1. ˗Mën ˗nu ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈?

 MƐN ˗nu ˈkwa ˗kë kletiɛn ꞊dede ˗nu ˈka, Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ ˗bha yö kë kwa ꞊faan ˈka. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö pë ˈˈpɛpɛ ˈkwa ˗mɔn ˗a ˗bha ˈkwa˗ kë Zoova ˗dhɛ, kwa dua ˗mü kö pë ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˈkwa˗ ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˗mɔn ˗a ˗bha ˈö ˗kë ˈˈklʋʋsë ˗nu draansü, ˗Zlan ˗bha yö ˈbha draansü ɛɛnˈˈ ˈzü mɛn ˗nu ˗takun ˗kɔ mɛɛnˈˈ ˗sü ˈka.

2. ˈMën ˗kë ˈkwa dho Zoova ˗bha yö ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, kö ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa˗ kë?

² ˈMën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö kwa ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗Zlan ˗bha yökësü ˈgü? ˗A ˗gɛn ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë kwa Dë ˈö dhaŋ˗ gü ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë, ˗a ˗dhɛ ˗së. Pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha ˈkwa ˗an ˈsü ˈkwa Zoova ˗bha yö kë ˗a ˈka, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kwa ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ Zoova ˗bha yö ˈgü, kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˈgbɛ. (1 Tes. 4:9, 10) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈkwa ꞊gwëë Zoova ˗bha yökësü ˈgü, kwa ˈˈpɛpɛ kwa ˗gɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö dho ˈˈdhiʋ̈ ˈzü. ˗Kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka ˈˈdhʋ̈, ˗kwaa ˗ga.

3. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga 1 Timote 4:12-16 ˈgü, ˈmën bɔmɛn Pɔdhö ˗yö Timote ꞊faan mën ˗a kë ˗sü ˗bha?

³ ˈDhɛ bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗blɛɛsü bɔ Timote ˗dhɛ, kö Timote ˗yö mɛn zii ˈö ˗ya ˗kian ˈsaadhö ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ Pɔdhö ˗ya ꞊faanmën ˈzü kö ˗a ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗Zlan ˗bha yö ˈgü. (1 Timote 4:12-16 ˗wo pö.) ˈKwa kwa ˗zota ˗së ˈka ˗a ˗bha ˗wo bhë ˗a ˈgü, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ Pɔdhö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö Timote ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˈwɔn ꞊plɛ ˈgü: ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˗dhɔ waa ö ˗de ˗kun ˈwɔn yaa ˗gɔ ˗sü ˈdhö bhë, ˗yö ˗an draanˈˈ. ˈGo mü ˈzü, kö  ˗a ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ pëwopösü, mɛn ˗nu ˗zogbansü waa mɛn ꞊klaŋkësü, ˗an ˈgü. Kwa ˗dho kwa ˗zota Timote ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü kö ˗kɔ ˈö ˗Zlan ˗bha yö ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗sü dho kwa ˗takun ˗a ˈka kö kwa ˗gɛn ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˗dhɔkësü ˈgü, ˈkwa˗ yö. ˗Kɔ ˈö ˈkwa dho kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈ ˗a ˈka, kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.

4. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Fidhipö 2:19-22 ˈgü, ˈmën Timote ˗kë Zoova ˗bha yökëmɛn ˗tiaandhö ˈka?

⁴ ˈMën Timote ˗kë Zoova ˗bha yökëmɛn ˗tiaandhö ˈka? ˗A ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗mü. (Fidhipö 2:19-22 ˗wo pö.) ˈKwa ˗dhɛ ˗ga ˈwɔn ˈö Pɔdhö ˗ya ꞊blɛɛ ˗a ˗bha bhë ˗a ˈgü, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ Timote ˗kun ˗dekëtɩtɩmɛn, ˗towotamɛn, ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈö yökë ˗së ˈka, ˗a ˈka. ˗A ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö ö ˗zota ˗an ˗wɔn ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗a ˗dhɔ ˗yö Pɔdhö ˗kë ˈö yö ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗dɔ ˗a ˗kɔ ˈka ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˈti˗ kë. (1 Ko. 4:17) ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa ˗de ˈpö ˈkwa ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈö˗ ˗an ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë ˗an draanˈˈ, kwa ˗dhɔ ˗dho ˗a kë ˈö ˈkwa yö ꞊va ˗kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü. —Ps. 25:9; 138:6.

