1. ¿Achkë xbʼanö chë röj nqkowin nqtzjon?

 RMA Jehová kowan nqrajoʼ, xuʼän qa chqë chë nqkowin nqtzjon. Rma riʼ, taq Adán xbʼan rma Jehová, ryä xkowin xtzjon rkʼë. Ryä chqä xkowin xerutzʼük kʼakʼakʼ taq tzij, ya riʼ xtoʼö taq kʼo chë xyaʼ kibʼiʼ ri chköp (Gén. 2:19). Y kantzij na wä chë kan kiʼ rukʼuʼx xuʼän taq xtzjon naʼäy mul rkʼë Eva, ri rixjayil (Gén. 2:22, 23).

2. Tapeʼ ri nqkowin nqtzjon jun spanïk, ¿achkë kibʼanon jojun winäq ri xejeʼ ojer chqä ri ye kʼo komä?

² Ye kʼa xa jbʼaʼ chrij riʼ, kan ma ütz ta chik ruksaxik xbʼan che rä ri spanïk riʼ. Satanás xtzʼük tzij chwäch Eva, y rma ri tzʼukün tzij riʼ, jontir röj winäq xa xq-ok ajmakiʼ (Gén. 3:1-4). Adán chqä ma ütz ta xuʼän che rä ruksaxik ri spanïk riʼ taq xqʼabʼaj chrij Eva chqä chrij Jehová ri mak xuʼän ryä (Gén. 3:12). Caín xtzʼük tzij chwäch Jehová taq rukamsan chik Abel, ri ruchaqʼ (Gén. 4:9). Taq xeqʼax ri junaʼ, Lamec, jun chkë rujatzul Caín, xuʼän jun poema ri xkʼüt ri itzelal ri kʼo wä pa ruqʼij qa ryä (Gén. 4:23, 24). ¿Y achkë najin nbʼanatäj komä? Ri qʼatöy taq tzij kan ma yekʼïx ta nkiʼij itzel taq tzij taq yetzjon chkiwäch ri winäq. Chqä ma kan ta nawïl chik jun película ri ma ta nuksäx itzel taq tzij chpan. Y kan ya riʼ chqä ri tzij nkiksaj ri winäq pa tijobʼäl chqä pa samaj. Jontir reʼ nukʼüt chë ri winäq kan itzel kinaʼoj.

3. ¿Achkë xtbʼanatäj qkʼë we ma xtqachajij ta qiʼ, y achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ Rma ri winäq kan xa xuʼ itzel taq tzij nkiʼij, we ma xtqachajij ta qiʼ, rkʼë jbʼaʼ kan yoj chik röj xtqksan ri tzij riʼ. Ye kʼa rma röj, ri cristianos, nqajoʼ nqaʼän ri nqä chwäch Jehová, ma xa xuʼ ta ma xkeqaʼij ta itzel taq tzij, xa kan xtqatäj qaqʼij rchë xtqayaʼ  ruqʼij Jehová rkʼë ri yeqaʼij. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik nqaʼän riʼ taq nqatzjoj le Biblia, taq yoj kʼo chkipan ri qamoloj chqä taq nqtzjon kikʼë ri nkʼaj chik. Ye kʼa naʼäy tqatzʼetaʼ achkë rma chwäch Jehová kan kʼo ruqʼij ri yeqaʼij.

4. Rkʼë ri nuʼij chpan Malaquías 3:16, ¿achkë rma Jehová kan kʼo ruqʼij chwäch ri yeqaʼij?

⁴ (Taskʼij ruwäch Malaquías 3:16). Jehová nutzʼibʼaj chpan jun libro kibʼiʼ ri winäq ri nkikʼüt rkʼë rubʼanik yetzjon chë nkajoʼ nkiyaʼ ruqʼij chqä yechʼobʼon chrij rubʼiʼ. ¿Achkë rma? Rma ri yeqaʼij nkikʼüt achkë kʼo pa qan. Jesús xuʼij: «Ri yeruʼij jun winäq nukʼüt achkë kʼo pa ran» (Mat. 12:34). Rkʼë reʼ nqatzʼët chë ri yeqaʼij nkikʼüt jaruʼ nqajoʼ Jehová. Y ryä nrajoʼ chë ri yejowan rchë xtkïl kikʼaslemal chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew.

