Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 14

Kʼamal taq bʼe, chitaqej resaxik uwach ri apóstol Pablo

Kʼamal taq bʼe, chitaqej resaxik uwach ri apóstol Pablo

«Chibʼanaʼ iwe ri kinbʼan in» (1 COR. 11:1).

BʼIXONEM 99 E kʼiʼalaj qachalal e sukʼ

RI KQETAʼMAJ NA *

1, 2. ¿Jasche ri ukʼutbʼal ri Pablo kuya tobʼanik chke ri kʼamal taq bʼe kimik?

 RI APÓSTOL Pablo xeʼuloqʼoqʼej ri cristianos, rumal laʼ xkos ta che kitoʼik (Hech. 20:31). Rumal riʼ sibʼalaj xajawax kumal. Jun kʼutbʼal, kʼo jun qʼij are chiʼ ri e kʼamal bʼe re Éfeso xketaʼmaj che kkil ta chi uwach, «konojel kʼut sibʼalaj xeʼoqʼik» (Hech. 20:37). Junam rukʼ wariʼ, ri e kʼamal taq bʼe kimik kekiloqʼoqʼej ri kachalal, paneʼ sibʼalaj e kosinaq kkiya ri kitobʼanik chke (Filip. 2:16, 17). Are kʼu kʼo jujun taq mul rajawaxik kkikoj kichuqʼabʼ chuwach jujun taq jastaq. ¿Jas ketowik?

2 Ri e kʼamal taq bʼe che kʼo kʼi kkibʼano utz che kechoman chrij ri ukʼutbʼal ri Pablo (1 Cor. 11:1). Ri areʼ, are ta jun tzʼaqatalaj achi; xaneʼ kʼi mul xukoj uchuqʼabʼ rech kubʼan ri utz (Rom. 7:18-20). Paneʼ xajwatajik xukoj uchuqʼabʼ chuwach kʼi taq kʼax, xubʼan ta kebʼ ukʼuʼx y xuya ta bʼe che ri xuriqo xresaj ri ukikotemal. We ri e kʼamal taq bʼe kkesaj uwach ri Pablo, kkipatanij ri Jehová rukʼ kikotemal paneʼ kkiriq kʼax. Chqilampeʼ jas kkibʼan che ubʼanik.

3. ¿Jas chrij kojchʼaw wi na pa wajun kʼutunem y jas kqetaʼmaj na?

3 Pa wajun kʼutunem kojchʼaw na chrij kajibʼ jastaq che rajawaxik ri e kʼamal bʼe kkikoj kichuqʼabʼ chuwach: 1) rajawaxik junam kkil ri nikʼaj chi eqeleʼn rukʼ ri utzijoxik ri utzij ri Dios, 2) kkʼojiʼ nim kiloqʼoqʼebʼal, 3) kkikoj kichuqʼabʼ chuwach ri kituqaril y 4) xaq xiw ta kkil ri kesach wi ri e nikʼaj chik. Kqetaʼmaj na jas xubʼan che ukojik uchuqʼabʼ ri Pablo chuwach waʼ taq jastaq y jas kkibʼan ri e kʼamal bʼe rech kkesaj uwach.

RAJAWAXIK JUNAM KKIL RI NIKʼAJ CHI EQELEʼN RUKʼ RI UTZIJOXIK RI UTZIJ RI DIOS

4. ¿Jasche weneʼ kʼax kkiriq ri kʼamal bʼe rech kkiya jun utz kʼutbʼal che utzijoxik ri utzij ri Dios?

4 Jasche kʼax ubʼanik. Xaq xiw ta kkiya jun utz kʼutbʼal ri e kʼamal bʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios, xaneʼ kʼo chi nikʼaj eqeleʼn che rajawaxik kkilo. Chqilampeʼ jujun chke. Jujun taq mul rajawaxik kkikʼam bʼe pa ri e riqbʼal ibʼ chuxoʼl semana o kkikʼam bʼe pa ri Etaʼmabʼal chrij ri Biblia re ri congregación. Kʼo nikʼaj chi eqeleʼn kkilo y rajawaxik kekisukʼumaj ri chʼabʼal che kkiyaʼo. Xuqujeʼ kkikoj nim tiempo rech kekitijoj ri siervos ministeriales y kkiya kichuqʼabʼ ri e qachalal (1 Ped. 5:2). E jujun taq kʼamal bʼe kkiya ri kitobʼanik are chiʼ kwokik y kjosqʼix Ja rech Ajawbʼal y nikʼaj chi ja che kyaʼ wi uqʼij ri Jehová. Are kʼu chuwach ronojel jastaq ri más nim ubʼanik chkiwach ri kʼamal taq bʼe are utzijoxik ri utzij ri Dios, junam rukʼ ri kkibʼan konojel ri e qachalal (Mat. 28:19, 20).