5. (1) ˈˈKlʋʋsë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗a draanˈˈ ˗sü ˗bha kwa ˗dho ˗a dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ yö ˗a ˈka pë ˈˈbin ˗ta bhë ˗a ˈdhö, kwa ꞊dhegblüdhe ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö ˗de ˗ya mɛn ˗nu ˗duɛ ˈgü ˗sü draanˈˈ bhë, ˗mën ˈö˗ ˗kë?

⁵ ˗Kwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˈˈklʋʋsë do ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ draanˈˈ ˗a ˗bha. ˗Kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˈkwa kwa ˗zota kwa ˈˈtakɔ ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗an bho ˈˈgblʋʋ, ˗an ˈgü. ˈˈKlʋʋsë do ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ draanˈˈ ˈzü ˈgbɛ, ˗kwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈKwa kwa ˗zota, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗de ˗ya mɛn ˗duɛ ˈgü ˗sü ɛɛnˈˈ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takunsü draanˈˈ ˗ee? Kwa dua ˗mü ˈzü ˈkwa ˗dhikodhɛsü waa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü draanˈˈ ˗ee? ˈKwa ꞊ɲɔɔn ˈkwa ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ do ˗bha ˈkö ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka ˗ya ˈˈslö ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˗yö ˗dho kwa ˗takun ꞊dedewo.—Prov. 27:6.

6. ˈKwa ˈˈklʋʋsë ˈbha draansü ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?

⁶ ˗Kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö pë ˈö ˈkwa˗ ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ bhë, ˈkwa˗ kë. Kwa ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A kë ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˈˈklʋʋsë ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗yö kë kwa ˗gɔ bhë ˗a ˗bha, ˗an draanˈˈ ˗sü. ˗Kwa kwa ˗zota kö ˈkwa˗ pö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü draanˈˈ. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? Kwa dua ˗mü kö mɛn ˗nu ˈö ˈwo mɛn ˗nu ˗bhawɔn to zuʋ̈ˈˈ ˈˈpuu ˈka ˈö Biblö ˗yö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊kwɛŋzü, waa mɛn ˗nu ˈö ˈwii mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˈkwa ˗an ˗bha ˗kwɛzlan ˗wo pö, ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. ˗Kwa Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Yö ˗wɩ ˗a ˗bha ˈö mɛn ˗nu ˗bhawɔn to zuʋ̈ˈˈ ˈˈpuu ˈka. (Dhu. 7:47, 48) ˗Yö ö ˗zo ˗bho ˗an ꞊zaadhɛ ˈˈpiʋ̈, ˈö pë  ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˗an kë, ˗an ˗ga. ˈˈKɛɛ Fadhiziɛn ˗nu ˈwo kun Yesu bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü bhë, wo ˗zë ‹ˈwaa gun mɛ ˗kpɛa ˗nu yö sië ꞊dhɛ mɛn kpɛnŋdhö ˗nu ˈdhö.› (Dhu. 18:9) ˈKwa kwa bo kwa ˗zota ˗sü ˈka ˈwɔnzuan ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «ˈMan mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗ga, ˗mën ˈa˗ yö? ˗An ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗mɛɛn ˈa n ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗an ˈgü?» ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗ya kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, ˗kwa ˈsëëdhɛ ˈsü ˈkwa˗ ˗mɛn ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa˗ dɔ, ˗a ˗bɛnzë ˗a ˗ta. ꞊Ya ˈgo mü, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «Yesu ˗ya ˗mɛn ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Yö ˗mü ˗be, ˗yö ˗dho ˗a ˗mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗ee?» ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho kwa ˗takun ˈö ˈkwa kwa ˗zota ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ. ˗A zübhodhɛ ˈgü, mɛn ˈbha ˈö ˈwɔn yaa ˗kë kwa ˈka, pë ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈnën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ꞊kun ˗mɔn ˗a ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˗kplawo ˈkwa ˈdho ˗a ˈka ˈˈdhiʋ̈, ˗ya yö mü kö mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗ya kë kwa ˗kɔa ˈˈplëëplë.

7. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Proverbes 22:29 ˈgü, Zoova ˗bɔ yökëmɛn ˗nu ˈö ˗an kwɛɛˈˈ ˈdhö ˗së ˗an ˗ta ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dɛɛ ˈö yö ˗nu ˗kë?

