1. ?Wan ti yɛ maan e kwla ijɔ-ɔ?

 IJƆLƐ mɔ e kwla ijɔ’n ti like kpa kun mɔ e Ɲanmiɛn m’ɔ klo sran’n fa mannin e-ɔ. Kɛ Ɲanmiɛn yili Adan m’ɔ ti klɔ sran klikli’n, ɔ kwla ijɔ. Ɔ maan ɔ nin i Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n be kwla kokoli yalɛ. Asa ekun’n, kɛ ɔ wun like kun’n ɔ kwla kɛn i ndɛ. I sɔ’n ti’n, ɔ kwla tɔnnin nnɛn’m be kwlaa be dunman. (Bob. 2:19) Sanngɛ ng’ɔ yoli i fɛ kpa’n, yɛle kpɛ klikli ng’ɔ nin i wiengu klɔ sran be ijɔli’n. Sran sɔ’n yɛle i yi Ɛvu.—Bob. 2:22, 23.

2. (1) ?Laa nun’n, wafa sɛ yɛ sran’m be fali ijɔlɛ mɔ be kwla ijɔ’n be yoli sa tɛ-ɔ? (2) ?Yɛ andɛ li?

² Sran wie’m be fali ijɔlɛ mɔ be kwla ijɔ’n be yoli sa tɛ. I wie yɛle kɛ Satan lakali Ɛvu. Ɔ maan klɔ sran’m be kacili sa tɛ yofuɛ yɛ fɔ trannin be nun. (Bob. 3:1-4) Adan kusu kɛ ɔ yoli sa tɛ’n, ɔ fa guɛli i yi nin Zoova bɔbɔ be su. (Bob. 3:12) Kaɛn liɛ’n, kɛ ɔ kunnin i niaan bian Abɛli mɔ Zoova usɛli i’n, ɔ buali ato. (Bob. 4:9) Kɛ i osu lali nun kan’n, Kaɛn i anunman Lamɛki kannin ndɛ kun m’ɔ kle kɛ i blɛ su sran’m be yo sa kekleekle mun-ɔn. (Bob. 4:23, 24) ?Yɛ andɛ li? Ndɛ tɛtɛ kanlɛ’n kunman politikifuɛ’m be ɲannzuɛn kaan sa. Nzra nun bɔbɔ’n, be nuan fite tɛtɛ. Asa ekun’n, be diman flimun nga sran’m be ijɔ tɛtɛ nun’n be yalɛ. Maan ɔ yo suklu’m be nun-o annzɛ junman diwlɛ’m be nun-o, sran’m be kan ndɛ kainkain mun. Nanwlɛ, ndɛ tɛtɛ kanlɛ’n w’a tru lika kwlaa. I sɔ’n kle kɛ sran’m b’a saci dan.

3. (1) ?Sɛ y’a nianman e wun kpa’n, ngue sa yɛ ɔ kwla ju e su-ɔ? (2) ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

³ Kɛ mɔ ndɛ tɛtɛ kanlɛ’n w’a tru lika’n nun ti’n, sɛ y’a nianman e wun kpa’n e kusu e kwla kan ndɛ tɛtɛ wie. E mɔ e ti Klisifuɛ’n, e kunndɛ kɛ Zoova i klun jɔ e wun. I lɛ nun’n, ɔ fataman  kɛ ndɛ tɛ fin e nuan fite. Sanngɛ nɛ́n i ngba-ɔ. Ɔ fata kɛ e fa ijɔlɛ mɔ e kwla ijɔ’n e yo like kpa wie. Yɛle kɛ e fa manman Zoova. Like suanlɛ nga nun’n, é wá kán wafa nga e kwla yo sɔ (1) jasin fɛ’n i bolɛ nun (2) aɲia’m be bo kpɛkun (3) e nin sran mun e yalɛ kokolɛ’n nun. Sanngɛ maan e dun mmua e kan like nga ti yɛ ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n ti cinnjin Zoova ɲrun’n i ndɛ ka.

4. ?Kɛ nga Malasi 3:16 fa kan’n sa’n, ngue ti yɛ Zoova fɛ i ɲin sie i ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n su-ɔ?

