1. Omooddettida Ayhudatussi deˈiya ufayssiya hidootay aybee?

 AYHUDATI keehi ufayttidosona. Baabiloone biittan daro layttawu omooddettidi takkida Israaˈeelata yeddanaadan, Xoossaa Yihooway ‘Parsse Kawuwaa Qiiroosa ayyaanaa denttettiis.’ Ayhudati bantta biitti simmidi ‘Yihoowa, Israaˈeela Xoossaa beeta maqidasiyaa zaarettidi keexxanaadan’ kawoy awaajjiis. (Izi. 1:1, 3) Hegee keehi ufayssiya awaajjo! Hegaa giyoogee Ayhudati tumu Xoossay etawu immido biittan zaarettidi awu goynnana danddayoosona giyoogaa.

2. Ayhudati omoodduwaappe Yerusalaame simmido wode, koyro ay oottidonaa?

² Omooddettida Ayhudatuppe koyro simmidaageeti tohossa Yihudaa kawotettawu waanna katama gidida Yerusalaame 537 K.K., gakkidosona. Simmida he Ayhudati beeta maqidasiyaa keexxiyoogaa sohuwaara doommidosona, qassi eti beeta maqidasiyaa baasuwaa baasiyoogaa 536 K.K., wurssidosona!

3. Ayhudata eqettiday oonee, qassi waatidi?

³ Ayhudati beeta maqidasiyaa keexxiyoogaa zaarettidi doommi simmin, daro asay eta eqettiyoogaa doommiis. Yuushuwan deˈiya dereti “Yihudaa biittaa asati Beeta Maqidasiyaa keexxennaadan, . . . hashiyaa sho7idosonanne yashissidosona.” (Izi. 4:4) Hanotay Ayhudatussi yaa iiti iiti biis. Parsse kawoy oorattay Arxxekssiisi 522 K.K., sunttettiis. * Eqettiyaageeti ooratta kawoy kawotido gishshawu ‘higgiyaa shaaridi’ keexuwaa oosuwaa diggana giidi qoppidosona. (Maz. 94:20) Eti Ayhudati ne bolli makkalanawu halchchidosona giidi Kawuwaa Arxxekssiisassi yootidosona. (Izi. 4:11-16) Kawoy eta wordduwaa ammanido gishshawu, beeta maqidasiyaa keexxiyoogaa teqqiis. (Izi. 4:17-23) Oosoy teqettido gishshawu, Ayhudati beeta maqidasiyaa  keexxiyoogaa aggidosona.—Izi. 4:24.

4. Beeta maqidasiyaa zaarettidi keexxiyoogaa eqettiyaageeti teqqi simmin Yihooway waatidee? (Isiyaasa 55:11)

⁴ Beeta maqidasiyaa zaarettidi keexxiyoogaa teqqanawu he biittan deˈiya Yihoowawu goynnenna asatinne Parsse kawotettan deˈiya amaridaageeti kuuyidosona. SHin Yihooway Ayhudati beeta maqidasiyaa zaarettidi keexxiyoogaa wurssanaadan koyiis, qassi I ubbatoo ba halchchuwaa polees. (Isiyaasa 55:11 nabbaba.) Yihooway I kiittin hananabaa yootiyaagaa gidanaadan Zakkaariyaasa dooriis, yaatidi Zakkaariyaasi ufayssiya hosppun ajjuutata beˈanaadan oottiis. Guyyeppe, Zakkaariyaasi Ayhudata minttettanawu he ajjuutatubaa etawu yootana koshshiis. He ajjuutati Ayhudati banttana eqettiyaageeta yayyana koshshennaagaa akeekanaadan maaddidosonanne Yihooway koyiyo oosuwaa eti oottiyoogaa aggennaadan eta minttettidosona. Ichchashantto ajjuutan, Zakkaariyaasi xomppiyaa wottiyo ballaanne naaˈˈu wogaraa beˈiis.

