɛɛ lo nama tɔkaɛ le lo aā. Mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia eyerebah wa nɛ kɔ ba aa ɛrɛna biirabu. Bu mɛ sīdee ni?

10. Bu mɛ sīdee na ue nɛɛ ɛnjɛl alu e’ɛm bu kpa Zekaria 4:8-10 bee yerebah nɛ pya Juu kɔ ba aa ɛrɛna biirabu a?

10 Buū Zekaria 4:8-10. Ena ɛnjɛl aa bee kɔ a, sɔ̄ a bee kɔ pya Juu gaa le “ɛɛŋa, sa gaa le muɛ eziī-lere-daɛ̄ bah [mɛnɛ-buɛ̄ pya Juu a kura] Zerubabel” a? Eziī-lere-daɛ̄ na nu tam a wee tɔgɛ sɛh nu kunage loo, ale a lerage naa e. Lo ɛnjɛl bee nɛ agɛrɛ nyiɛ pya nɛɛ Bari kɔ, kereadoo a bee bee kɔ lo tɔkaɛ kiikɛ̄, elu ewu lɛɛ sa ele dookɛ̄ Jɛhova gbī doo. Lo a nia Jɛhova, ena anua a naale enia wa ani? Nu a kuī loo Jɛhova na bee kɛ̄ aa lu etaāŋa ye bah bie tɔkaɛ doo alu lo a zɔ̄ŋiadɛɛ̄ nu a wa gbī aābah. Lo pya Juu sere ekɛɛrɛ nyɔɔ taāŋabah Jɛhova bu sīdee a gbī sa ɛrɛ ye yerekpotɛ̄, ba esikɛ̄ ɛrɛ ɛɛbu.

Ɛp nu bu sīdee a bɔloo sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ nyaa (Ɛp 11-12 barakpaɛ̄) *

11. Amunu nu finiabah na pio pya nɛɛ Jɛhova aa kpesī anii’ee a?

11 A wee lu nu finiabah nɛ gbɛnɛ-edo ii sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ nyaa. Elua enyaana tam pio pya esua nyɔɔnyɔɔ sɔ̄ siātam mmɛɛ sɔ̄ bu keebee sīdee. Wee lu ekɔ siga aba a ɔbɛ esiatam a wa nia kaāna nyɔɔbee wa zua. Alu nu a wee le kɔ i dap ɛrɛ e’ɔaloo sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ a doo wo i siraloo. Tua sɔ̄, ii le edap dābeeloo lo biaɛfii ale su dookɛ̄ alu ekɔ i nɛ doo. E dap i agaloo elɛɛ nyiɛ nyɔɔ pya nu i wee doo. E loo i dap ɔ, sa i kɛɛrɛ kɔ pya nu i aa doo bu i aā esiatam tera kɛ̄dɛɛ̄ Jɛhova. (Kam 24:10) Bu mɛ sīdee na mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia edap i yerebah nɛ kɔ i kiisī lo enɛ Jɛhova i nu a lee eera a?

12. Bu mɛ sīdee na mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia edap i yerebah nɛ kɔ i tāma sɔ̄ i kɛ̄tɔɔ̄ nyaa a?

12 Lo i ɛp nu dookɛ̄ Jɛhova ɛp doo, eyerebah i nɛ kɔ i dap tāma sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ i nyaa loo. Jɛhovah aa doo pya nu alu nyɛŋia anii’ee, e i ɛrɛ dee a i kpaā nɛ lo elu pya a ye nyɔɔnɛ siniātam. (1 Kɔr 3:9) I sīdee esiatam nɛ Jɛhova dap nyaa, kerewo, wereloo Jɛhova i ɛrɛ kumaloo naale enyaa. Lo a sira kɔ kɛ̄ alu enyaana baloo nu bu bɔŋanaloo doo ɛrɛ a pah nyɔɔ, o aa bialoo kɛɛrɛ nu anua alu enyaana baloo nu doo wo. Taā o bialoo kɛɛrɛbu “tua dee,” bara Jɛhova kɔ a yerebah a nɛ kɔ o muɛ lenu a le bu lo nyaa. (Eklis 7:10) Taā o bialoo kɛɛrɛbu pya nu oo dapna doo, kɛɛrɛbu pya nu o dap doo anyaawo. Aāloo mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia, i nɔ nu anua alu gbɛnɛ kɔ i ɛrɛ elap dogo a lee. Nyɔɔwo, i kiisī lo e’ɛrɛ ɛɛbu sa bia bu bɔ ture nyiɛ loo kere sɔ̄ kɛ̄tɔɔ̄ nyaa.

SƆ̄ A AGA LO ENYƆƆNƐ LEREDEEBAH

13. Ena a bee dap doo kɔ pio pya Izrɛl a kɛɛrɛ kɔ zuurabahtɔ̄ a bee lu enɛ wa kɔ ba a obia wu tɔkaɛ lu nu suānu naale loo a?

