1. O le ā na matuā faafiafiaina ai tagata Iutaia na faaaunuua i Papelonia?

 NA MATUĀ faafiafiaina tagata Iutaia ona na uunaʻia e Ieova ʻle loto o Kuresa le tupu o Peresia,’ e faasaʻoloto i latou mai i le tele o tausaga o faaaunuua i Papelonia. Na poloaʻiina e le tupu tagata Iutaia e toe foʻi i lo latou atunuu, “ma toe fausia le fale o Ieova le Atua o Isaraelu.” (Esera 1:1, 3) Maʻeu lo latou olioli i lenā poloaʻiga! O lona uiga o le a mafai ona toe tapuaʻi tagata Iutaia i le Atua moni i le laueleele, na ia tuuina atu i ona tagata.

2. I le taimi muamua na toe foʻi ai tagata Iutaia na faaaunuua, o ā mea na mafai ona latou faia?

² I le 537 T.L.M., na taunuu ai i Ierusalema le vaega muamua o tagata Iutaia na faaaunuua i Papelonia. Na avea Ierusalema ma laumua o le malo o Iuta. Ina ua latou taunuu na latou galulue loa e fausia le malumalu, ma i le 536 T.L.M., na māeʻa ai ona latou fausia lona faavae.

3. O ā teteega na fesagaʻia e tagata Iutaia?

³ Ina ua amata ona fausia e tagata Iutaia le malumalu, na latou fesagaʻia ai ni teteega malolosi. Na ʻfaaauau pea ona faavaivaia e tagata o nuu [na siʻomia i latou] lima o tagata o Iuta, ma faalotovaivaia i latou mai i le fausiaina o le fale.’ (Esera 4:4) Pagā se leaga o lenā tulaga, ma na faateteleina le leaga o le mea na tupu. I le 522 T.L.M., na avea ai Aretaseta ma tupu o Peresia. * Na vaai tagata tetee i lenā suiga i le malo, o se avanoa e taofia ai le fausia o le malumalu ma na latou “fafauina faalavelave e ala i le poloaʻiga” a le tupu. (Sala. 94:20) Na latou taʻu atu i le tupu o Aretaseta, o se tasi o mea leaga o loo  fafauina e nei tagata Iutaia, o le fouvale iā te ia. (Esera 4:11-16) Na talitonu le tupu i a latou pepelo, ma na ia faasā ai le toe fausiaina o le malumalu. (Esera 4:17-23) O lea, na taofia ai e tagata Iutaia le toe fausiaina o le malumalu.​—Esera 4:24.

4. Na faapefea ona taulima e Ieova teteega i le toe fausiaina o le malumalu? (Isaia 55:11)

⁴ Na maumauaʻi tagata faapaupau o nuu na siʻomia Isaraelu ma nisi o tagata maualuluga o le malo o Peresia, ina ia taofia le toe fausia o le malumalu. Ae na finagalo Ieova e faaauau pea ona fausia le malumalu, ma e na te faataunuuina i taimi uma lona finagalo. (Faitau le Isaia 55:11.) Na ia filifilia Sakaria e avea ma ana perofeta, ma na tuuina atu iā te ia ni vaaiga mataʻina se valu. Na faailoa atu e Sakaria i tagata Iutaia na vaaiga, ma na faalaeiauina ai i latou. O na vaaiga na faamautinoa atu ai i tagata Iutaia e leai se mea e latou te fefefe ai i ē na tetee atu iā i latou. Na uunaʻia ai foʻi i latou e faaauau pea ona galulue i le faataunuuina o le galuega a Ieova. Na vaaia e Sakaria i le vaaiga lona lima se tuugāmolī ma ni laau olive se lua.