5. Ha huuphe yohuwan nuuni ay beˈanee?

⁵ Nuuni ubbay issi issitoo hidootaa qanxxoos. Hegaa gishshawu, Zakkaariyaasi beˈido ichchashantto ajjuutaa baggaara Yihooway Israaˈeelata minttettidoogaa xannaˈiyoogee nuna maaddana danddayees. Ha ajjuutaa akeekiyoogee asay nuna eqettiyo wode, nu hanotay laamettiyo wodenne akeekanawu metiya kaaletoy nuussi imettiyo wode nuuni ammanettidi Yihoowawu haggaazanaadan nuna maaddana danddayees. Ha huuphe yohuwan nuuni ha ubbabata beˈana.

6. Zakkaariyaasa 4:1-3n odettida, xomppiyaa wottiyo ballaabaanne naaˈˈu wogaraabaa yootiya ajjuutay Ayhudata waati minttettidee? (Koyro sinttan deˈiya misiliyaa xeella.)

⁶ Zakkaariyaasa 4:1-3 nabbaba. Xomppiyaa wottiyo ballaabaanne naaˈˈu wogaraabaa yootiya ajjuutay Ayhudati asay eta eqettishinkka eti bantta oosuwaa aggennaadan minttettiis. Waatidi? Xomppiyaa wottiyo ballan zayitee aggennan goggiyoogaa akeekadii? Naaˈˈu wogaraappe zayitee kuyxaaro malaban goggees. Qassi he zayitee kuyxaaro malabaappe xomppiyaa wottiyo ballaa bollan deˈiya laappun xomppiyan goggees. He zayitee xomppeti toˈennan eexxanaadan oottiis. Zakkaariyaasi hagaadan oychchiis: “Hageeti aibee?” Kiitanchchay Yihoowappe yiida ha kiitaa yootiyoogan zaariis: “Ta Ayyaanaanappe attin, wolqqan woikko minotettan gidenna. Taani Ubbaappe Wolqqaama GODAI hagaa odais.” (Zak. 4:4, 6) Wogaraa mittaappe kiyiya zayitee awudenne wurenna Yihoowa geeshsha ayyaanaa bessiyaaba. Xoossaa geeshsha ayyaanay Parsse olanchchatu wolqqappe keehi aadhdhees. Yihooway beeta maqidasiyaa keexxiyaageeta maaddido gishshawu, eti yedetay deˈishinkka bantta oosuwaa polana. Hegee keehi minttettiyaaba! Ayhudati Yihoowan ammanettananne zaarettidi keexxiyoogaa doommana koshshiis. Oosoy teqetti uttikkonne, eti hegaadan oottidosona.

7. Beeta maqidasiyaa keexxiyaageeti woppaa demmanaadan oottida laamettidabay aybee?

⁷ Laamettidabay beeta maqidasiyaa keexxiyaageeti woppaa demmanaadan oottiis. Laamettidabay aybee? Daariyoosi koyroogee 520 K.K., Parssen kawotiis. Beeta maqidasiyaa keexuwaa teqqidoogee likke gidennaagaa I kawotido naaˈˈantto layttan akeekiis. Qassi eti oosuwaa wurssana koshshiyoogaa Daariyoosi yootiis. (Izi. 6:1-3) Kawoy kuuyidoban ubba asay garamettiis. SHin kawoy keexuwaa oosuwaa paqqadiyoogaappe aadhdhiyaabaa oottiis. Ayhudata eqettiyoogaa agganaadaaninne eti beeta maqidasiyaa keexxiyoogaa wurssanawu etawu koshshiya miishshaanne harabaa  immanaadan kawoy yuushuwan deˈiya dereta azaziis! (Izi. 6:7-12) Hegaappe denddidaagan, Ayhudati beeta maqidasiyaa keexxiyoogaa oyddu layttappe guuttaa aadhdhi simmin 515 K.K., wurssidosona.—Izi. 6:15.

