Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

SAWO DIA WEKELO 14

Dikumanyi, nyotetemale mbokoya ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ

Dikumanyi, nyotetemale mbokoya ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ

“Nyombokoyake.”​—1 KƆR. 11:1.

OSAMBO 99 Nunu la nunu di’anangɛso

AWUI WAYƆTƐKƐTAMA *

1-2. Lande na kakoka ɛnyɛlɔ k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ nkimanyiya dikumanyi ɛlɔ kɛnɛ?

 ƆPƆSTƆLƆ Pɔɔlɔ akokaka anango ngandji. Nde akakambaka olimu w’efula lo dikambo diawɔ. (Ets. 20:31) Asekande ambetawudi vɔ lawɔ wakokaka Pɔɔlɔ ngandji k’efula. Lo diaaso dimɔtshi, vɔ “wakalele efula” etena kakeye dikumanyi dia l’Ɛfɛsɔ dia takawahombe mɛnana la nde nto pondjo. (Ets. 20:37) Woho akɔ waamɛ mbele, dikumanyi diaso mbokaka anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ ngandji k’efula ndo vɔ mbidjaka welo w’efula dia mbakimanya. (Flpɛ. 2:16, 17) Koko lo tena dimɔtshi, dikumanyi pomanaka l’ekakatanu. Kakɔna kakoka mbakimanyiya dia ntondoya ekakatanu ɛsɔ?

2 Dikumanyi diaso diakamba olimu wa wolo koka nsɛdingola ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. (1 Kɔr. 11:1) Nde aki onto oko sho. Pɔɔlɔ komonga onto la kokele, koko nde akalɔshaka tena la tena dia nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. (Rɔmɔ 7:18-20) Ndo nde akahomana l’ekakatanu wotshikitanyi. Koko Pɔɔlɔ kopekɔ kana nshisha ɔngɛnɔngɛnɔ ande. Lo mbokoya Pɔɔlɔ, dikumanyi koka ntondoya ekakatanu wahomana la wɔ ndo ntetemala monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakambɛwɔ Jehowa. Nyɛsɔ tende woho akɔna.

3. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ ndo kakɔna kayoteka nto?

3 Lo sawo nɛ, tayɔsɛdingola ekakatanu ɛnɛi waleka monga la dikumanyi: 1) monga la wɛdimo lam’asa olimu w’esambishelo l’ɛkɛndɛ ekina, 2) monga alami wayakiyanya dikambo di’ɛkɔkɔ, 3) dɔshana la wɛɔdu awɔ hita, ndo 4) kɛnɛ kakokawɔ nsala la wandja w’anto akina. Tayɔsɛdingola nto woho wakatondoya Pɔɔlɔ ekakatanu ɛsɔ tshɛ ndo woho wakoka dikumanyi mbokoya ɛnyɛlɔ kande.

NYONGE LA WƐDIMO LAM’ASA OLIMU W’ESAMBISHELO LA ƐKƐNDƐ EKINA

4. Lande na kele lo tena dimɔtshi dikumanyi mongaka l’okakatanu dia mbisha ɛnyɛlɔ ka dimɛna l’olimu w’esambishelo?

4 Lande na kakokadiɔ monga okakatanu? Dikumanyi diekɔ l’ɛkɛndɛ efula laadiko dia mbisha ɛnyɛlɔ l’olimu w’esambishelo. Ɛnyɛlɔ, efula l’atei awɔ nɔmbɔlaka losanganya la l’atei wa lomingu ndo nɔmbɔlaka Wekelo wa Bible wa l’etshumanelo. Vɔ koka nto mbisha asawo akina. Vɔ ndowanyaka ekambi wakimanyiya ndo vɔ ngɛnangɛnaka mbisha anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ alako wakeketsha. (1 Pe. 5:2) Dikumanyi dikina kambaka lo wokelo ndo l’ɔlɔngɔswɛlɔ wa Mbalasa ya Diolelo ndo mvudu nkina y’okongamelo. Koko l’ɛnyɛlɔ k’ase etshumanelo tshɛ, olimu wa ntondo ndo woleki ohomba wahomba dikumanyi nkamba ele olimu w’esambishelo.​—Mat. 28:19, 20.

5. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatotshikɛ Pɔɔlɔ lo dikambo di’esambishelo?

5 Ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. Lo Filipɛ 1:10, Pɔɔlɔ totɛka kɛnɛ kakookimanyiya dia ntondoya dia monga osambisha wa Diolelo ate: “[Nyo]shikikɛ akambo woleki ohomba.” Pɔɔlɔ akayele dako diande hita. Wakawosha olimu wa nkamba ndo l’edja k’ɛnɔnyi akumi nde akɔshi olimu w’esambishelo oko dui dioleki ohomba. Nde akasambishaka “lo sɛkɛ ndo lo luudu la luudu.” (Ets. 20:20) Nde kosambishaka tsho l’etena kɛmɔtshi ka lo lushi kana lushi ɔtɔi loto lo lomingu. Nde akasambishaka lo diaaso tshɛ! Ɛnyɛlɔ lam’akandakongaka asekande lo Atɛna, nde akasambisha olui ɔmɔtshi w’anto wa lokumu ndo dui sɔ diakonge l’etombelo w’amɛna. (Ets. 17:16, 17, 34) Kaanga etena kakinde lo “lokanu,” Pɔɔlɔ akasambishaka wanɛ waki suke la nde.​—Flpɛ. 1:13, 14; Ets. 28:16-24.

6. Olowanyelo akɔna wakashaka Pɔɔlɔ anto akina?

6 Pɔɔlɔ akakambaka la wenya ande lo yoho yoleki dimɛna. Mbala efula nde akalɔmbaka anto akina dia nsambisha kaamɛ la nde. Ɛnyɛlɔ lo lɔkɛndɔ lande la ntondo la misiɔnɛrɛ, nde akatshu la Joani Makɔ, ndo lo lɔkɛndɔ lande la hende nde akatshu la Timɔte. (Ets. 12:25; 16:1-4) Aha la taamu, Pɔɔlɔ akasalaka la wolo dia ndowanya apami asɔ woho wa nkongɛ etshumanelo, woho wa nkamba olimu w’alami w’ɛkɔkɔ ndo woho wa monga embetsha wa tomanamana.​—1 Kɔr. 4:17.

Okoya Pɔɔlɔ lo monga suke dia nsambisha (Enda odingɔ 7) *

7. Ngande wakoka dikumanyi ndjela dako dia Pɔɔlɔ diofundami lo Ɛfɛsɔ 6:14, 15?

7 Wetshelo. Dikumanyi hawohombe nkomɛ tsho lo sambishaka lo luudu la luudu, koko vɔ pombaka mongaka nto suke dia sambishaka lo diaaso tshɛ. (Adia Ɛfɛsɔ 6:14, 15.) Ɛnyɛlɔ vɔ koka nsambisha etena katshɔwɔ dia tosomba diangɔ kana lo dihole diawɔ di’olimu. Kana etena kakambawɔ elimu wa wokelo wa mvudu y’okongamelo, vɔ koka nsambisha asukanyi awɔ ndo wanɛ wasondja diangɔ. L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, dikumanyi koka nkamba l’etena kasambishawɔ dia ndowanya anto akina, mbidja ndo ekambi wakimanyiya.

8. Lo tena dimɔtshi, kakɔna kakoka ekumanyi nsala?

8 Dikumanyi hawohombe pondjo ndjashaka tsho paka l’ɛkɛndɛ awɔ wa l’etshumanelo kana wa l’otshimbedi ko ndjokoma ko waya bu l’etena ka nsambisha. Dia wɛdimo monga, lo tena dimɔtshi vɔ koka ntona ɛkɛndɛ ɛmɔtshi. L’ɔkɔngɔ wa nkana yimba ndo nɔmba, ekumanyi koka nshihodia dia naka nde mbetawɔ ɔkɛndɛ ɔmɔtshi, nde koka ndjonya yimba l’akambo woleki ohomba tshɛ. L’atei w’akambo asɔ mbele ndo nɔmbɔlaka ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo lomingu tshɛ, sambishaka l’ohetoheto kana ndowanyaka anawɔ l’olimu ɔsɔ. Amɔtshi mongaka l’okakatanu dia ntona diɛsɛ dimɔtshi di’olimu, koko vɔ koka monga l’eshikikelo dia Jehowa shihodiaka nsaki kawɔ ka monga la wɛdimo l’akambo tshɛ.