⁷ Pë ˈbha ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈkwa˗ draansü ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈyö ˗tɔ ˗Zlan ˗bha yö ˗nu. Mɛn ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗an ˗bha kö ˗wo kwa ˗bha Betɛdhö ˈkɔ ˗nu waa kwa ˗bha ˗bhɔkwëëkëgükɔ ˗nu dɔ, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. ˗A mɛn ꞊vadhɛ ˗wo wo ˗bha yökësü ˗draan kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈwo dɔ yö bhë ˗a kë ˗dhɛ ˈka ˗së ˈka, ˗an ˈˈpiʋ̈. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ yö ˗a ˈka pë ˈˈbin ˗ta bhë ˗a ˈdhö, kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˗nu, dhebɔ ˗nu ˗wo wo ˗zokë ˗bhɔkwëëkëgükɔ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ draanˈˈ ˗ni ˈgü. ˗Kɔ ˈö bhë ˗a ˈka, ˈyö Zoova ˗Zlan ˈö ˗kë «˗Toëpö ˗Gludë ˈö ˈyaa ga» ˗a ˈka waa Yesu Klitö ˈö ˗kë «˗gludë ˗nu ˗bha ˗Gludë» ˈka, ˈwo bɔ yökëmɛn ˗nu ˈö ˗an kwɛɛˈˈ ˈdhö ˗së ˗an ˗ta ˈwo ˈwɔn ˈˈmlünmlünsü ˗nu ˗kë. (1 Tim. 1:17; 6:15; Proverbes 22:29 ˗wo pö.) Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈö ˈkwa dɔ ˗a kë ˗dhɛ ˈka ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˗a ˈka, kö ˈkwa ˈˈkan kwa ˗de ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha.—Zan 8:54.

8. Yö ˈbha ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë ˗sü draanˈˈ, kwa ˗dho ˗a dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁸ Pë ꞊dede ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ draanˈˈ, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˈMën ˈkwa ˗mɔn ˗a ˗bha ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˗a ˗kë ˗sü draanˈˈ ˗sü ˗bha? ˗Kwaa pö mɛn zii ˗nu ˈwo kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˗dhɛ ˗wo pë ˈbha ˈö kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë ˗sü draanˈˈ, ˗a ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ꞊Ya kë ꞊dhɛ ꞊waa˗ pö kwa ˗dhɛ ˈkwa baaˈˈ ˈzü kwa ˗bha ˈˈdhɛɛtadhiaŋzë ˗kɔ waa mɛn ꞊klaŋkë ˗kɔ ˗bha kö ˗wo kë ˗së, ˗kwaa pö ˗an ˗dhɛ pë ꞊dede ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗wa ˗zɔn kwa ˗dhɛ kö ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. Kwa ˗mɔn ˗a ˗bha ˈkwa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

9. Kwa yö ˈbha kë ˗sü draanˈˈ ˗ni ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö kwa ˗kɔ ˗yö ˗mɔn ˗a ˗bha?

⁹ ˗Kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö pë ˈkwa˗ ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë. ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa ˗bha mɛn ꞊klaŋkë ˗kɔ ˗yö kë ˗së, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈsëëdhɛ ˗be ˈnën ˗Bhö kë pëwopömɛn waa mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗së ˈka ꞊draan. ˗Wa yö nu kwa ˗dhɛ kö ˈkwa˗ kë ˗bhɔkwëë ˈö ˈˈdhoogɔ ꞊zinŋgü ˗a ˗ta, ˗kwaa pö kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˗dhɛ ˗yö ö ˈˈtʋ ˈto kwa ˗bha kö ˗a ˗dhɛ ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ baaˈˈ, ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˗Kwaa ˈˈtʋ̈ŋ ˈto ˈˈdhiʋ̈ ꞊gblɛɛn ˈkwa kwa ˗de baaˈˈ. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, mɛn ˗nu ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ kwa yökë ˗së ˈka, ˈgo mü ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü kwa ˈka.—Prov. 21:5; 2 Ko. 8:22.

10. ˗Kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka kö kwa ˗gɛn ˈdho ˈˈdhiʋ̈ yö ˈbha ˗nu ˈgü, ˗kaa ˈwɔnzuan do ˗zɔn?