5. a) ¿Achkë rubʼanik rukʼwan riʼ ri yeqaʼij rkʼë ri ruyaʼik ruqʼij Jehová? b) Achiʼel nqatzʼët chkiwäch ri achbʼäl, ¿achkë kʼo chë ma nqaʼän ta rchë Jehová ütz nutzʼët ri rubʼanik nqtzjon?

⁵ Rchë Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän qkʼë taq nqayaʼ ruqʼij, naʼäy nutzʼët na ri achkë yeqaʼij (Sant. 1:26). Ye kʼïy winäq ri ma nkajoʼ ta Jehová nkiksaj kuw taq tzij taq yetzjon, yekisök ri nkʼaj chik rkʼë ri nkiʼij chqä nkikʼüt chë nkinaʼ kiʼ (2 Tim. 3:1-5). Röj ma nqajoʼ ta nqakʼän qanaʼoj chkij ryeʼ. Pa rukʼexel riʼ, nqajoʼ chë ronojel mul Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän rkʼë ri rubʼanik nqtzjon. Chqä ma nqajoʼ ta chë ryä ma ta ütz xtqrtzʼët xa rma taq yoj kʼo pa qamoloj o taq nq-el chutzjoxik le Biblia ütz qanaʼoj nqaʼän, ye kʼa pa qachoch kan kuw nqtzjon chkë qa-familia chqä nqaqasaj kiqʼij (1 Ped. 3:7).

6. ¿Achkë utzil xkʼäm pä ri rubʼanik ntzjon ya Kimberly?

⁶ We kan pa rubʼeyal xtqtzjon, ri nkʼaj chik xtkitzʼët «chë ri winäq ri nkiyaʼ ruqʼij Dios ma junan ta kinaʼoj kikʼë ri winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij» (Mal. 3:18). Ntel chë tzij chë kan xtqʼalajin chkiwäch chë röj nqayaʼ ruqʼij Jehová. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Kimberly. b Taq ryä chqä jun rachiʼil pa tijobʼäl xkʼatzin xkiʼän jun kisamaj, ri rachiʼil xtzʼët chë ya Kimberly ma junan ta wä runaʼoj kikʼë ri nkʼaj chik. Ma ntzjon ta itzel chkij ri nkʼaj chik,  ronojel mul ütz runaʼoj nuʼän chqä ma nuʼij ta itzel taq tzij. Ri rachiʼil xrajoʼ xtamaj achkë rma ryä ke riʼ runaʼoj, y taq xqʼax ri tiempo, xrajoʼ xtjoj riʼ chrij le Biblia. ¡Kantzij na wä chë Jehová kan kiʼ rukʼuʼx nuʼän taq ri winäq nkajoʼ nkitamaj más ruwäch rma nkikʼoxaj achkë rubʼanik nqtzjon!

7. Rma yakowin yatzjon, ¿achkë nawajoʼ naʼän rït rkʼë ri spanïk riʼ?

⁷ Jontir nqajoʼ chë ri rubʼanik nqtzjon nuʼän chë nyaʼöx ruqʼij Jehová chqä nqrtoʼ rchë nq-ok kichiʼil ri qachʼalal. Rma riʼ, tqatzʼetaʼ achkë jojun naʼoj xtqtoʼö rchë xtqayaʼ jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri nkʼaj chik rkʼë ri rubʼanik nqtzjon.

8. ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij Jesús taq nq-el chutzjoxik le Biblia?

⁸ Ütz anaʼoj tabʼanaʼ kikʼë ri winäq chqä ma taqasaj ta kiqʼij taq ma pa rubʼeyal ta yetzjon awkʼë. Taq Jesús xjeʼ chwäch le Ruwachʼulew, ri winäq xkiqʼabʼaj chrij chë «kan nqʼax ruwiʼ nwaʼ chqä nuqüm vino», chë xa rusamaj ri Itzel Winäq najin nuʼän, chë ma nusmajij ta ri pixaʼ yaʼon chrij ri sábado chqä chë xa najin nuyöqʼ Dios (Mat. 11:19; 26:65; Luc. 11:15; Juan 9:16). Ye kʼa Jesús majun bʼëy xtzolij ta rukʼexel chkë. We jun winäq kan kuw taq tzij yeruʼij pä chqë, röj kʼo chë nqaʼän achiʼel xuʼän Jesús y ma nqatzolij ta rukʼexel che rä (1 Ped. 2:21-23). Ye kʼa, kantzij na wä chë kʼo mul ma chaq bʼaʼ ta nuʼän chqawäch nqaqʼät qiʼ (Sant. 3:2). ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqkowin xtqaʼän riʼ?