⁴ An kanngan Malasi 3:16 nun. Ndɛ mma nun’n, be seli kɛ kɛ be nga be ɲin yi Zoova’n bé kókó yalɛ’n, ɔ fɛli i su sieli i bo yɛ ɔ yoli maan “be klɛli be dunman i bɔbɔ i ɲrun lɛ.” ?Ngue ti yɛ Zoova fɛli i ɲin sieli i ndɛ nga be kannin’n su-ɔ? Afin ndɛ nga e kan’n, ɔ yi like ng’ɔ o e awlɛn nun’n i nglo. Zezi seli kɛ: “Ndɛ ng’ɔ o sran’n i awlɛn’n nun’n yɛ ɔ fin i nuan fite-ɔ.” (Mat. 12:34) Ɔ maan sɛ e klo Zoova’n, ndɛ nga e kan’n ɔ́ yí i nglo. Zoova kusu kunndɛ kɛ be nga be klo i’n be tran nguan nun titi mɛn uflɛ’n nun.

5. (1) ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n nin sulɛ mɔ e su Ɲanmiɛn’n be kɔ likawlɛ-ɔ? (2) ?Kɛ nga e fa wun i foto ng’ɔ o i bue 5 su sa’n, ngue yɛ ɔ fataman kɛ e yo-ɔ?

⁵ Ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n yɛ ɔ́ yó maan Zoova sɔ́ sulɛ nga e su i’n nun annzɛ ɔ su sɔman nun-ɔn. (Zak. 1:26) Be nga be kloman Ɲanmiɛn’n, be kan ndɛ ya su, be kan ndɛ tɛtɛ mun kpɛkun ndɛ nga be kan’n kle kɛ be tu be wun. (2 Tim. 3:1-5) E kunndɛman kɛ é yó kɛ be sa bɔ kaan sa. Like nga e kunndɛ’n yɛle kɛ ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n ɔ jɔ Zoova klun. ?Sanngɛ sɛ aɲia’m be bo annzɛ jasin fɛ bolɛ nun’n, e kan ndɛ fɛfɛ mun naan awlo lɔ’n e kan ndɛ tɛtɛ mun’n, Zoova i klun jɔ́ e wun?—1 Piɛ. 3:7.

6. ?Kɛ mɔ aniaan bla Kimbɛɛli i nuan w’a fiteman tɛtɛ’n ti’n, sa benin yɛ ɔ juli-ɔ?

⁶ Sɛ ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n ti kpa’n, sran’m bé wún i wlɛ kɛ e ti Zoova i sufuɛ sakpa. Asa ekun’n, i sɔ’n yó maan ‘bé wún ngbaciɛ ng’ɔ o sran ng’ɔ su Ɲanmiɛn’n nin sran ng’ɔ sumɛn i’n be afiɛn’n.’ (Mal. 3:18) Aniaan bla kun mɔ be flɛ i kɛ Kimbɛɛli’n i su  ndɛ’n kle sɔ weiin. * Cɛn kun’n, suklu lɔ’n be seli i kɛ ɔ nin i wiengu suklu ba kun be di junman likawlɛ. Kɛ bé dí junman’n, i wiengu suklu ba’n sieli i nzɔliɛ kɛ ɔ timan kɛ suklu ba onga’m be sa. Yɛle kɛ ɔ kanman sran wun ndɛ tɛtɛ, ɔ kan ndɛ wɛtɛɛ su kpɛkun ndɛ kwlaa ng’ɔ fin i nuan fite’n ti kpa. I sɔ’n yoli i wiengu suklu ba’n i fɛ. Ɔ maan ɔ kplinnin su kɛ ɔ kle i Biblu’n nun like. Nanwlɛ, kɛ ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n ti’n sran’m be kunndɛ kɛ bé sí Zoova kpa’n, i sɔ’n yo Zoova i fɛ dan.

7. ?Ngue yɛ e kwlaa e kunndɛ kɛ é yó-ɔ?