5. O le ā o le a tatou talanoaina i lenei suʻesuʻega?

⁵ O tatou uma e iai taimi e tatou te lotovaivai ai. O lea e aogā iā i tatou le iloiloina o faalaeiauga na avatu e Ieova i tagata Isaraelu, e ala i le vaaiga lona lima na vaaia e Sakaria. O lo tatou malamalama i lenei vaaiga e fesoasoani iā i tatou e auauna faamaoni ai iā Ieova pe a feagai ma teteega, fesagaʻia suiga, ma pe a aumai taʻiala e faigatā ona tatou malamalama i ai.

6. Na faapefea ona maua e tagata Iutaia le lototele mai i le vaaiga e faatatau i le tuugāmolī ma laau olive e lua, o loo taʻua i le Sakaria 4:1-3? (Tagaʻi i le ata i le faavaa.)

⁶ Faitau le Sakaria 4:1-3. O le vaaiga e faatatau i le tuugāmolī ma laau olive e lua, na maua ai e tagata Iutaia le lototele e feagai ai ma teteega. E faapefea? Pe na e mātauina le puna o le suāuu lea e faaauau ai pea ona ola molī? E faatafe atu e laau olive e lua le suāuu i se ipu faaofuofu, ona faatafe atu lea o le suāuu i molī e fitu o loo i luga o le tuugāmolī. O lenā suāuu o loo faaauau ai pea ona mumū molī. Na fesili Sakaria: “O le ā le uiga o ia mea?” Na tali atu le agelu a Ieova: “ʻE lē o ʻautau, e lē o le malosi, a o loʻu agaga,’ ua fetalai mai ai Ieova o ʻau.” (Saka. 4:4, 6) Ua faaata mai e le suāuu mai i na laau olive, le agaga paia o Ieova lea e lē mafai ona uma le malosi. E lē mafai ona faatusalia le malosi o ʻautau uma a le malo o Peresia, i le malosi o le agaga paia o le Atua. E mafai e ē o loo fausia le malumalu ona tetee atu i so o se teteega, ma faataunuuina le galuega ona o loo faatasi Ieova ma i latou. Maʻeu se feʻau faamalosiau! E na o le pau le mea e manaʻomia ona faia e tagata Iutaia, o le maufaatuatuaina o Ieova ma amata ona latou toe fausia le malumalu. O le mea tonu lenā na latou faia, e ui o loo faasā pea ona latou toe faia le galuega.

7. O ā suiga na avea ma mapusaga iā i latou na fausiaina le malumalu?

⁷ Na iai se suiga na maua ai e tagata Iutaia le mapusaga, ma amata ai ona latou toe fausia le malumalu. O le ā lenā suiga? I le 520 T.L.M., na avea ai Tariu I ma tupu fou o le malo o Peresia. I le tausaga lona lua o lana nofoaiga, na ia iloa ai o le faasāina o le toe fausia o le malumalu, e lē tusa ai ma le tulafono. O lea, na faataga ai loa e Tariu le faamāeʻaina o le toe fausia o le malumalu. (Esera 6:1-3) Na faateʻia tagata uma i lenā tala, ae e tele atu isi mea na faataga e le tupu ona fai i le fausiaina o le malumalu. Na faatonuina e le tupu nuu na siʻomia ai tagata Iutaia ina ia aua neʻi o latou toe faalavelave i le galuega, ae ia latou  saunia tupe ma mea na manaʻomia e fausia ai le malumalu. (Esera 6:7-12) O le iʻuga, e sili laʻitiiti atu ma le fā tausaga ae māeʻa loa ona fausia e tagata Iutaia le malumalu i le 515 T.L.M.​—Esera 6:15.