13 Bee lu ekpaɛ̄ tam wu tɔkaɛ. Kerewo, pya nɛɛdam a bee lu etubobaloo kɔ ba a su zaāsī, Nɛɛ Tɛsī Ewɔp lo a le Jeshua (Joshua) le Mɛnɛ Zerubabel bee “bɔātɛ̄ esikɛ̄ wu tɔ Bari.” (Ezra 5:1, 2) Wa biaɛfii ama bee dap lu nu suānu naale loo kiikɛ̄ pio pya Juu le. Naa dap lu egɔ̄ tam wuwu tɔkaɛ ama lɛɛ loo pya wa baa, lo ba dap nɛ taāŋa tɛ̄ma yube sīdee. Joshua le Zerubabel lo ba bee lu pya aa su zaāsī ama, bee gbī yerekpotɛ̄ a aabah Jɛhova. E ba bee ɛrɛ. Bu mɛ sīdee?

14. Dɛɛa nyɔɔ ue a le bu kpa Zekaria 4:12, 14, amunu ue agɛrɛloo na Joshua Nɛɛ Tɛsī Ewɔp le Mɛnɛ Zerubabel bee ɛrɛ a?

14 Buū Zekaria 4:12, 14. Bu lo gah mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia ama, ɛnjɛl bee muūna nɛ nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Bari a bɔ ture nyiɛ loo kɔ, lo baɛ te olive tɔɔ̄dɔ “baɛ nɛɛ a bee lu etɔ̄ nɔɔ̄ bee,” lo a le Joshua le Zerubabel. Baɛ nɛɛ ama bee le doodoo bee ba “yira kpaɛ̄ Jɛhova lo dɛ̄dɛɛ̄ nyɔuwe.” Mɛ dua dɔ ka sɛh! Jɛhova dɛrɛ wa nyiɛ nyɔɔ. Dookɛ̄ nu i ekɔa ama tɔgɛ doo, pya Izrɛl ɛrɛ dɛ̄dɛɛ̄ nu anua ba eture nyiɛ loo wa biaɛfii kɔ a aabah Bari, kaɛlɛɛ ɛrɛgeba kɛ̄ a mɛā doo.

15. Bu mɛ sīdee na i dap tɔgɛ enwadɛɛ̄ loo leredee a aabah Jɛhova lo a le bu ye Muɛ̄ Ue a?

15 Ziī sīdee Jɛhova kiisī lo eleredeebah pya ye nɛɛ anii’ee na tɛ̄maloo ye Muɛ̄ Ue Baibol. Bu kpa a le kaɛ ama, a kɔ i nɛ kɛ̄ i dap ye taāŋabah bu sīdee a bɔloo doo. Mɛ sīdee na i dap tɔgɛ kɔ i nwadɛɛ̄ leredeebah i ɛrɛ aābu Muɛ̄ Ue Bari ani? Tɛ̄maloo esu sɔ̄ būŋa sa dābeeloo pya nu a le bu. Bip aba ɔɔ kɔ: ‘Sɔ̄ m buū Baibol ale ziī pya i kpa, m wee dagesī yira sa ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ ni? M wee gbīgetɛ̄ pya kaka ue BaiboI “a naa waɛ [edābeeloo]” ni? Sɛh m wee aadee nwaabah buū tɛɛ̄nyɔɔ ni?’ (2 Pit 3:16) Lo i burabura nyɔɔ pya nu Jɛhova aa i tɔgɛ, lo ama edoo kɔ i nyɔɔnɛ ye zuurabahtɔ̄ sa si i tam zue ue leere.—1 Tim 4:15, 16.

Ture nyiɛ loo leredeebah a aabah “zooro a bɔloo eture nyiɛ loo sa suā nu” (Ɛp 16 barakpaɛ̄) *

16. Sɔ̄ ii aadee dābeeloo zuurabahtɔ̄ a aabah “zooro a bɔloo eture nyiɛ loo sa suā nu,” ena edap i yerebah nɛ kɔ i gbaɛ̄tɔ̄loo a?

16 Dɔɔ̄na sīdee Jɛhova i nɛ zuurabahtɔ̄ na tɛ̄maloo “zooro a bɔloo eture nyiɛ loo sa suā nu.” (Mat 24:45) Pio sɔ̄, zooro ama dap nɛ zuurabahtɔ̄ ii aadee dābeeloo. Bu edoba, i dap ɛrɛ zuurabahtɔ̄ a kɔ nu akiiloo bugia siranu lo i ɛmadɛɛ̄ kɔ a naale edap sira kɛ̄ ili le. Ale i dap kɛɛrɛ kɔ lo zooro doo nu yeekɛ̄ sɔ̄ dumɛloo a yaara sira. Ena i doo lo i kɛɛrɛ kɔ zuurabahtɔ̄ alu enɛ naa dɔbiī a? I dap kɛɛrɛ kɛ̄ pya Izrɛl bee ɛrɛ biī doo sɔ̄ ba bee gbaɛ̄tɔ̄loo zuurabahtɔ̄ a bee lu enɛ tɛ̄mabah Joshua le Zerubabel. I dapnage kɛɛrɛbuloo pya dɔɔ̄na e’ɛma i bee buū aābu Baibol. Pio sɔ̄, pya nɛɛ Bari wee ɛrɛ zuurabahtɔ̄ a bee kɔ a naa aadee dɔbiī aāloo kɛ̄ nɛɛ ɛp nu doo, mɛ sɔ̄ esaa, a wee sikɛ̄ lu lo a kpɔā dum.—Biaɛ 7:7; 8:10.