9. ¿Achkë rubʼanik nqaqʼät qiʼ rkʼë ri yeqaʼij taq najin nqatzjoj le Biblia?

⁹ We jun winäq kan kuw taq tzij nuʼij pä chawä taq najin natzjoj le Biblia, rït ma tayaʼ ta awan chrij riʼ. Jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Sam nuʼij: «Rïn nyaʼ pa njolon chë ri winäq nkʼatzin nukʼoxaj Ruchʼaʼäl Dios chqä chë xtjäl na runaʼoj». Kʼo mul, ri winäq npë kiyowal chqë rma ri qʼij ri xqapon kikʼë rkʼë jbʼaʼ kʼo ma ütz ta najin nkiqʼaxaj. Rma riʼ taq xtqïl jun winäq ri xa kʼo ruyowal, röj ütz nqaʼän ri xuʼän jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Lucía: ütz nqaʼij che rä Jehová chë tqrtoʼ pä rchë ma npë ta qayowal chqä rchë ma xtqaʼij ta jun tzij ri xtsök ri winäq o xtqasaj ruqʼij.

10. Achiʼel nuʼij chpan 1 Timoteo 4:13, ¿achkë kʼo ta chë nqayaʼ chqawäch nqaʼän?

¹⁰ Tatjaʼ aqʼij rchë más ütz rubʼanik nakʼüt Ruchʼaʼäl Dios. Tapeʼ Timoteo kan kʼïy chik junaʼ rutzjon Ruchʼaʼäl Dios, ryä xkʼatzin xtjoj na más riʼ rchë más ütz xuʼän che rä ri samaj riʼ (taskʼij ruwäch 1 Timoteo 4:13). ¿Achkë ütz nqaʼän röj rchë más ütz rubʼanik nqakʼüt Ruchʼaʼäl Dios? Röj kʼo chë nqatjoj qiʼ. Y kʼo kʼïy qatoʼik rchë nqaʼän riʼ, achiʼel ri folleto Pa rubʼeyal tqaskʼij ruwäch wuj y q-ok utziläj taq tijonelaʼ, chqä ri peraj «Q-ok utziläj taq tijonelaʼ» ri npë chpan ri Wuj rchë ri qamoloj Qakʼaslemal chqä  Qasamaj röj ri Cristianos. ¿Najin naksaj rït re toʼïk reʼ? We rït kan xtatjoj awiʼ, ma kan ta xtaxiʼij chik awiʼ xkatzjon kikʼë ri winäq.

11. ¿Achkë kibʼanon jojun qachʼalal rchë más ütz rubʼanik nkikʼüt Ruchʼaʼäl Dios?

¹¹ Jun chik ri ütz nqaʼän rchë nq-ok más ütz taq tijonelaʼ ya riʼ nqatzʼët achkë nkiʼän nkʼaj chik qachʼalal pa congregación chqä nqakʼän qanaʼoj chkij. Sam, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 9, nutzʼët achkë nkiʼän jojun qachʼalal rchë kan ütz rubʼanik nkikʼüt Ruchʼaʼäl Dios. Rma riʼ kan nuyaʼ ruxkïn chkë taq yetzjon chqä nutäj ruqʼij rchë nukʼän runaʼoj chkij. Jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Talía nutzʼët achkë rubʼanik nkiyaʼ kitzijonem ri qachʼalal ri kan ütz rubʼanik nkiʼän che rä. Reʼ nutoʼ rchë taq nutzjoj le Biblia nkowin yerutoʼ ri winäq rchë yechʼobʼon chkij ri naʼoj ri nqä chkiwäch ri winäq pa territorio.

12. ¿Achkë kan kʼayewal nuʼän chkiwäch nkiʼän jojun qachʼalal?