8. Aiseā e mafai ai ona e lototele pe a fesagaʻia teteega?

⁸ I aso nei e matuā toʻatele tagata tapuaʻi o Ieova o loo latou fesagaʻia teteega. O se faataʻitaʻiga, e nonofo nisi o i latou i atunuu e faasāsā ai le tatou galuega. I na atunuu e puʻea ai uso ma “molia i luma o kovana ma tupu” ma o se avanoa e molimau atu ai iā i latou na. (Mata. 10:17, 18) E iai foʻi taimi e suia ai faigāmalo ma latou maua ai le mapusaga. Pe faia foʻi e se faamasino agalelei se faaiʻuga e tatou te saʻoloto ai e tapuaʻi. Ae e ese isi teteega e fesagaʻia e nisi Molimau a Ieova. Atonu e latou te nonofo i se atunuu e saʻoloto ai ona tapuaʻi iā Ieova, ae e maumauaʻi o latou tauaiga lē talitonu e taofia i latou mai le auauna atu i le Atua. (Mata. 10:32-36) O le tele o taimi, e lē toe tetee ai na tagata pe a latou iloa e lē mafai e a latou teteega ona faavaivaia ai o latou tauaiga Molimau. O nisi na matuā tetee ma sauā, ua avea nei ma Molimau maelega. Pe a e fesagaʻia teteega, ia aua lava neʻi e faavaivai ai! Ia lototele. O loo faatasi Ieova iā te oe ma lona agaga paia e sili ona malosi, o lea e leai se mea e te fefe ai!

9. Aiseā na matuā faanoanoa ai nisi o tagata Iutaia ina ua faataatia le faavae o le malumalu fou?

⁹ Ina ua faataatia le faavae o le malumalu fou, na fetagisi ai nisi o tagata matutua Iutaia. (Esera 3:12) Na latou vāai i le matagofie o le malumalu o Solomona, ma na latou manatu o le malumalu fou, ʻo se mea noa pe a faatusatusa’ i le matagofie o le malumalu tuai. (Ha. 2:2, 3) O lea na latou matuā faanoanoa ai, ona o le eseesega o le malumalu fou ma le malumalu tuai. Na fesoasoani le vaaiga a Sakaria iā i latou, ina ia toe maua ai lo latou olioli. E faapefea?

10. Na faapefea ona fesoasoani i tagata Iutaia upu a le agelu o loo i le Sakaria 4:8-10, e toe maua ai lo latou olioli?

¹⁰ Faitau le Sakaria 4:8-10. O le ā na uiga i ai le agelu ina ua faapea atu, “e olioli lava tagata [Iutaia] ma vāai atu i le fua e tautau i le lima o Serupapelu” lo latou kovana? O le fua na tautau i le lima o Serupapelu, o se meafaigaluega e iloa ai le saʻo atoatoa o le faatūina o se mea. Na faamautinoa atu ai e le agelu i tagata o le Atua, e ui ina foliga mai o se mea noa  le malumalu fou pe a faatusatusa i le malumalu tuai, ae o le a faamāeʻaina e tusa ma le tapulaa e finagalo i ai Ieova. O le a faafiafiaina ai le finagalo o Ieova, o lea e leai la se māfuaaga e latou te lē fiafia ai. O le mea e sili ona tāua iā Ieova, o le tapuaʻiga o le a avatu iā te ia i lenā malumalu fou lea e ōgatusa ma lona finagalo. Pe a taulaʻi atu tagata Iutaia i le tapuaʻiga e talia e Ieova ma le mauaina o lona finagalo malie, o le a latou toe maua ai le olioli.

11. O ā luʻi o loo fesagaʻia e nisi tagata tapuaʻi o Ieova i aso nei?

¹¹ O se luʻi i le toʻatele o i tatou le fesagaʻia o suiga. O nisi na auauna faataimi atoa mo se taimi umi, ua toe suia o latou tofiga. O nisi ua faamatuu se faaeaga na latou olioli ai, ona ua matua lo latou soifua. O se faalogona masani le lē fiafia pe a tatou aafia i ni suiga. I le taimi muamua, atonu e tatou te lē malamalama i se faaiʻuga pe ioe foʻi i ai. E tatou te ono misia le auala masani na tatou faia ai mea. E tatou te ono lotovaivai ai, ma manatu e lē tele ni mea o le a tatou faia mo Ieova. (Faata. 24:10) E faapefea ona fesoasoani iā i tatou le vaaiga na iloa e Sakaria, e faaauau ai pea ona faia le mea sili mo lo tatou Atua?