⁷ E kwlaa e kunndɛ kɛ ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n ɔ manman Zoova yɛ ɔ yo naan e nin aniaan mun e afiɛn mantan kpa titi. I sɔ’n ti’n, siɛn’n é wá kán ninnge trele wie mɔ e kwla yo naan ‘e ijɔlɛ nun’n y’a kle ajalɛ kpa’ titi’n be ndɛ.

8. ?Ajalɛ kpa benin yɛ Zezi kle e jasin fɛ’n i bolɛ’n nun-ɔn?

⁸ Sɛ be kan ndɛ tɛtɛ kle e’n, maan e kan ndɛ amanniɛn su nin aɲinyiɛ su. I nun mɔ Zezi dí Ɲanmiɛn junman’n, sran’m be tɔnnin i suɛn kɛ ɔ ti nzan nɔnfuɛ nin aliɛ safuɛ. Be waan ɔ di junman man Satan naan ɔ diman Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n i mmla’n su. I kpa bɔbɔ’n, be waan ɔ saci Ɲanmiɛn wun. (Mat. 11:19; 26:65; Lik. 11:15; Zan 9:16) Ɔ nin i sɔ ngba’n, Zezi w’a kanman ndɛ tɛtɛ w’a kleman be le. Kɛ Zezi sa’n, sɛ sran’m be kan ndɛ tɛtɛ kle e’n, nán e kan ndɛ tɛtɛ e kle be wie. (1 Piɛ. 2:21-23) Sanngɛ nanwlɛ ti kpa, i sɔ yolɛ’n timan pɔpɔ. (Zak. 3:2) ?I lɛ nun’n, ngue yɛ ɔ kwla uka e-ɔ?

9. ?Sɛ e su bo jasin fɛ’n naan sran kun kan ndɛ tɛ kle e’n, ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a tɛmɛn i su ya su-ɔ?

⁹ Kɛ é bó jasin fɛ’n, sɛ sran kun kan ndɛ ya su kle e’n, nán e fa e ɲin e sie i ndɛ ng’ɔ kan’n su. I sɔ yɛ aniaan bian kun m’ɔ suan Samun’n ɔ yo-ɔ. Ɔ seli kɛ: “N faman min ɲin n siemɛn i ndɛ nga sran’n kannin’n su. Sanngɛ n se min wun kɛ ɔ fata kɛ n ukɛ i naan ɔ si ndɛ nanwlɛ’n. Kpɛkun n se min wun kɛ sran’n kwla kaci cɛn kun.” Wie liɛ’n, like nga ti yɛ sran wie’m be fa ya’n yɛle kɛ blɛ nga e bali’n nun’n be wunman be wun fɛ. Sɛ e to sran kun naan ɔ fa ya’n, maan e yo like kunngba nga aniaan bla kun m’ɔ suan Lusia yo’n wie. Yɛle kɛ e srɛ Zoova kpe kan e klun lɔ. Maan e se i kɛ ɔ uka e naan e gua e wla ase naan y’a tɛman sran’n su ya su.

10. ?Kɛ nga 1 Timote 4:13 fa kan’n sa’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo-ɔ?

¹⁰ Maan e mian e ɲin naan e si like kle kpa. Kannzɛ bɔbɔ Timote si jasin fɛ’n i bo kpa’n, sanngɛ Pɔlu wlɛli i fanngan kɛ ɔ miɛn i ɲin  naan ɔ si like kle kpa tra laa’n. (An kanngan 1 Timote 4:13 nun.) ?Yɛ e li? ?Ngue yɛ e kwla yo naan y’a si like kle kpa-ɔ? Maan e siesie e wun kpa ka naan y’a ɔ jasin fɛ’n i bolɛ. E le ninnge kaka mɔ be kwla uka e naan y’a si like kle kpa-ɔ. I wie yɛle fluwa pɛplɛpɛ ng’ɔ suan Mian ɔ ɲin naan si kanngan yɛ si like kle ɔ nin Klisifuɛ mun nin be junman’n Aɲia fluwa’n i bue ng’ɔ suan “Mian ɔ ɲin naan si jasin fɛ’n i bo kpa.” Kwlaa naan y’a wɔ jasin fɛ’n i bolɛ’n, maan e fa ninnge sɔ mun e siesie e wun kpa. I liɛ’n, kɛ é bó jasin fɛ’n e klun su titiman e, yɛ é bó i juejue su.