¹⁰ ꞊Ya kë ꞊dhɛ yö ɛɛnˈˈ pë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë ˗sü draanˈˈ bhë ˗yö kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? Kwa ˈgü ˈya ˗dho ga! Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Gadhi, pëwopösü ˗kun ˗a ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ ˗wa ˈsëëdhɛ ˗wopösü nu ö ˗dhɛ ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˗a ˈˈsuʋ̈ ꞊dede ˗yö ö ˗kë. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö pëwopösü ꞊draan. ꞊Dɛɛ, ˗ya ˗pö ö ˗kian ˈwo˗ wo bhë, ˗ya ö ˗takun ˈya kë ˈˈdhɛɛtadhiaŋzëmɛn ˈka ˗bhɔkwëë ˈsɛɛn˗ waa˗ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗ta.

11. ꞊Dhɛ Timote ˈdhö, ˈmën dho kwa ˗takun kö kwa ˗kɔ ˗yö ˗mɔn yö ꞊va kë ˗sü ˗bha Zoova ˗dhɛ?

 ¹¹ Timote ˗kë ˈˈdhɛɛtadhiaŋzëmɛn waa mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗tiaandhö ˈka ˗ee? ˗A ˈdhɛ bhë, Biblö ˈti˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ. ˈˈKɛɛ ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗to Pɔdhö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗ya ˗kë ˈö Timote ˗gɛn ˗yö dho ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˈka yö ˈwo˗ dɔ ˗a ˗kɔ ˈka, ˗a kë ˗sü ˈgü. (2 Tim. 3:10) ꞊Dhɛ ˗a ˈdhö ˈkwa yö ˈbha ˗nu kë ˗sü draanˈˈ, kwa ˗kɔ ˗dho ˗mɔn pë ꞊va kë ˗sü ˗bha.

12. Mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Kwa ˈˈpɛpɛ, ˗ya kë ꞊shiöŋ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo kwa ˗takun. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈKwa kë ꞊dhɔtrɔɔplöö, mɛn zii ˗nu ˈwo kwa ˈˈdhɛkësü ˈwɔnyëë˗ ˗nu ˈka ɛɛnˈˈ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˗wa nu ˗wo kwa ˗dhɛ, ˗yö ˗kë kwa ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. Kwa bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, mɛn zii ˗nu ˗wa wo ˈˈtʋ ˈto kwa ˗bha, ˗wa kwa ˗zogban, ˗yö ˗kë kwa ˗dhɛ ˗së. ˈˈDhiʋ̈sü kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋ ˈka ˗sü ˗nënŋ ˗ya kwa ˈkun, kwa ꞊dhegblü ˈö ˗ya ˗kian ˗ya kwa ˗takun, ˗ya ˈˈslö ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˗yö ˗dhi kwa ˗dhɛ. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo bhë, kwa ˗takunsü ˗yö ˗an ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˈKwa kwa ˗de nu ˈpö kö ˈkwa yökë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈdhiʋ̈, kwa ˗dho zuʋ̈gblüdhi suu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗a ꞊slɔɔ˗. Yesu ˗ya ˗pö: «I ˗bha pë ˗nu mɛ ˗dhɛ ˗sü ˗yö i ˗bha ˈwɔn ˗së ˈkpii˗ ˈka ˈö ꞊ziö˗ mɛ ˗bha pë ˗nu i ˗dhɛ ˗sü ˗ta.» (Këw. 20:35) ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa ˗bha ˗Zlan ˗bha yö ˗wɔn bɔ ˈˈdhiʋ̈ ꞊dhɛ ˗kɔ bhë ˗a ˈdhö, ˈmën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha?

13. ˈPë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë kwa˗ ˗yökodhiʋ̈ kë ˗ni ˈgü, ˈmën kwa ˗zo dua ˈyaa ˗mü ˗yö bhɔ ˗a ˈka?

¹³ Pë ꞊dede ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë, ˗kwaa dɔ. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö: «A˗ ˈˈpiʋ̈ ˈa yö ꞊va kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü.» ˈˈKɛɛ pë ˈö ˈkwa dho ˗a kë kö kwa ˗kɔ ˗yö ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗a dɔ ˗sü ˗mɔn ˗a ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö ˈkwa˗ kë. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗kɔ bhë ˗a ˈdhö, pë ꞊dede ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ kë ˗kwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˗bha. ˈPë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë waa ˗kɔ ˈkwa dho ˗a kë˗ ˈka, kwa ˗mɔn ˗a ˗bha ˈkwa˗ ˗ya ˈsëëdhɛ ˗ta.