5. ¿Jas kʼutbʼal xuya ri Pablo che utzijoxik ri utzij ri Dios?

5 Ri ukʼutbʼal ri Pablo. Pa Filipenses 1:10 kqariq wi jasche ri Pablo xux jun utz tzijol utzij Dios. Chilaʼ kuya wi wajun pixabʼ chqe: «[Chi]chʼobʼ[oʼ] jas ri qas utz na ubʼanik». Ri areʼ xubʼan pa ukʼaslemal ri pixabʼ che xubʼij. Are chiʼ xyaʼ jun uchak rumal ri Dios, xrilo che sibʼalaj nim ubʼanik pa ri ukʼaslemal. Xutzijoj ri utzij ri Dios «chkiwach ri winaq xuqujeʼ pa taq [k]achoch» (Hech. 20:20). Xa ta uchaʼom ri horas kutzijoj ri utzij ri Dios o xa ta jumul kubʼan pa jun semana, xaneʼ kutzijoj pa apachike qʼij o apachike lugar. Jun kʼutbʼal, kʼo jun qʼij are chiʼ tajin kereyeʼj ri rachiʼl pa Atenas, xumaj utzijoxik ri utzij ri Dios che jun jupuq winaq che nimaʼq kibʼanik, y e kʼo jujun utz xkita ri xubʼij (Hech. 17:16, 17, 34). Xuqujeʼ are chiʼ xtzʼapix pa cárcel, xutzijoj ri utzij ri Dios chke konojel ri e kʼo chunaqaj (Hech. 28:16-24; Filip. 1:13, 14).

6. ¿Jas xubʼan ri Pablo che kitijoxik nikʼaj chi qachalal?

6 Ri Pablo utz xubʼan che ukojik ri tiempo. Amaqʼel keʼusikʼij bʼi jujun rech junam kekitzijoj ri utzij ri Dios. Jun kʼutbʼal, pa ri nabʼe uviaje misional xusikʼij bʼi ri Juan Marcos y pa ri ukabʼ uviaje xukʼam bʼi ri Timoteo (Hech. 12:25; 16:1-4). Xukoj uchuqʼabʼ che kitijoxik ri achijabʼ riʼ rech kkibʼan taq congregaciones, keʼux utz taq kʼamal taq bʼe y e utz taq ajtijabʼ (1 Cor. 4:17).

Junam rukʼ ri Pablo chatzijoj ri utzij ri Dios pa apachike lugar. (Chawilaʼ ri párrafo 7). *

7. ¿Jas kkibʼan ri kʼamal taq bʼe che ubʼanik ri pixabʼ che xuya Pablo pa Efesios 6:14, 15?

7 Ri kqetaʼmaj. Ri e kʼamal bʼe kkesaj uwach ri Pablo are chiʼ utz kkibʼan che ukojik ri tiempo y pa apachike lugar kkitzijoj wi ri utzij ri Dios (chasikʼij uwach Efesios 6:14, 15). Jun kʼutbʼal, kekunik kkitzijoj are chiʼ kebʼe pa loqʼoj o pa ri kichak. O, we tajin ketobʼan che uyakik jun kʼolbʼal ri kyaʼ wi uqʼij ri Jehová, kekunik kkitzijoj ri utzij ri Dios chke ri winaq che e kʼo chkinaqaj o ri ajkʼayibʼ. Y, junam rukʼ ri xubʼan ri Pablo, kekunik kkikoj ri kitiempo are chiʼ tajin kkitzijoj ri utzij ri Dios rech kekitijoj ri e nikʼaj chik, jun kʼutbʼal, ri siervos ministeriales.

8. ¿Jas rajawaxik kubʼan jun kʼamal bʼe jujun taq mul?