11. ?Ngue yɛ aniaan wie’m be yoli naan b’a si like kle kpa-ɔ?

¹¹ Sɛ e waan é sí like kle kpa’n, maan e nian aniaan nga be si like kle kpa’n be ajalɛ’n su. I sɔ yɛ aniaan bian Samun mɔ e kɛnnin i ndɛ’n ɔ yo-ɔ. Ɔ fɛ i ɲin sie i wafa nga aniaan nga be si like kpa’n be bo jasin fɛ’n i su. Kpɛkun ɔ nian be ajalɛ’n su. Be flɛ aniaan bla kun kɛ Talia. I liɛ’n, ɔ fɛ i ɲin sie i wafa nga aniaan nga be si nzra nun ijɔ kpa’n be yiyi ndɛ’m be nun’n i su. I sɔ m’ɔ yo’n ti’n, ɔ kwla yiyi ndɛ wie mɔ be lo sran’m be asa’n su lɔ’n be nun kpa kle be.

12. ?Ngue yɛ i yolɛ’n ti kekle man aniaan wie mun-ɔn?

¹² Like nga e kwlakwla e kwla yo naan aɲia’m b’a yo fɛ kpa ekun’n, yɛle kɛ e tu e klun e to jue mun yɛ e tɛ kosan’m be su klanman. (Jue. 22:23) Sanngɛ nán sran ngba yɛ jue tolɛ’n annzɛ nzra nun ijɔlɛ’n ti pɔpɔ mɛn i-ɔ. ?Sɛ i sɔ sa’n wo ɔ su wie’n, ngue yɛ ɔ kwla uka wɔ-ɔ? Aniaan wie mɔ sa kunngba’n tɔli be su’n be su ndɛ’n kwla uka wɔ. Ɔ maan é wá kán like nga be yoli naan b’a wun sa sɔ’m be trawlɛ’n i ndɛ.

13. ?Ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a tu e klun y’a to jue aɲia’m be bo-ɔ?

¹³ Maan e tu e klun e to jue. Like cinnjin kpa nga ti yɛ e to jue aɲia’m be bo’n, yɛle kɛ e kunndɛ kɛ é mánmán Zoova. Sanngɛ jue tolɛ’n ti kekle man aniaan wie mun. I wie yɛle aniaan bla kun m’ɔ suan Sara’n i liɛ’n. Ɔ se i wun kɛ i nuan nun yoman fɛ. Sanngɛ ɔ kunndɛ kɛ ɔ́ tó jue fá mánmán Zoova. I sɔ’n ti’n, kɛ ɔ́ síesíe i wun awlo lɔ’n, ɔ suan jue nga é wá tó be aɲia’n bo lɔ’n. I sɔ yolɛ nun’n, ɔ bu wafa nga jue’n i nun ndɛ’n ɔ nin ndɛ nga bé wá kɛ́n i aɲia’n bo lɔ’n be kɔ likawlɛ’n i akunndan. Ɔ seli kɛ: “I sɔ’n uka min maan n fa min ɲin n sie i jue’n i nun ndɛ bɔbɔ ba’n su. Ɔ maan n faman min ɲin n siemɛn i wafa nga n to jue sɔ’n i su dan.”

14. ?Sɛ e sa ɲan’n, ngue yɛ ɔ kwla uka e naan y’a tɛ kosan’m be su aɲia’m be bo-ɔ?