8. Nena yedetay gakkiyo wode neeni xala gidana danddayiyoy aybissee?

⁸ Ha wodiyankka, Yihoowa Markkatuppe darota yedetay gakkees. Leemisuwawu, amaridaageeti nu oosoy teqettido biittatun deˈoosona. Hegaa mala biittatun, deˈiya ishantti qashettananne ‘deriyaa haariyaageetu sinttaaninne kawotu sinttan eqqana’ danddayoosona, qassi hegee etassi markka gidana. (Maa. 10:17, 18) Issi issitoo, kawotettay laamettiyo gishshawu nu ishanttinne michchontti laˈatettan goynnana danddayoosona. Woy qassi keha daannay nuuni laˈatettan goynnanaadan oottiyaabaa kuuyana danddayees. Hara Yihoowa Markkati hara qommo yedetaa genccoosona. Eti Yihoowawu laˈatettan goynnana danddayiyo biittan deˈoosona, shin eti bantta Xoossaa goynnennaadan digganawu murttida so asaa yaratuppe gakkiya yedetaa genccoosona. (Maa. 10:32-36) Darotoo, so asaa yarati nuuni Yihoowawu goynnennaadan nuna wolqqan diggana danddayennaagaa akeekiyo wode eqettiyoogaa aggoosona. Qassi issi issitoo, kase keehi eqettiyaageeti guyyeppe laamettidi gooba Yihoowa Markkata gidoosona. Nena yedetay gakkiyo wode, Yihoowawu oottiyoogaa aggoppa! Xala gida. Yihooway ba geeshsha ayyaanan nena maaddiyo gishshawu, neeni aybanne yayyana koshshenna!

9. Ooratta beeta maqidasiyaa baasoy baasettido wode amarida Ayhudati azzanidoy aybissee?

⁹ Ooratta beeta maqidasiyaa baasoy baasettido wode, cimida Ayhudatuppe amaridaageeti yeekkidosona. (Izi. 3:12) Eti Solomoni keexxido bonchcho beeta maqidasiyaa beˈido gishshawu, ooratti keexettida beeta maqidasiyaa kaseegaara geeddarssiyo wode, etassi hegee aybinne ‘baynnaba milatiis.’ (Hag. 2:2, 3) Eti ooratta beeta maqidasiyaa kaseegaara geeddarissido gishshawu, keehi azzanidosona. Zakkaariyaasi beˈido ajjuutay eti kaseegaadan ufayttanaadan maaddana. Waatidi?

10. Kiitanchchay haasayido Zakkaariyaasa 4:8-10n deˈiyaabay Ayhudati azzaniyoogaa agganaadan waati maaddidee?

¹⁰ Zakkaariyaasa 4:8-10 nabbaba. Kiitanchchay Ayhudati ‘ufayttananne [biittaa haariya Ayhuda] Zarubaabeela kushiyan tumbbiyaa beˈana’ giido wode woyganawu koyidee?  Tumbbee issibay wottiyoobi baynna hanotan sittakkonne shaakki eranawu maaddiya miishsha. Beeta maqidasee kaseegaara geeddarssiyo wode amaridaageetussi laafa milatikkonne, hegee polettanaagaanne Yihooway koyiyoogaadan hananaagaa kiitanchchay yootidobay Xoossaa asaassi qonccissiis. Yihooway beeta maqidasiyan ufayttana, qassi Ayhudatikka hegan ufayttana bessees. Yihooway eti ooratta beeta maqidasiyan I koyiyo ogiyan awu goynniyoogaa xoqqu ootti xeelliis. Ayhudati Yihoowa ufayssiya ogiyan awu goynniyoogaaninne an sabettiyoogan xeelaa wottikko, kaseegaadan ufayttana.

11. Yihoowassi goynniyaageetuppe amaridaageetuyyo deexxiyaabay aybee?

¹¹ Nu hanotay laamettiyoogee nuuppe darotussi deexxiyaaba. Daro layttawu Yihoowawu haggaazida misoonaawetuppe, keexuwaa oosuwan, Beeteelen woy hara ogetun oottiyaageetuppe amaridaageetu hanotay laamettiis. Harati qassi keehi dosiyo bantta haggaazo maataa cimatettaa gaasuwan aggana koshshiis. Hegaadan nu hanotay laamettiyo wode, nuuni azzaniyoogee wottin deˈiyaaba. Koyro heeran, kuuyidobaa loytti akeekennan aggana woy hegan ufayttennan aggana danddayoos. Nuuni kasebay loˈˈo giidi qoppana danddayoos. Qassi nuuni azzanananne haˈˈi Yihoowawu darobaa oottana danddayokko giidi qoppana danddayoos. (Lee. 24:10) Nuuni nu Xoossaayyo nuussi danddayettida ubbabaa aggennan oottanaadan Zakkaariyaasi beˈido ajjuutay nuna waati maaddana danddayii?