¹² Jontir nqkowin nqtoʼon rchë kan jaʼäl nuʼän ri qamoloj taq nqbʼixan chkipan chqä taq nqayaʼ utziläj taq comentarios (Sal. 22:22). Ye kʼo jojun qachʼalal kan kʼayewal nuʼän chkiwäch yebʼixan chqä nkiyaʼ ki-comentarios chkipan ri qamoloj. ¿Ya riʼ chqä nbʼanatäj awkʼë rït? We ke riʼ, kantzij na wä chë kan xkaturtoʼ ri xtatamaj achkë toʼoyon kichë ri nkʼaj chik rchë yekowin nkiʼän riʼ.

13. ¿Achkë xkatoʼö rchë kan rkʼë ronojel awan xkabʼixan chkipan ri qamoloj?

¹³ Kan rkʼë ronojel awan kabʼixan. Ma tamestaj ta chë röj nqbʼixan chkipan ri qamoloj rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Sara. Tapeʼ ryä nunaʼ chë ma kan ta jaʼäl nbʼixan, ryä nuʼän riʼ rma nrajoʼ nuyaʼ ruqʼij Jehová. Rma riʼ, taq nutjoj riʼ chkij qamoloj, kan nutjoj chqä riʼ chkij ri bʼix. Ryä yerubʼixaj chqä nutäj ruqʼij rchë nutzʼët achkë rubʼanik rukʼwan riʼ ri nuʼij chkipan ri bʼix rkʼë ri xttzʼet chpan ri qamoloj. Ryä nuʼij: «Ri nbʼän riʼ yirutoʼ rchë nyaʼ más wan chrij ri nuʼij chpan ri bʼix chwäch chrij ri rubʼanik yibʼixan».

14. We rït ma kan ta más yatzjon, ¿achkë xkatoʼö rchë xtayaʼ a-comentarios chkipan ri qamoloj?

¹⁴ Tkʼluj chawä nayaʼ a-comentarios. Reʼ kan kʼayewal nuʼän chkiwäch ye kʼïy qachʼalal. Ya Talía, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 11, nuʼij: «Tapeʼ ma nqʼalajin ta, rïn kan nxiʼij wiʼ yitzjon chkiwäch ye kʼïy winäq. Rma riʼ kan kʼayewal nuʼän chi nwäch nyaʼ comentarios». Ye kʼa ma ya riʼ ta nqʼatö rchë nuyaʼ ru-comentarios. Taq ryä nutjoj riʼ chkij ri qamoloj, kan kʼo pa rujolon chë ri naʼäy ruqʼalajsaxik jun kʼutunïk kʼo chë ma nyalöj ta más chqä kʼo chë nuqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ. Ryä nuʼij: «Kan ütz chë ri n-comentarios nkiqʼalajsaj ri kʼutunïk, ma nüm ta kaqän chqä ma kan ta achkë tzij yenksaj chkipan, rma kan ya riʼ nuyoʼej ri qachʼalal ri nqʼaxan ri tjonïk».

15. ¿Achkë kʼo chë ma nqamestaj ta chkij ri comentarios yeqayaʼ?

 ¹⁵ Kʼo mul, yajün ri qachʼalal ri kan nqä chkiwäch yetzjon nkixiʼij kiʼ nkiyaʼ ki-comentarios. ¿Achkë rma? Jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Juliet nuʼij: «Kʼo mul, kʼayewal nuʼän chi nwäch nyaʼ n-comentarios rma nnaʼ chë ma kan ta achkë kibʼanik nbʼän chkë». ¿Ke riʼ chqä nbʼanatäj awkʼë rït? We ke riʼ, ma tamestaj ta chë Jehová nrajoʼ chë nqatäj qaqʼij rchë nqaʼän ri nqkowin. c Jehová kan nuloqʼoqʼej taq nqatäj qaqʼij rchë nqayaʼ qa-comentarios tapeʼ kʼo mul nqaxiʼij qiʼ yeqayaʼ.

16. ¿Achkë tzij kʼo chë ma yeqaʼij ta?