¹⁴ Maan e tɛ kosan’m be su. I sɔ yolɛ’n ti kekle man aniaan wie mun. I wie yɛle aniaan bla Talia mɔ e kɛnnin i ndɛ’n. Ɔ seli kɛ: “Sran ɲrun ijɔlɛ’n ti kekle man min. Sran kaka  siemɛn i sɔ liɛ’n i nzɔliɛ afin min nɛn’n ti kaan. Ɔ maan kɛ e kɔ aɲia’m be bo’n, kosan’m be su tɛlɛ’n ti kekle man min.” Sanngɛ i sɔ’n bubuman aniaan bla’n i sa sin. Kwlaa naan w’a ɔ aɲia’m be bo’n, ɔ siesie i wun kpa. Asa ekun’n ɔ si kɛ, kɛ be usa kosan kun’n ndɛ klikli nga bé kán bé fá tɛ́ su’n, ɔ fata kɛ ɔ yo kpe kan kpɛkun ɔ tɛ kosan’n su trele. Aniaan bla’n seli kɛ: “N si kɛ sɛ n tɛ kosan’n su kpe kan naan ɔ ti weiin’n, ɔ ti kpa. Afin i sɔ yɛ aniaan ng’ɔ tinngɛ aɲia’n ɔ kunndɛ-ɔ.”

15. ?Ngue yɛ ɔ fataman kɛ e wla fi su-ɔ?

¹⁵ Aniaan nga be saman ɲan bɔbɔ’n, ɔ ju wie’n kosan’m be su tɛlɛ’n ti kekle man be wie. ?Ngue ti-ɔ? Aniaan bla kun mɔ be flɛ i kɛ Zuliɛti’n seli kɛ: “Ɔ ju wie’n, like nga ti yɛ n sisi min bo naan m’an tɛ kosan’m be su’n yɛle kɛ n se min wun kɛ ndɛ nga ń má kán’n ɔ́ yó pɔpɔ dan naan ɔ su yoman kpa kɛ aniaan onga’m be liɛ’n sa.” Sanngɛ nán e wla fi su kɛ, kɛ e kɔ aɲia’m be bo’n, Zoova kunndɛ kɛ e yo e liɛ nga e kwla yo’n. * Ɔ maan kɛ kosan’m be su tɛlɛ’n kun e srɛ mɔ sanngɛ e mian e ɲin e tɛ be su’n, i sɔ’n yo i fɛ dan.

16. ?Ndɛ tɛ benin yɛ ɔ fata kɛ e nian e wun su naan w’a finman e nuan w’a fiteman-ɔn?

¹⁶ Nán ndɛ tɛ fi fin e nuan fite. (Efɛ. 4:31) Kɛ nga e dun mmua kannin sa’n, e mɔ e ti Klisifuɛ’n ɔ fataman kɛ ndɛ tɛ fin e nuan fite. Sanngɛ kusu ɔ fata kɛ e nian e wun su ndɛ tɛtɛ kanlɛ i wafa wie i lika. I wie yɛle kɛ nán maan e kan sran wie i finwlɛ’n annzɛ i ninnge yolɛ wafa’n annzɛ i aniɛn’n i ndɛ tɛ. Asa ekun’n, nán maan e di aɔwi tɛtɛ. Aniaan bian kun seli kɛ: “Laa nun’n, n kan sran’m be ndɛ yaya. Min liɛ’n min waan n su di aɔwi. Sanngɛ n siman kɛ ɔ yoman be fɛ. Sanngɛ min yi’n ukali min kpa. Yɛle kɛ sɛ n kan ndɛ wie naan ɔ timan su’n, ɔ kan kle min aamiɛn.”

17. ?Kɛ nga Efɛzifuɛ Mun 4:29 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ e kwla wla aniaan’m be fanngan-ɔn?

¹⁷ Maan ndɛ nga e kan’n ɔ wla sran fanngan. Nán maan e plan yɛ nán e kan aniaan’m be wun ndɛ. Sanngɛ maan e yo be mo yɛ e wla be fanngan titi. (An kanngan Efɛzifuɛ Mun 4:29 nun.) Ɲanmiɛn yoli ninnge kpakpa kpanngban mannin Izraɛlifuɛ mun. Sanngɛ kɛ be si i ye’n, planlɛ yɛ be plannin-ɔn. Sɛ e plan’n, e ti’n aniaan’m bé plán wie. Nán e wla fi su kɛ ndɛ tɛtɛ nga Izraɛlifuɛ blu be kannin’n ti’n, ‘Izraɛlifuɛ’m be kwlaa […] be kannin Moizi i wun ndɛ tɛtɛ.’ (Kalɛ 13:31–14:4) Sanngɛ sɛ e yo  aniaan’m be mo’n, bé yó like ng’ɔ ti kpa’n. I wie yɛle Zɛfte i wa bla’n i liɛ’n. Kɛ mɔ i wiengu talua’m be yoli i mo’n ti’n, ɔ kwla dili junman Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun kpa titi. (Jɔl. 11:39, 40) Aniaan bla Sara mɔ e kɛnnin i ndɛ’n seli kɛ: “Kɛ e yo aniaan’m be mo’n, be wun i wlɛ kɛ Zoova klo be naan be ti cinnjin anuannzɛ’n nun.” I sɔ’n ti’n, blɛ kwlaa nga e ɲɛn i wun atin’n, maan e yo aniaan’m be mo.