12. E faapefea ona fesoasoani le vaaiga a Sakaria iā i tatou e foʻia ai le lē fiafia pe a suia le tulaga o mea?

¹² E mafai ona tatou taulau i le fesagaʻia o suiga, pe a tatou vaai i mea e pei ona silasila i ai Ieova. E tele mea mataʻina ua ia faataunuuina i aso nei, ma ua iā i tatou se faaeaga tutasi o le avea ma ʻaufaigaluega faatasi ma ia. (1 Kori. 3:9) E ono suia o tatou tofiga, ae e lē mafai ona suia le alofa o Ieova mo i tatou. O lea la, pe a e aafia i ni suiga e faia e le faalapotopotoga, ia ʻalofia le alu uma o le taimi e mafaufau ai i le māfuaaga ua faia ai se suiga. Nai lo le moomoo i “aso ua mavae,” ae ia tatalo iā Ieova e fesoasoani iā te oe ina ia e iloa le lelei o lenā suiga. (Fai. 7:10) ʻAlofia le mafaufau i mea ua lē mafai ona e toe faia, ae ia mafaufau i mea uma e mafai ona e faia. O le vaaiga na iloa e Sakaria, ua tatou aʻoaʻoina mai ai le tāua o le iai pea o se vaaiga saʻo. O le a faatumauina ai lo tatou olioli ma faamaoni ai pea, e tusa lava pe suia le tulaga o mea.

13. Aiseā na ono manatu ai nisi tagata Isaraelu, e lē atamai le faatonuga e faaauau le toe fausiaina o le malumalu?

¹³ Na faasā ona toe fausia le malumalu. Peitaʻi, na “toe fausia le fale o le Atua” e Iesua  (Iosua) le Ositaulaga Sili ma Serupapelu le Kovana, o ē na tofia e taʻimua i tagata o le Atua. (Esera 5:1, 2) Na foliga e lē atamai lenā faaiʻuga i nisi o tagata Iutaia. E iloa uma e tagata le fausiaina o le malumalu e oo lava i o latou fili, ma o le a latou faia mea uma e taofia ai le toe fausiaina o le malumalu. O lea la, na manaʻomia e tane na taʻimua o Iosua ma Serupapelu se faamautinoaga, o loo lagolagoina i laʻua e Ieova. Na faapefea ona la maua lenā faamautinoaga?

14. I le Sakaria 4:12, 14, o le ā le faamautinoaga na maua e le Kovana o Serupapelu ma Iosua le Ositaulaga Sili?

¹⁴ Faitau le Sakaria 4:12, 14. I le vaega lenei o le vaaiga na faailoa atu ai e le agelu iā Sakaria, o laau olive e lua e faaata mai ai ʻtagata e toʻalua ua faauuina’ o Iosua ma Serupapelu. O nei tane e toʻalua, e tai pei “o loo tutū i autafa o le Alii o le lalolagi uma” o Ieova. Maʻeu se faaeaga mataʻina! Na maufaatuatuaina i laʻua e Ieova. O lea, na tatau i tagata Isaraelu ona maufaatuatuaina faaiʻuga ma so o se faatonuga e avatu e nei tane iā i latou e fai, ona na faaaogā i laʻua e Ieova e taʻitaʻia i latou.

15. E faapefea ona tatou faaalia le faaaloalo i taʻiala a Ieova o loo i lana Afioga?

¹⁵ O se tasi o auala o loo saunia ai pea e Ieova taʻiala mo ona tagata i aso nei, o lana Afioga le Tusi Paia. Ua ia faailoa mai i le Tusi Paia le auala e na te taliaina e tapuaʻi atu ai. E faapefea ona faaalia e tatou te faaaloalo i taʻiala mai i le Afioga a le Atua? E ala i le faaalu o le taimi e faitau lelei ma malamalama i ai. Ia fesili ifo: ʻPe a ou faitau i le Tusi Paia po o se tasi o a tatou lomiga, pe e taofi ma manatunatu loloto i ai? Po o oʻu taumafai e malamalama i upu moni o le Tusi Paia “e faigatā ona malamalama i ai”? Pe e faatopelau ona ou faitauina le Tusi Paia?’ (2 Pete. 3:16) Pe a tatou taumafai e faaalu le taimi e manatunatu loloto ai i mea ua aʻoaʻoina ai i tatou e Ieova, o le a mafai ai ona tatou mulimuli i ana taʻiala ma faataunuu le tatou galuega talaʻi.​—1 Timo. 4:15, 16.