12. Nu hanotay laamettiyo wode nuuni ufayttidi deˈanawu Zakkaariyaasi beˈido ajjuutay nuna waati maaddana danddayii?

¹² Nuuni hanotaa Yihoowaagaadan xeellikko, laamettidabaa maayoos. I ha wodiyan gitabaa oottiiddi deˈees, qassi aara issippe oottiyo gita maatay nuussi deˈees. (1 Qor. 3:9) Nu haggaazo maatay laamettana danddayikkonne, Yihooway nuna siiqiyo siiqoy laamettenna. Hegaa gishshawu, dirijjitiyan laamettiyaabay ne hanotaara gayttidaba gidikko, laamettanaadan gaaso gidida ubbabaa qoppiyoogan daro wodiyaa wurssoppa. Neeni ‘kase aadhdhida wodiyaa’ amottiyoogaappe, laamettidabay demissido loˈˈobaa akeekanaadan Yihooway nena maaddana mala woossa. (Era. 7:10) Neeni oottana danddayennabaa qoppiyoogaappe, oottana danddayiyoobaa qoppa. Ubbatoo loˈˈobaa qoppiyoogee keehi koshshiyaaba gidiyoogaa Zakkaariyaasi beˈido ajjuutaappe tamaaroos. Yaatikko, nu hanotay laamettiyo wodekka ufayttidinne ammanettidi deˈana.

13. Beeta maqidasiyaa zaarettidi keexxanaadan imettida kaaletoy iita qofa giidi amarida Ayhudati qoppidoy aybissee?

¹³ Beeta maqidasiyaa zaaretti keexxiyo oosoy teqettiis. SHin, asaa kaalettanawu sunttettida attumaageeti, hegeetikka Qeese Ubbatu Halaqay Yaasunne Biittaa Haariya Zarubaabeeli “GODAA Beeta Maqidasiyaa zaarettidi keexxanau doommidosona.” (Izi. 5:1, 2) Kuuyidobaa amarida Ayhudati iita giidi qoppennan waayi aggana. Ayhudati beeta maqidasiyaa qosan keexxana danddayokkona. Qassi bantta morkketi oosuwaa digganawu danddayiyo ubbabaa oottanaagaa eti eroosona. Sunttettida naaˈˈu attumaageeti Yaasunne Zarubaabeeli Yihooway eta maaddiyoogaa ammanettana koshshiis. Yihooway eta maaddiis. Waatidi?

14. Zakkaariyaasa 4:12, 14y yootiyoogaadan, Qeese Ubbatu Halaqaa Yaasussinne Biittaa Haariya Zarubaabeelassi odettida minttettiyaabay aybee?

¹⁴ Zakkaariyaasa 4:12, 14 nabbaba. Zakkaariyaasi beˈido ha ajjuutan, naaˈˈu wogaran leemisettida ‘naaˈˈu tiyettida asatussi,’ hegeetikka Xoossaayyo ammanettidi hananabaa yootiya Yaasussinne Zarubaabeelassi kiitanchchay qoncciis. He naaˈˈu asati leemiso hanotan ‘saˈa ubbaa Godaa’ Yihoowa matan eqqidosona. Hegee gita bonchcho! Yihooway etan ammanettiis. Hegaa gishshawu, Yihooway Israaˈeelata kaalettanawu he naaˈˈu attuma asata goˈettiyo gishshawu, Israaˈeelati he asati kuuyiyoobaaninne Xoossaa kaaletuwan ammanettana danddayoosona.