NYONGE ALAMI WAYAKIYANYA DIKAMBO DI’ƐKƆKƆ

9. Okakatanu akɔna wele la dikumanyi diele l’akambo efula wa nsala?

9 Lande na kakokadiɔ monga okakatanu? Ekambi wa Jehowa mongaka l’ehemba efula. Lo nshi y’ekomelo nyɛ sho tshɛ tekɔ l’ohomba w’ekeketshelo, w’osukɔ ndo w’esambelo. Ndo lo tena dimɔtshi, amɔtshi mongaka l’ohomba w’ekimanyielo dia mbewɔ lɔkɛwɔ la kɔlɔ. (1 Tɛs. 5:14) Lo mɛtɛ, dikumanyi hawokoke minya ehemba tshɛ wonga l’ekambi wa Jehowa. Kaanga mbediɔ ngasɔ, Jehowa nangaka dia dikumanyi nsala kɛnɛ tshɛ kakokawɔ nsala dia nkeketsha ndo nkokɛ ɛkɔkɔ ande. Ngande wakoka dikumanyi diele l’akambo efula wa nsala ntana etena ka mbisha ekimanyielo kele ohomba?

Andolaka anto akina ndo keketshakawɔ (Enda odingɔ 10, 12) *

10. Lo ndjela 1 Tɛsalɔnika 2:7, ngande wakayakiyanyaka Pɔɔlɔ dikambo di’ekambi wa Jehowa?

10 Ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. Pɔɔlɔ akayangaka toho ta mandola ndo nkeketsha anango. Ekɔ dimɛna dia dikumanyi ndjela ɛnyɛlɔ kande ka ngandji ndo salɛ ekambi wa Jehowa akambo la ngandji. (Adia 1 Tɛsalɔnika 2:7.) Pɔɔlɔ akashikikɛka asekande atɛmɔdi ɔnɛ nde la Jehowa wakawaokaka ngandji. (2 Kɔr. 2:4; Ɛf. 2:4, 5) Pɔɔlɔ akasalɛka ase etshumanelo akambo oko angɛnyi ndo nde aketshaka wenya kaamɛ la wɔ. Nde akɛnyaka dia nde akayaɛkɛka le wɔ lo mbatɛ hwe awui wakandokaka wɔma ndo wɛɔdu ande. (2 Kɔr. 7:5; 1 Tim. 1:15) Koko Pɔɔlɔ kondekaka mbidja yimba paka l’ekakatanu ande. Lo dihole dia nsala ngasɔ, nde akalangaka nkimanyiya anango.

11. Lande na kakashaka Pɔɔlɔ anango l’akadiyɛnde alako?

11 Lo tena dimɔtshi, Pɔɔlɔ akahombaka mbisha anango l’akadiyɛnde alako. Koko ndooko lushi lakandasale dui sɔ l’ɔtɛ wakinde la nkɛlɛ. Nde akawashaka alako l’ɔtɛ wakandayakiyanyaka dikambo diawɔ ndo nde akalangaka mbakokɛ oma lo waale wotshikitanyi. Nde akasalaka la wolo dia alako ande monga wɔdu nshihodia, ndo nde akadjaka yimba lo woho wakawakoke mbaɔsa. Ɛnyɛlɔ, lo mukanda ɔmɔtshi wakandatomɛ ase Kɔrɛtɔ, Pɔɔlɔ akawasha alako wa wolo. L’ɔkɔngɔ wa nde mfunda mukanda ɔsɔ, nde akatome Tito otsha le wɔ. Pɔɔlɔ akayakiyanya dia mbeya kɛnɛ kakawakoke nsala la mukanda ande. Nde aki mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia mboka dia vɔ waketawɔ ndo wakakambe l’alako ande!​—2 Kɔr. 7:6, 7.