8 Ri e kʼamal taq bʼe rajawaxik kkitas kitiempo rech kkitzijoj ri utzij ri Dios y xaq xiw ta kkikoj che nikʼaj chi eqeleʼn re ri congregación o re ri circuito. We kkaj junam kkibʼan che rilixik ri nikʼaj chi eqeleʼn rukʼ ri utzijoxik ri utzij ri Dios kʼo jujun taq mul riʼ rajawaxik kkikʼam ta jun chi eqeleʼn che ktzujux chke. Utz che kkibʼan kichʼawem rech kkilo we rajawaxik kkikʼam jujun eqeleʼn rech kkiya ta kan rilixik ri jastaq che nim kibʼanik, junam rukʼ ri qʼijilanik pa ri familia ronojel taq semanas, utzijoxik ri utzij ri Dios o kitijoxik ri kalkʼwal rech xuqujeʼ je kkibʼano. E kʼo jujun qachalal kekun taj mat neʼ kkikʼam jujun eqeleʼn che kbʼix chke, are kʼu rajawaxik kketaʼmaj che ri Jehová kuchʼobʼo we kekun taj kkikʼamo.

KKʼOJIʼ NIM KILOQʼOQʼEBʼAL

9. Rumal che kʼo kʼi kkibʼan ri e kʼamal taq bʼe, ¿jas jujun kʼax rajawaxik kkikoj kichuqʼabʼ chuwach?

9 Jasche kʼax ubʼanik. Rumal che oj kʼo pa ri kʼisbʼal taq qʼij, ri oj upatanelabʼ ri Jehová kʼo kʼi taq kʼax kqariqo. Rumal laʼ qonojel rajawaxik kyaʼ qachuqʼabʼ, kojtoʼik y kkubʼsax qakʼuʼx. Jujun taq mul e jujun qachalal rajawaxik ketoʼik rech kkiya ta kan upatanexik ri Jehová (1 Tes. 5:14). Qastzij che ri e kʼamal bʼe kekun taj kkesaj ronojel ri kʼax che kqariqo. Are kʼu ri Jehová kraj che kkikoj ronojel kichuqʼabʼ che uyaʼik kichuqʼabʼ y kichajixik ri e qachalal. Rumal che kʼo kʼi kkibʼano, ¿jas kkibʼan che utasik kitiempo rech kekitoʼ ri e qachalal?

Chabʼij utz taq tzij chke ri qachalal y chayaʼ kichuqʼabʼ. (Chawilaʼ ri párrafos 10 y 12). *

10. Junam rukʼ ri kubʼij 1 Tesalonicenses 2:7, ¿jas xubʼan ri Pablo che kilik ri rachalal cristianos?

10 Ri ukʼutbʼal ri Pablo. Ri areʼ amaqʼel xubʼij chke ri e qachalal che utz kkibʼano y xuya kichuqʼabʼ. Utz kkibʼan ri kʼamal taq bʼe che resaxik uwach are chiʼ kkikʼutu che kekiloqʼoqʼej ri e qachalal (chasikʼij uwach 1 Tesalonicenses 2:7). Ri Pablo xubʼij chke ri cristianos che keloqʼoqʼex rumal areʼ y rumal ri Jehová (2 Cor. 2:4; Efes. 2:4, 5). Xukʼut chkiwach che e ramigos y xutas utiempo rech xkʼojiʼ kukʼ. Xukʼut chkiwach che kukubʼsaj ukʼuʼx chkij are chiʼ xubʼij chke ronojel ri kʼo pa ranimaʼ, ri jastaq kuxibʼij ribʼ chuwach y ri utz taj kubʼano (2 Cor. 7:5; 1 Tim. 1:15). Paneʼ jeriʼ, are ta xchoman chrij ri kʼax che tajin kuriqo, xaneʼ jas kubʼan che kitoʼik ri nikʼaj chik.

11. ¿Jasche ri Pablo xuya pixabʼ chke ri rachiʼl cristianos?