18. (1) ?Kɛ nga Jue Mun 15:1, 2 fa kan sa’n, ngue ti yɛ ɔ fata kɛ e di nanwlɛ-ɔ? (2) ?Nanwlɛ dilɛ’n i wie yɛle benin?

¹⁸ Maan e di nanwlɛ. Sran ng’ɔ diman nanwlɛ’n, Zoova i klun jɔmɛn i wun. Afin Zoova i ɲin ci gblɛ’n i wafawafa’n kwlaa. (Nya. 6:16-19) Kannzɛ bɔbɔ andɛ sran sunman be bu i kɛ ato bualɛ’n timan like tɛ’n, sanngɛ e liɛ’n ɔ fataman kɛ e bua ato. Afin Zoova klomɛn i kaan sa. (An kanngan Jue Mun 15:1, 2 nun.) Ɔ ti su kɛ ɔ fataman kɛ e bua ato. Sanngɛ kusu sɛ e su kan sa wie i ndɛ’n, nán maan e kpɛ i wun. Sɛ e yo sɔ’n, e dunman nun ti’n sran wie fá atin tɛ su.

19. ?Like uflɛ benin yɛ ɔ fataman kɛ e yo-ɔ?

¹⁹ Nán e kan sran wun ndɛ. (Nya. 25:23; 2 Tes. 3:11) Aniaan bla Zuliɛti mɔ e kɛnnin i ndɛ’n, ɔ seli kɛ kɛ sran kun kan sran wun ndɛ kle i’n ɔ kle i yalɛ. Ɔ seli kɛ: “Kɛ sran kun kan sran wun ndɛ kle min’n, i sɔ’n yo min kɛnsrɛn kpa. Kpɛkun sran bɔbɔ ba ng’ɔ kan sran wun ndɛ kle min’n, n lafimɛn i su kun. ?Afin ngue yɛ ɔ kle kɛ ɔ su kanman min wun ndɛ kleman sran uflɛ-ɔ?” Sɛ é nían naan be su kan sran wun ndɛ’n, maan e kan ndɛ uflɛ.—Kol. 4:6.

20. ?Ngue yɛ w’a fua kpa kɛ á yó-ɔ?

²⁰ Mɛn nga e o nun yɛ’n, ndɛ tɛtɛ kanlɛ’n w’a kaci sran’m be junman. I sɔ’n ti’n, ɔ fata kɛ e mian e ɲin kpa naan ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n w’a jɔ Zoova i klun. Nán e wla fi su kɛ ijɔlɛ mɔ e kwla ijɔ’n ti like kpa kun mɔ Zoova mannin e-ɔ. Yɛ ɔ kunndɛ kɛ e fa yo like kpa. Sɛ e mian e ɲin naan jasin fɛ’n i bolɛ nun nin aɲia’m be bo ɔ nin e nin sran mun e yalɛ kokolɛ nun’n, ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n mɛnmɛn i’n, ɔ́ yrá e su. Kɛ mɛn tɛ kain nga wá núnnún’n, é fá e nuan’n é mánmán Zoova kpa ekun. (Zid. 15) Sanngɛ kwlaa naan blɛ sɔ’n w’a ju’n, maan e fua kpa kɛ é mían e ɲin naan “ndɛ ng’ɔ fin e nuan fite’n” ɔ jɔ Zoova i klun.—Jue. 19:15.