12. Ngande wakoka dikumanyi nkeketsha asekawɔ atɛmɔdi?

12 Wetshelo. Dikumanyi koka ndjela ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ lo mbetshaka wenya kaamɛ l’asekawɔ atɛmɔdi. Yoho mɔtshi yakokawɔ nsala dui sɔ ele komaka yema la ntondo ka nsanganya ya l’etshumanelo l’oyango wa vɔ sawolaka l’anto akina asawo wakeketsha. Mbala efula, mbɔsaka minitɛ ngana tsho dia mbisha ɔnangɛso kana kadiyɛso kɛmɔtshi ekeketshelo koludi la ngandji kende l’ohomba. (Rɔmɔ 1:12; Ɛf. 5:16) Ekumanyi kayela ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ ayokeketsha nto asekande atɛmɔdi lo nkamba l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi dia mbakeketsha ndo dia mbashikikɛ dia Nzambi mbaokaka ngandji. Laadiko dia laasɔ, nde mbokaka wanɛ walɔmbɔlande ngandji. Nde sawolaka la wɔ mbala la mbala ndo nde nyangaka waaso wa mbawandola. Etena kahomba ekumanyi mbisha dako, nde salaka dia diɔ pikama l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Nde sembɔka tɔɔ lo dikambo koko lo yoho ya dimɛna, nɛ dia nde ndjakiyanyaka lo woho wakokawɔ mbɔsa ɛtɛkɛta ande.​—Ngal. 6:1.

WOHO WAKOKA DIKUMANYI NDƆSHANA LA WƐƆDU AWƆ HITA

13. Shɛngiya yakɔna yakoka monga la wɛɔdu w’onto ndamɛ le ekumanyi?

13 Lande na kakokadiɔ monga okakatanu? Dikumanyi bu kokele. Oko anto akina tshɛ, vɔ salaka munga. (Rɔmɔ 3:23) Lo tena dimɔtshi, vɔ koka monga l’okakatanu dia monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la wɛɔdu awɔ. Amɔtshi koka mbidja yimba efula lo elelo wele la wɔ ko ndjɔkɔmɔ. Akina koka monga suke dia mbisha tɛkɛ nɛndɛ lo mfɔnya dia wandja awɔ bu ohomba ndo mfɔnya ɔnɛ bu ohomba dia vɔ nsala etshikitanu wahombama.

14. Lo ndjela Filipɛ 4:13, ngande wele okitshakitsha akakimanya Pɔɔlɔ dia ndɔshana la wɛɔdu ande?

14 Ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. L’okitshakitsha tshɛ, Pɔɔlɔ akeyaka dia nde kokoka ndɔshana la wɛɔdu ande ndamɛ. Nde aki l’ohomba wa wolo w’oma le Nzambi. Lo nshi ya ntondo, Pɔɔlɔ aki otshi wa kɔlɔ ndo nde akahɛnyahɛnyaka Akristo wolo efula. Koko l’ɔkɔngɔ diko, nde akayeya dia kɛnɛ kakandasalaka kaki kɔlɔ ndo nde akayosala etshikitanu lo lɔkɛwɔ ndo lo lonto lande. (1 Tim. 1:12-16) L’ekimanyielo ka Jehowa, Pɔɔlɔ akayonga olami w’ɛkɔkɔ wokana ngandji, wokana kɛtshi ndo wele l’okitshakitsha. Nde akayonyanga efula l’ɔtɛ wa wandja ande, koko nde akayaɛkɛ le Jehowa dia nde mbodimanyiya lo dihole dia ndeka mbidja yimba lo wandja akɔ. (Rɔmɔ 7:21-25) Nde konongamɛ dia monga kokele. Koko nde akasale la wolo dia ndowanya lonto l’Okristo ndo l’okitshakitsha tshɛ nde akayaɛkɛ le Jehowa dia mbokimanyiya dia nde nkotsha olimu ande.​—1 Kɔr. 9:27; adia Filipɛ 4:13.