MUƐ NU ZEKARAIA BEE MUƐ

17. Amunu pah na mɔmanudɛɛ̄ akiiloo nu sere numiā nyɔɔ le baɛ te olive bee ɛrɛ nyɔɔ pya Juu a?

17 Eree o’oo mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia bee muɛ naa bee nyɔɔ dɛɛ̄, kerewo, a bee doo kɔ pya Juu a sikɛ̄ ɛp wa tam le wa taāŋabah bu dɔɔ̄na sīdee. E sɔ̄ ba doo dogo a gbaaloo nu Zekaraia bee muɛ, ba bee ɛrɛ yerekpotɛ̄ a aabah Jɛhova le ye leredeebah. Tɛ̄maloo ye kaɛ edɔɔ̄ ekpo le loo, Jɛhova bee wa yerebah nɛ kɔ ba a kiisī lo esitam sa sikɛ̄ ɛrɛ ɛɛbu.—Ezra 6:16.

18. Amunu pah na mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia edap a ɛrɛ nyɔɔ a?

18 Mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia akiiloo nu sere numiā nyɔɔ le baɛ te olive dap ɛrɛ kaāna pah nyɔɔ o dum. Dookɛ̄ i enɔā doo, a dap a yerebah nɛ kɔ o ɛrɛ e’agaloo lo ekpesī pya a a gbanasī, sa a nɛ ɛɛbu lo edap tāma sɔ̄ o kɛ̄tɔɔ̄ nyaa, le dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ alu ebɛɛ̄ sɔ̄ alu enɛ a leredeebah oo aadee dābeeloo. Ena o doo sɔ̄ o kpesī nu finiabah bu dum a? Tuatua, muɛ nu Zekaraia bee muɛ, lo a le kɔ Jɛhova aa kuūdɛɛ̄loo pya ye nɛɛ. Lɛɛ o ture nyiɛ loo Jɛhova sa kiisī lo etaāŋa ye bah aābu dɛ̄dɛɛ̄ o beenyiɛ. (Mat 22:37) Lo o doo wo, Jɛhova eyerebah a nɛ kɔ o kiisī lo esu ɛɛbu ye siātam nɛ mmɛ deedee.—Kɔl 1:10, 11.

YƆƆ 7 Jɛhova Na Ilii Ekpo A

^ bar. 5 Jɛhova bee doo kɔ nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia a muɛ pya mɔmanudɛɛ̄ a ɛɛrɛbu nɛɛ. Nu Zekaraia bee muɛ bee doo kɔ alɛ le pya nɛɛ Jɛhova a ɛrɛ mɛm lo ebe eebah pya nu finiabah ba bee kpesī kuma sɔ̄ ba gaa bee piiga lo e’obara loga loga taāŋabah sere ye dɔ. Pya lo mɔmanudɛɛ̄ dapnage i yerebah nɛ kɔ i taāŋabah Jɛhova bu bɔ ture nyiɛ loo kaɛlɛɛ ɛrɛgeba nu finiabah i kpesī. Bu ekobee ue ama, i kɔ ue nyɔɔ pya nu a kuī i dap nɔ aāloo ziī mɔmanudɛɛ̄ Zekaraia bee muɛ, lo akiiloo numiā le te olive.

^ bar. 3 Sɔ̄ pio zua etɛ̄na, bu dee Mɛnɛ Nehemaia, dɔɔ̄na mɛnɛ a kura Artaxerxes bee bɛɛ sa a bee lu fɛgɛ loo pya Juu.

^ bar. 60 UE A BAATƐ̄ FOTO: Ziī wuga nɛɛdam muɛ kɛ̄ alu ebɛɛ̄ kɔ a tāma ye kɛ̄tɔɔ̄ dookɛ̄ a nyaa doo, nyɔɔbee ana le dumɛloo.

^ bar. 62 UE A BAATƐ̄ FOTO: Ziī wuga nɛɛwa a gaa ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ kɛ̄ Jɛhova aa yerekpotɛ̄ “zooro a bɔloo eture nyiɛ loo sa suā nu” doo, dookɛ̄ a bee doo nɛ Joshua le Zerubabel doo.