14. ˈPë ˈkwa dho ˗a kë kwa˗ ˗yökodhiʋ̈ kë ˗ni ˈgü, ˈmën ˗kë ˈö kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho kë ˈˈgbɩɩdhɛ ˈka?

¹⁴ ˈPë ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë kwa˗ ˗yökodhiʋ̈ kë ˗ni ˈgü, kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ˈto ˗a ˗bha ˈˈgbɩɩdhɛ ˈka. ˈMën ˗kë? ˈYö sü ꞊dhɛ ˈwɔn ˗dhɛ ˈö kwa ˈˈdhiʋ̈, ˈkwaa˗ dɔ. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Bɔmɛn Pɔdhö ˗yö mɛn ˗nu ˗takun ˈˈkwipö ˈwo˗ ˗dhɛ Tesadhonikö bhë ˗a ˈgü,  ˈö ˈwo dho ˈwo ˗kë ˗zlanwokɔdhi ˈka. Pë ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗be ˈyö ˗tɔ ˈö ˈto mü kö kletiɛn ˗dɛɛ ˗nu bhë, ˈö ˗an ˗takun. ˈˈKɛɛ ˗a ˈyɔɔ˗ ˗nu ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ ˗a ˗ta kö ˗yö ˈgo ˈˈkwipö bhë, ˗a ˈgü. (Këw. 17:1-5, 10) Pɔdhö ˗ya ˈto ˗dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, kö ˗ya ö ꞊dhegblü ˗nu dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗a ˈgü ˈti ga ˗an ˗takun ˗sü ˈka. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ pë ˈö˗ ˗ya ö ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗be ˗ya ˈgo ˈˈgblʋʋ, ˗yö ö ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗bɛ ˗a ˗bha. ꞊Taabha, ˗yö Timote ˗bɔ mü kö Tesadhonikömɛn ˗nu ˈwo ˗kë kletiɛn ˈka ˗dɛɛ ˈgü bhë, ˗yö ö ˗zokë ˗an ˈˈpiʋ̈. (1 Tes. 3:1-3) ˗A kë ˗sü kö Timote ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˗yö ö ˗de nu ˗an ˗takunsü ˗dhɛ bhë, ˈyaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗yö Tesadhonikömɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da ꞊dedewo.

15. ˈWɔn ˈbha ˗nu ˗wa ˈˈkan ˈkwa˗ ˈgü, pë ˈö ˈkwa˗ kë ˗sü ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗be ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go ˈˈgblʋʋ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

¹⁵ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ sü ˈwɔn ˈö ˗kë Pɔdhö ˈka Tesadhonikö bhë, ˗a ˈgü. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa pë ˈbha kë ˗sü ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈˈkɛɛ ˈö ˈwɔn ˈbha ˗kan kwa ˈgü, ˈö ˈkwa kun ˗a kë ˗sü ˈka. (Eccl. 9:11) ꞊Ya kë kwa ˈka ˈˈdhʋ̈, pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö kwa ˗kɔ ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗kwaa ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. Pë ˈö Tɛɛdö waa Aidi ˈwo˗ ˗kë, ˈyö bhë. ˗An kwilöödhɛ ˗wɔn ˈgü, ˈwaa kun ˗mɔn ˗ni ˈgü yökë Betɛdhö ˗sü ˗bha ˈzüdho. ˈˈKɛɛ Zoova ˗dhɔ ˈö kun ˗an ˈgü, ˗yö ˗an ˗blü ˈwo wo ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈ ˗kɔ ꞊mɛɛn. ˗A züdɔdhɛ ˈgü, ˗wo ˗kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yödhiʋ̈ ˈka. ˈYö ˈdhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗yö ˗ʒiö, ˈwo ˗an ˗kë ˗yödhiʋ̈ ˗detasü ˈka. ˗Wo Tɛɛdö ˗kian ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛndhɛ ˗bha. ꞊Taabha, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ yö ˈö bhë ˗a kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya ʒiö wo ˗ta, wo ˗kwɛ ˗ya kë ꞊va. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü ˈti ga. ˗Yö ˗kun ˗an ˈˈɲaan ꞊dhɛ wo ˗mɔn Zoova ˗bha yö ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗bha. Tɛɛdö ˗ya ˗pö: «Yi˗ ˗pö yi ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkë ˗kɔ ˗yö ꞊va.»

16. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü Gadhatö 6:4 ˈgü?