Sala la wolo dia ndɔshana la wɛɔdu ayɛ hita (Enda odingɔ 14-15) *

15. Ngande wakoka dikumanyi monga la wɛdimo lo dikambo dia wɛɔdu awɔ?

15 Wetshelo. Dikumanyi kɔsɔnama l’ɔtɛ wewɔ kokele. Koko Jehowa nongamɛka dia vɔ mbeya dia vɔ salaka wandja ndo dia vɔ nkɛnɛmɔla lonto l’Okristo. (Ɛf. 4:23, 24) Ekumanyi pombaka ndjasɛdingola l’ekimanyielo k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nsala etshikitanu wahombama. Oma laasɔ, Jehowa ayowokimanyiya dia nde monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo monga ekumanyi k’oshika.​—Jak. 1:25.

KƐNƐ KAKOKAYƐ NSALA LA WANDJA W’ANTO AKINA

16. Kakɔna kakoka ntomba naka ekumanyi ndeka mbidja yimba lo wandja w’anto akina?

16 Lande na kakokadiɔ monga okakatanu? Dikumanyi koka mbeya wandja w’ase etshumanelo l’ɔtɛ wakambawɔ kaamɛ la wɔ. Koko, naka dikumanyi hawendji ɔlɔlɔ, kete vɔ koka ndjonga la lonyangu, ndjonga awui wolo kana ndjonga la diɔnyɔ. Pɔɔlɔ akahɛmɔla Akristo dia Satana nangaka dia vɔ monga ngasɔ.​—2 Kɔr. 2:10, 11.

17. Ngande wakɔsaka Pɔɔlɔ anango l’akadiyɛnde?

17 Ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. Nde akatetemalaka menda anango l’akadiyɛnde la sso di’ɔlɔlɔ. Nde akeyaka wandja awɔ dimɛna, nɛ dia lo tena dimɔtshi etsha awɔ wakonyangiyaka. Koko, Pɔɔlɔ akeyaka ɔnɛ aha naka onto ɔmɔtshi ambosala dindja, kete nde aya onto la kɔlɔ. Nde akookaka anango ngandji ndo nde akakaka washo lo waonga awɔ w’amɛna. Etena kaki anango l’akadiyɛnde l’okakatanu dia nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ, nde akataka ɔnɛ vɔ wekɔ l’eyango w’amɛna, koko wekɔ tsho l’ohomba w’ekimanyielo.

18. Wetshelo akɔna wamboyokondja oma lo woho wakasalɛ Pɔɔlɔ Evodiya nde la Sutuka akambo? (Filipɛ 4:1-3)

18 Ɛnyɛlɔ, tɔsɛdingole kɛnɛ kakasale Pɔɔlɔ l’akadiyɛso ahende wa l’etshumanelo ka la Filipɛ. (Adia Filipɛ 4:1-3.) Mɛnamaka dia Evodiya la Sutuka waki l’okakatanu ndo vɔ komonga nto la diɔtɔnganelo dia dimɛna lam’asawɔ. Pɔɔlɔ komonga akambo wolo kana mbaɔnyɔla, nde akake washo lo waonga awɔ w’amɛna. Akadiyɛso asɔ waki la kɔlamelo ndo vɔ wakakambɛ Jehowa l’edja k’ɛnɔnyi efula. Pɔɔlɔ akeyaka dia Jehowa mbaokaka ngandji. Woho wakɛnaka Pɔɔlɔ akadiyɛso asɔ la sso di’ɔlɔlɔ akotshutshuya dia mbakeketsha dia vɔ nkandola okakatanu awɔ ɔsɔ. Woho wakandɛnaka akambo ɔsɔ akokimanyiya dia ntetemala nama ɔngɛnɔngɛnɔ ande ndo monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna l’ase etshumanelo kɛsɔ.

Ewɔ dia mɔnyɔla anto akina (Enda odingɔ 19) *

19. a) Ngande wakoka dikumanyi ntetemala mɛna asekawɔ atɛmɔdi la sso di’ɔlɔlɔ? b) Wetshelo akɔna wamboyokondja oma l’osato w’ekumanyi kasola Mbalasa ka Diolelo?