11 Jujun taq mul ri Pablo rajawaxik xuya pixabʼ chke ri rachiʼl. Are kʼu xubʼan ta wariʼ rech kresaj ri royowal chkij, xaneʼ qas xok il chke xraj xeʼutoʼo rech keqaj ta pa mak. Xukoj uchuqʼabʼ rech ri pixabʼ xuyaʼo kʼax ta uchʼobʼik y qas xok il che rilik jas kkichomaj chrij ri pixabʼ xuya chke. Jun kʼutbʼal, are chiʼ xutzʼibʼaj bʼi cartas chke ri cristianos re Corinto ko xeʼuchʼabʼej bʼi pa ri carta. Are kʼu are chiʼ xqʼax ri tiempo xutaq bʼi ri Tito kukʼ, rumal che xraj xretaʼmaj jas xkibʼan che ukʼamik ri carta xutaq bʼik. ¡Y sibʼalaj xkikotik are chiʼ xretaʼmaj ri xkichomaj chrij ri pixabʼ xutaq bʼi chke! (2 Cor. 7:6, 7).

12. ¿Jas kekunik kkibʼan ri kʼamal taq bʼe rech kkiya kichuqʼabʼ ri e qachalal?

12 Ri kqetaʼmaj. Ri e kʼamal bʼe kekunik kkesaj uwach ri Pablo are chiʼ kkitas kitiempo che kitoʼik ri e qachalal. Kkikʼut wariʼ are chiʼ matam taj keʼopan pa ri e riqbʼal ibʼ rech ketzijon kukʼ ri qachalal che uyaʼik kichuqʼabʼ. Kʼi mul xaq jujun taq minutos rajawaxik rech kkikʼut chkiwach ri qachalal che kekiloqʼoqʼej y kkiya kichuqʼabʼ (Rom. 1:12; Efes. 5:16). Ri kʼamal taq bʼe che kkesaj uwach ri Pablo kkikoj ri Biblia che uyaʼik kichuqʼabʼ ri e qachalal y rech kkikʼut chkiwach che keloqʼoqʼex rumal ri Jehová. Xuqujeʼ, kkikʼutu che kekiloqʼoqʼej are chiʼ ketaʼm ronojel ri kkikʼulmaj y kkibʼij chke che utz ri tajin kkibʼano. We jun kʼamal bʼe rajawaxik kuya jun pixabʼ che jun qachalal utz che pa ri uTzij ri Dios kresaj wi. Kubʼij che ri qachalal ri qas rajawaxik kubʼano, are kʼu rukʼ utz taq tzij kubʼij rumal che kraj taj kubʼan kʼax che ri qachalal (Gál. 6:1).

KKIKOJ KICHUQʼABʼ CHUWACH RI KITUQARIL

13. ¿Jas kubʼan che jun kʼamal bʼe we xaq xiw kchoman chrij ri jastaq che utz taj kubʼano?

13 Jasche kʼax ubʼanik. Ri e kʼamal taq bʼe xa e ajmakibʼ, rumal che kʼo jastaq kkibʼano che utz taj junam qukʼ qonojel (Rom. 3:23). Jujun taq mul rajawaxik kkikoj nim chuqʼabʼ rech xaq xiw ta kechoman chrij ri jastaq utz taj kkibʼano. Weneʼ e jujun sibʼalaj kebʼisonik rumal che xaq xiw kechoman chrij jastaq che utz taj kkibʼano. E nikʼaj chik kkichomaj che qas ta nim ubʼanik kkisukʼumaj ri utz ta kkibʼano.

14. Junam rukʼ ri kubʼij Filipenses 4:13, ¿jas tobʼanik xuya ri machʼachʼem che ri Pablo rech xukoj uchuqʼabʼ chuwach ri umak?

14 Ri ukʼutbʼal ri Pablo. Ri areʼ qas xuchʼobʼo che kkun taj che xaq utukel kukoj uchuqʼabʼ chuwach ri e jastaq kmakun wi. Xretaʼmaj che kajwataj ri utobʼanik ri Dios che. Nabʼe kanoq xubʼan kʼax chke ri cristianos, are kʼu are chiʼ xqʼax ri tiempo xuchʼobʼo che utz ta ri xubʼano y xukʼex ri ubʼantajik y ri uchomanik (1 Tim. 1:12-16). Rukʼ ri utobʼanik ri Jehová xux jun kʼamal bʼe kloqʼoqʼenik, kutoqʼobʼisaj wachaj y kumachʼ ribʼ. Xbʼisonik rumal che kʼo jastaq utz taj kubʼano, are kʼu xukubʼsaj ukʼuʼx che kkuy umak rumal ri Jehová y che xaq xiw ta kchoman chrij ri utz taj xubʼano (Rom. 7:21-25). Xuchʼobʼo che kkun taj mat neʼ kubʼan jun mak, rumal laʼ xukoj uchuqʼabʼ rech xubʼan más utz che ri ubʼantajik y rukʼ machʼachʼem xuya bʼe che xtoʼ rumal ri Jehová che ubʼanik ri uchak (1 Cor. 9:27; chasikʼij uwach Filipenses 4:13).