16. Pe a tatou lē malamalama lelei i se taʻiala mai i le “pologa faamaoni ma le faautauta,” o le ā e fesoasoani iā i tatou e usitaʻi ai?

¹⁶ O le isi auala o loo saunia ai e Ieova taʻiala, e ala mai “le pologa faamaoni ma le faautauta.” (Mata. 24:45) E iai taimi e aumaia ai e le pologa taʻiala atonu e tatou te lē malamalama lelei ai. O se faataʻitaʻiga, atonu e aumai ni faatonuga maʻoti e sauniunia ai i tatou mo se mala faalenatura, e tatou te manatu e lē taitai ona tupu i le nofoaga o loo tatou nonofo ai. Pe tatou te manatu foʻi ua soona puipui  naʻuā le pologa i le taimi o se faamaʻi. O le ā e tatou te faia pe a tatou manatu e lē atamai faatonuga ua aumaia iā i tatou? E mafai ona tatou manatunatu i le auala na aogā ai i tagata Isaraelu lo latou usitaʻia o faatonuga na avatu e Iosua ma Serupapelu. E mafai foʻi ona tatou manatunatu i isi tala na tatou faitau ai i le Tusi Paia. O nisi taimi na maua ai e tagata o le Atua faatonuga e foliga e lē atamai i le manatu o tagata, peitaʻi na faasaoina e na faatonuga o latou ola.​—Faama. 7:7; 8:10.

17. O le ā le aafiaga i tagata Iutaia o le vaaiga e faatatau i le tuugāmolī ma laau olive e lua?

¹⁷ Atonu e puupuu le vaaiga lona lima na vaaia e Sakaria, ae na fesoasoani lenā vaaiga i tagata Iutaia e maua ai se vaaiga saʻo e faatatau i la latou galuega ma la latou tapuaʻiga. Ina ua latou faatatauina mea na latou aʻoaʻoina mai i le vaaiga a Sakaria, na latou lagona ai le lagolagosua a Ieova ma lana taʻitaʻiga alofa. Na fesoasoani le agaga paia o Ieova i tagata Iutaia ina ia faaauau pea ona latou galulue, ma toe maua ai lo latou olioli.​—Esera 6:16.

18. E faapefea i le vaaiga a Sakaria ona aafia ai lou olaga?

¹⁸ E iai se aafiaga tele i o tatou olaga o le vaaiga a Sakaria e faatatau i le tuugāmolī, ma laau olive e lua. E pei ona tatou aʻoaʻoina, e mafai ona tatou maua ai le malosi manaʻomia e fesagaʻia ai teteega, maua ai le olioli e manaʻomia e feagai ai ma suiga, ma maua ai le maufaatuatuaina e tatou te manaʻomia e usitaʻi ai i taʻiala pe a tatou lē malamalama i ai. O le ā e tatau ona tatou faia pe a feagai ma luʻi i le olaga? Muamua, ia iloa mea na vaaia e Sakaria, o le faamaoniga e iloa ai o loo tausia e Ieova ona tagata, ona gaoioi lea e tusa ai ma mea ua e iloa e ala i le maufaatuatuaina o Ieova, ma faaauau pea ona tapuaʻi iā te ia ma lou lotoatoa. (Mata. 22:37) O le faia faapea, o le a fesoasoani Ieova iā te oe e auauna ai ma le olioli iā te ia seʻia oo i le faavavau.​—Kolo. 1:10, 11.