19 Wetshelo. Dikumanyi, nyendake waonga w’amɛna wele l’anangɛnyu l’akadiyɛnyu. Onto tshɛ bu kokele; koko onto tshɛ ekɔ la waonga wakoka tɔngɛnyangɛnya. (Flpɛ. 2:3) Lo mɛtɛ, dikumanyi koka monga l’ohomba tena la tena dia mbisha ɔnangɛso kana kadiyɛso kɛmɔtshi alako. Koko l’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, dikumanyi pombaka nsala la wolo dia menda ledia ka ɛtɛkɛta ndo etsha w’onto lambowanyangiya. Koko, ekɔ ohomba dia vɔ mbidja yimba lo woho woka onto Jehowa ngandji, lo woho wakambɛnde Nzambi la ekikelo tshɛ ndo l’akoka ande wa nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Dikumanyi diɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ kimanyiyaka anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ dia vɔ ndjaoka dia wekɔ lo mbokama ngandji l’etshumanelo k’otondo.

NYOTETEMALE MBOKOYA PƆƆLƆ

20. Ngande wakoka dikumanyi ntetemala nkondja wahɔ oma l’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ?

20 Nyu dikumanyi, nyayɛna dia ekɔ ohomba dia nyu ntetemala mbeka ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, lo Index des Publications des Témoins de Jéhovah, nyu koka nyanga l’ɛse k’ɔtɛ a dui wata ɔnɛ: “Pɔɔlɔ” ndo oma laasɔ, lo ɔtɛ a dui wahɔnyi wata ɔnɛ: “Ɛnyɛlɔ le dikumanyi.” Etena kadiayɛ awui amɔtshi wofundami lɔkɔ, wɛ koka ndjambola ɔnɛ: ‘Ngande wakoka ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ kimanyiyami dia ntetemala nama ɔngɛnɔngɛnɔ ami etena kakotshami olimu ami w’ekumanyi?’

21. Eshikikelo kakɔna kakoka monga la dikumanyi?

21 Dikumanyi, nyohɔ dia Jehowa hanyɔlɔmbɛ dia nyu monga kokele; koko nde nyɔlɔmbaka dia nyu monga la kɔlamelo. (1 Kɔr. 4:2) Jehowa akangɛnangɛnaka olimu wa wolo ndo wa la kɔlamelo wakakambaka Pɔɔlɔ. Nyu koka monga l’eshikikelo dia Nzambi mbɔsaka ndo kɛnɛ kasalanyu l’olimu ande la nɛmɔ. Jehowa “hohɛki pondjo olimu anyu ndo ngandji kakanyɛnya dikambo dia lokombo lande lo woho wakambɛnyu ekilami ndo watetemalanyu mbakambɛ.”​—Hɛb. 6:10.

OSAMBO 87 Nyoye nyoyokeketshame!

^ od. 5 Sho kondjaka wahɔ efula oma l’olimu wa wolo wakamba dikumanyi diayakiyanya lo dikambo diaso! Lo sawo nɛ, tayɔsɛdingola ekakatanu waleka dikumanyi monga la wɔ. Tayɔsɛdingola nto woho wakoka ɛnyɛlɔ k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ nkimanyiya dikumanyi ɛlɔ kɛnɛ dia ntondoya ekakatanu ɛsɔ. Awui asɔ wayotokimanyiya dia mboka dikumanyi kɛtshi ndo wayototshutshuya dia mbaoka ngandji ndo mbasukɛ.

^ od. 61 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Etena katamɔ ɔnangɛso ɔmɔtshi oma lo dihole diande di’olimu, nde ekɔ lo tasambisha osekande ɔmɔtshi la l’olimu.

^ od. 63 ELEMBETSHIELO W’ESATO: La ngandji tshɛ ekumanyi kɛmɔtshi ekɔ lo membola ɔnangɛso ɔmɔtshi lele la mbekelo ka ndjaanganya l’anto akina.

^ od. 65 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Ɔnangɛso ɔmɔtshi asha onto ɔmɔtshi lakanyange l’ɔtɛ wa dui dimɔtshi dako di’ohomba efula.

^ od. 67 ELEMBETSHIELO W’ESATO: Ɔnangɛso lakayakimɔ la lolango dia nkamba olimu ɔmɔtshi ekɔ lo mbekola yimba, koko ekumanyi hawɔnyɔla.