¹⁶ ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗kë kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗a ꞊gban ˈyaa ˈsü kwa ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa ˗dho kwa ˗zota ꞊dhɛ yö ˗nu ˈwo kwa ˗kɔ ˈka, wo dosɛnŋ ˈnën ˈwo kwa ˗kë Zoova ˗dhɛ ꞊bhlëësü. Ɛɛnˈˈ ˈzü kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˗nu ˈö yö ˈdhö ˗an ˗kɔ ˈka, ˗an ˈka. (Gadhatö 6:4 ˗wo pö.) ˗Kwa kwa ˗zota ꞊ʒiaan ˗kɔ ˈö ˈkwa dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗a ˈka kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë, ˗a ˈgü. b

17. ˈMën kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë, kö ˈkwa ˗mɔn ˗Zlan ˗bha yö ˗nu kë ˗sü ˗bha?

¹⁷ ˈKwa kwa ˗bha ˗tosɛta kë ˗bhaasü, ˈkwa ˈˈkan ˈˈpö ˈˈwlaasü ˗ya kwa ˗de ˗bha ˗sü ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa yö ꞊va ˗kë Zoova ˗dhɛ. ˈWɔn ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈkwa dho ˗an kë ꞊dɛɛ kö ˈkwa dɔ ˗an ˗ta dhiʋ̈ˈˈ ˈkwa˗ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu kë, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈgü ˗yödhiʋ̈ ˈka dhiʋ̈ˈˈ, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka kë ˗yödhiʋ̈ ˗kɔ ꞊löö ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈka˗  yö ˈko ˈˈpiʋ̈. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka kë mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka, ka ˗mɔn ˗a ˗bha ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë ˗zlanwopösü waa ˗wo kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˈwaa wo ˈflëëgü ɛɛnˈˈ ˈö ˗wa kë zii ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈgü. Pë ˗nu ˈö ˈka ˗an draanˈˈ ˗ni ˈgü ꞊dɛɛ, ˗wo ˗dho yö ꞊va kë ˗sü ˈˈkwɛɛ ˈˈpʋ ˈka ˗gɔ dhiʋ̈ˈˈ. Yö suu ˈˈoo ˗su ˈwo˗ nu kwa ˗dhɛ ꞊dɛɛ, ˗kwa kwa ˗de nu ˗a kë ˗sü ˗dhɛ.—Wlɔ. 12:11.

18. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö pë ˈˈbin ˗ya ˗zɔn ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö Bevɛli ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha?

¹⁸ Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ ˗ga ꞊dhɛ ˈkwa kë zii ˗Zlan ˗bha yökësü ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Bevɛli ˈö˗ ˗kwɛ ˈdhö 75, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈˈYua ˈbha ˗kun ˗a ꞊sëëbho ˗ni ˈgü, ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈyaa kun ˗mɔn ˗ni ˈgü ˈˈta ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈö ö ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈ mɛn ˗dhɛ ˗zo ˗bo ˈwlaan˗ ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ˈka. Pë ꞊dede ˈö dho ˗a kë ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü, ˈyö pë ˈö˗ ˗ya ö ˗zo ˈˈpiʋ̈ bhë ˗dhɛ ˈö ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da ꞊dedewo. ˗A ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü ˗yö mɛn ˈbha ˗nu ꞊faanmën ˈwo wo ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈö ˗wa kë zii bhë, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwaa ˗mɔn pë ꞊va kë ˗sü ˗bha ˈzüdho, pë ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗ya ˈgü ꞊bhlëësü.—Ps. 71:17, 18.

19. ˗Mën ˗nu ˈkwa dho ˗an kë ˗sü ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈?

¹⁹ Pë ˗nu ˈkwa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha, ˗kwa ˗an ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ˈwo dho kë Zoova ˗dhɛ ˗së ˗kwa ˗an draanˈˈ. Pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˗an kë kö ˈkwa yö ꞊va kë kwa ˗bha ˗Zlan waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗dhɛ, ˗kwa ˗an kë ˗sü draanˈˈ. ˗Kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗takun ˈzü ˈgbɛ. c ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ꞊dhɛ Timote ˈdhö, Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ˈkpɔ kwa ˗bha, ˈö ‹mɛ ꞊gban ˗wa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ kwa ˗gɛn ˗yö ˈˈdhiʋ̈ ˗Zlan ˗wɔn bha˗ ˈgü.› —1 Tim. 4:15.