Amaqʼel taj katchoman chrij ri katsach wi. (Chawilaʼ ri párrafos 14 y 15). *

15. ¿Jas kubʼan jun kʼamal bʼe rech xaq xiw ta kchoman chrij ri ksach wi?

15 Ri kqetaʼmaj. Ri e qachalal achijabʼ kekoj che kʼamal taq bʼe rumal taj che mat kemakunik, are kʼu ri Jehová kraj che kkichʼobʼo che kʼo jujun jastaq kesach wi y rajawaxik kkibʼan utz che ri kibʼantajik (Efes. 4:23, 24). Rajawaxik kkinikʼoj ri kibʼantajik rukʼ ri kubʼij ri utzij ri Dios y we kʼo rajawaxik kkikʼexo utz kkikʼexo. We jeʼ kkibʼano ketoʼ rumal ri Jehová rech kekikotik y utz kkibʼan che ri kichak (Sant. 1:25).

XAQ XIW TA KKIL RI KESACH WI RI E NIKʼAJ CHIK

16. ¿Jas kkʼulmatajik we ri kʼamal taq bʼe xaq xiw kechoman chrij ri kesach wi ri qachalal?

16 Jasche kʼax ubʼanik. Weneʼ ri kʼamal taq bʼe kkilo jas kesach wi ri qachalal are chiʼ junam kechakun kukʼ. We kkikoj ta utz chomanik weneʼ utz ta kkilo, rumal laʼ kkimaj kiyajik o ubʼixik tzij chke. Ri Pablo xubʼij chke ri cristianos che are riʼ ri qas kraj ri Satanás (2 Cor. 2:10, 11).

17. ¿Jas xubʼan ri Pablo che kilik ri qachalal?

17 Ri ukʼutbʼal ri Pablo. Ri Pablo amaqʼel utz xril ri kibʼantajik ri cristianos. Xa ta rumal che mat kril ri kesach wi, rumal che kʼo jujun taq mul qas che ri areʼ xkibʼan wi kʼax. Are kʼu xuchʼobʼo we umak ta ri winaq xubʼan jun jastaq o xa qas itzel winaq wi. Xeʼuloqʼoqʼej ri qachalal y are xchoman chrij ri utz taq kibʼantajik. Y, we krilo che kʼo jun qachalal kʼax kuriq che ubʼanik ri utz, kuchʼobʼo che kʼo utz jastaq pa ranimaʼ y xa rajawaxik jubʼiqʼ tobʼanik che rech kkunik kubʼano.

18. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼan ri Pablo che kitoʼik ri Evodia y ri Síntique? (Filipenses 4:1-3).

18 Jun kʼutbʼal, chqilampeʼ ri xubʼan Pablo che kitoʼik e kebʼ qachalal ixoqibʼ pa ri congregación re Filipos (chasikʼij uwach Filipenses 4:1-3). Ri xkʼulmatajik are che ri Evodia y ri Síntique xkiyoj uwach o xechʼojinik rumal jujun taq kibʼantajik. Ri Pablo xubʼan ta kʼax chke ni xeʼuyajajej. Xaneʼ are xchoman chrij ri utz kibʼantajik y ri utz taq jastaq kibʼanom pa ri kikojonik. Retaʼm che keloqʼoqʼex rumal ri Jehová. Rumal che xuchʼobʼo che kekunik kkibʼan utz jastaq, xubʼij chke che keʼutzir chi jumul. Ri xubʼan che kilik ri e qachalal xubʼano che amaqʼel xekikotik y xkʼojiʼ utz rachilanik kukʼ ri e kʼo pa ri congregación.

Chakojoʼ achuqʼabʼ rech xaq ta katchʼachʼat chkij nikʼaj chi qachalal. (Chawilaʼ ri párrafo 19). *

19. a) ¿Jas kekunik kkibʼan ri kʼamal taq bʼe rech xaq xiw kkil ri utz jastaq kkibʼan ri e qachalal? b) Junam rukʼ ri kawil pa ri wachbʼal, ¿jas kawetaʼmaj chrij ri kʼamal bʼe che tajin kujosqʼij ri Ja rech Ajawbʼal?