15. Yihoowa Qaalan deˈiya A kaaletuwaa azazettiyoogaa waati bessana danddayiyoo?

¹⁵ Yihooway ba Qaalaa Geeshsha Maxaafaa baggaara ha wodiyankka ba asaa kaalettees. I koyiyo ogiyan nuuni awu waati goynnanaakko he maxaafay yootees. Nuuni Xoossaa Qaalaappe demmiyo kaaletuwaa azazettiyoogaa waati bessana danddayiyoo? Hegaa loytti nabbabanawunne akeekanawu wodiyaa bazziyoogaana. Nena hagaadan oychcha: ‘Taani Geeshsha Maxaafaa woy nu xuufetuppe issuwaa nabbabiyo wode, takki gaada nabbabiyoobaa loytta qoppiyaanaa? “Akeekanau waayissiya” Geeshsha Maxaafaa tumata shaakka eranawu maliyaanaa? Woy qassi he qofaa coo eesuwan nabbabiyaanaa?’ (2 PHe. 3:16) Yihooway nuna tamaarissiyoobaa wotti dentti qoppanawu nuuni wodiyaa bazzikko, A kaaletuwaa kaallananne sabbakiyo oosuwaa polana danddayoos.—1 Xim. 4:15, 16.

16. ‘Ammanettida wozannaama ashkkaray’ nuussi immiyo kaaletuwaa nuuni loytti akeekenna wode, hegaa kaallanaadan nuna aybi maaddanee?

 ¹⁶ Yihooway ‘ammanettida wozannaama ashkkaraa’ baggaarakka kaaletuwaa immees. (Maa. 24:45) He ashkkaray nuuni loytti akeekenna kaaletuwaa issi issitoo immana danddayees. Leemisuwawu, nuuni nu heeran gakkenna giidi qoppiyo meretay gattiyo daafabaappe attanawu giigettanaadan maaddiya kaaletoti nuussi imettana danddayoosona. Woy ubbasaa gakkiya harggiyaa wodiyan he ashkkaray bessiyaagaappe aaruwan naagettees giidi qoppennan waayi aggana. Imettida kaaletoy nuuyyo hanenna giidi qoppikko, nuuni waatana koshshii? Israaˈeelati Yaasunne Zarubaabeela baggaara imettida zoriyaa oosuwan peeshshiyoogan goˈettido ogiyaa loytti qoppana danddayoos. Nuuni nabbabido Geeshsha Maxaafan deˈiya hara taariketakka wotti dentti qoppana danddayoos. Xoossaa asawu loˈˈo qofaa milatana xayikkonne, eta shemppuwaa ashshida kaaletoy issi issitoo imettiis.—Daan. 7:7; 8:10.

17. Xomppiyaa wottiyo ballaabaanne naaˈˈu wogaraabaa yootiya ajjuutay Ayhudata waati maaddidee?

¹⁷ Zakkaariyaasi beˈido ichchashantta ajjuutay qantta gidennan waayi aggana, shin Ayhudati bantta oosuwaa ubbatoo minni oottanaadaaninne loytti goynnanaadan he ajjuutay maaddiis. Qassi eti Zakkaariyaasi beˈido ajjuutaappe tamaaridobaa oosuwan peeshshido wode, Yihooway siiquwan maaddiyoogaanne kaalettiyoogaa akeekidosona. Eti bantta oosuwaa aggennan oottanaadaaninne kaseegaadan ufayttanaadan Yihooway ba geeshsha ayyaanaa baggaara eta maaddiis.—Izi. 6:16.

18. Zakkaariyaasi beˈido ajjuutay nena waati maaddana danddayii?

¹⁸ Zakkaariyaasi beˈido xomppiyaa wottiyo ballaabaanne naaˈˈu wogaraabaa yootiya ajjuutay nena keehi maaddana danddayees. Nuuni beˈidoogaadan, he ajjuutay harati nena eqettiyo wode koshshiya minotettaanne ne hanotay laamettiyo wode koshshiya ufayssaa neeni demmanaadan, qassi imettiya kaaletuwaa neeni akeekenna wode ammanettada azazettanaadan maaddana danddayees. Nena metoy gakkiyo wode neeni waatana koshshii? Koyro, Zakkaariyaasi beˈidobaa, hegeekka Yihooway ba asawu koshshiyaabaa kunttiyoogaa bessiya naqaashaa beˈa. Kaallada, Yihoowan ammanettiyoogaaninne ne kumetta wozanaappe ayyo ubbatoo goynniyoogan neeni beˈiyoobaa oosuwan peeshsha. (Maa. 22:37) Neeni yaatikko, Yihooway ne ufayttaydda merinawu awu haggaazanaadan nena maaddana.—Qol. 1:10, 11.