19 Ri kqetaʼmaj. Kʼamal taq bʼe, are chiwilaʼ ri utz taq kibʼantajik ri e qachalal. Qastzij che xa e ajmakibʼ are kʼu xuqujeʼ kʼo utz taq kibʼantajik (Filip. 2:3). Qastzij che kʼo jujun taq mul rajawaxik ktoʼ jun qachalal, rech kusukʼumaj jun jastaq pa ukʼaslemal. Are kʼu junam rukʼ ri Pablo chikojoʼ ichuqʼabʼ rech xaq xiw ta kixchoman chrij ri kubʼij o ri kubʼan jun qachalal chke e nikʼaj chik. Are chiwilaʼ ri uloqʼoqʼebʼal che ri Jehová, uchʼijom kʼi taq kʼax y kkunik kubʼan utz che ri ubʼantajik. Ri e kʼamal taq bʼe che are kkil ri utz taq jastaq kkibʼan ri e qachalal ketobʼanik rech kʼo loqʼoqʼebʼal pa ri congregación.

CHITAQEJ RESAXIK UWACH RI PABLO

20. ¿Jas kekunik kkibʼan ri kʼamal taq bʼe rech kekunik kketaʼmaj más chrij ri ukʼutbʼal ri Pablo?

20 Nim keʼutoʼ wi ri kʼamal taq bʼe we kkinikʼoj ri ukʼutbʼal ri Pablo. Jun kʼutbʼal, kekunik kkitzukuj más información pa ri Índice de las publicaciones Watch Tower chuxeʼ ri tzij «Pablo» tekʼuriʼ keʼok pa «ejemplo para los ancianos». Are chiʼ kinikʼom chi wariʼ kekunik kkitaʼ chbʼil kibʼ: «¿Jas kinutoʼ wi ri ukʼutbʼal ri Pablo rech kinbʼan ri nuchak rukʼ kikotemal?».

21. ¿Jas ri qas ketaʼm ri e kʼamal taq bʼe?

21 Kʼamal taq bʼe, chnaʼtaj chiwe che ri Jehová kreyeʼj taj che ri ix mat kixmakunik; ri kreyeʼj are che ix kikʼut utz taq bʼantajik (1 Cor. 4:2). Ri areʼ nim xril wi ronojel ri xubʼan ri Pablo. Qas chiwetaʼmaj che ri Jehová xuqujeʼ nim kril wi ri ichak ix, junam rukʼ ri kubʼij Hebreos 6:10: «Man ksach ta pa ujolom ri chak ri ibʼanom chi xiloqʼoqʼej ri ubʼiʼ are taq xeʼipatanij ri kojonelabʼ, xuqujeʼ ne kʼa kimik».

BʼIXONEM 87 Chatpet che uriqik achuqʼabʼ

^ ¿La mat qastzij che rukʼ ronojel qanimaʼ nim kqil wi ronojel ri kkibʼan ri kʼamal taq bʼe pa qawiʼ? Pa wajun kʼutunem kqil na kajibʼ jastaq che e areʼ rajawaxik kkikoj kichuqʼabʼ chuwach. Xuqujeʼ kqil na jas tobʼanik kuya ri ukʼutbʼal ri apóstol Pablo chke pa taq riʼ ri e jastaq. Wajun kʼutunem riʼ kojutoʼo rech kqanaʼ ri kkinaʼo y kqakʼut chkiwach che keqaloqʼoqʼej y keqatoʼo.

^ RI KUKʼUT RI WACHBʼAL: Are chiʼ jun qachalal xel lo pa ri uchak, tajin kutzijoj ri utzij ri Dios che jun rachiʼl.

^ RI KUKʼUT RI WACHBʼAL: Jun kʼamal bʼe rukʼ loqʼoqʼebʼal tajin ktzijon rukʼ jun qachalal che amaqʼel kutas ribʼ.

^ RI KUKʼUT RI WACHBʼAL: Jun qachalal tajin kuya pixabʼ che jun chi qachalal che kʼanarinaq rumal jun jastaq che xkʼulmatajik.

^ RI KUKʼUT RI WACHBʼAL: Jun kʼamal bʼe xuqʼatej ribʼ che uyaʼik pixabʼ che jun ala che xok che rilik ri uteléfono.