¹⁶ Ma taksaj ta «tzij ri xa yesokon» (Efes. 4:31). Achiʼel qatzʼeton pä, jun cristiano majun bʼëy kʼo ta chë yeruʼij itzel taq tzij. Ye kʼa, kʼo chë nqachajij qiʼ rma kʼo mul rkʼë jbʼaʼ ma nqʼalajin ta chqawäch chë najin nqaʼän riʼ. Jun tzʼetbʼäl. Röj kʼo ta chë majun bʼëy nqtzjon itzel chkij winäq ri jun wä rubʼanik kikʼaslemal, kijatzul o kitinamit. Chqä ma nqajoʼ ta chë ri nkʼaj chik itzel nkinaʼ rma ri yeqaʼij. Jun qachʼalal nuʼij: «Kʼo mul kʼo yenbʼin ri xinquʼ chë ma itzel ta o xa xuʼ rchë nqtzeʼen jbʼaʼ, ye kʼa kan xinsök ran jun qachʼalal. Chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä, ma kan ta nbʼanon chik ya riʼ, rma wixjayil kan rubʼin chwä taq kʼo jun xinbʼij ri xsök ryä o jun chik winäq».

17. Achiʼel nuʼij chpan Efesios 4:29, ¿achkë ütz nqaʼän rchë nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik?

¹⁷ Takʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik rkʼë ri yeʼaʼij. Pa rukʼexel xa xuʼ yachʼojin chqä yatzjon itzel chkij ri nkʼaj chik, xa kan tatjaʼ aqʼij rchë naʼij chkë chë kan ütz ri najin nkiʼän (taskʼij ruwäch Efesios 4:29). Röj ma nqajoʼ ta nqaʼän achiʼel xkiʼän ri israelitas, ri ronojel mul xechʼojin tapeʼ kʼo wä kʼïy rma rchë yetyoxin. Ri naʼoj riʼ kan ma kʼayewal ta nakʼän apü. Jun tzʼetbʼäl. Taq xkikʼoxaj ri rutzjol xkiyaʼ ri 10 achiʼaʼ ri xkibʼetzʼetaʼ ri ulew ri tzjun wä chkë, «jontir ri israelitas ma kiʼ ta wä chik kikʼuʼx rkʼë Moisés» (Núm. 13:31-14:4). Ye kʼa, taq nqaʼij chkë ri nkʼaj chik chë kan ütz ri samaj najin nkiʼän, riʼ xtuʼän chë xtkiyaʼ más kan chrij riʼ. Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë rumiʼal Jefté. Ri jaʼäl taq tzij xbʼix che rä kimä rachiʼil xtoʼ rchë ma xyaʼ ta qa ri samaj xyaʼöx che rä (Juec. 11:40). Ya Sara, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 13, nuʼij: «Taq nqaʼij chkë ri nkʼaj chik chë kan ütz ri samaj najin nkiʼän, riʼ nuʼän chë nkinaʼ chë yejowäx rma Jehová chqä chë kan kʼo kiqʼij chpan rutinamit». Rma riʼ ronojel mul takanuj rubʼanik rchë naʼij chkë ri nkʼaj chik chë kan ütz ri najin nkiʼän.

18. Rkʼë ri nuʼij chpan Salmo 15:1, 2, ¿achkë rma ronojel mul kʼo chë kantzij nqtzjon, y achkë ntel chë tzij riʼ?

¹⁸ Ronojel mul kantzij katzjon. We röj ma  xtqaʼän ta riʼ, Jehová ma kiʼ ta rukʼuʼx xtuʼän qkʼë, rma ryä kan itzel nutzʼët ri tzʼukun taq tzij (Prov. 6:16, 17). Tapeʼ chkiwäch ri winäq majun ta rubʼanon nkitzʼük tzij, röj nqajoʼ nqchʼobʼon achiʼel nchʼobʼon Jehová (taskʼij ruwäch Salmo 15:1, 2). Tapeʼ majun bʼëy kan chubʼanik xtqaʼij jun tzʼukun tzij, ma ütz ta chqä chë kʼo nqewaj chkiwäch ri nkʼaj chik xa xuʼ rchë nkinmaj jun ri ma tzij ta.

19. ¿Achkë chik jun kʼo chë nqachajij qiʼ chwäch rchë ma nqaʼän ta?

¹⁹ Ma taʼän ta mololen taq tzij (Prov. 25:23; 2 Tes. 3:11). Ya Juliet, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 15, nuʼij chë ri mololen taq tzij kan kʼïy ma ütz ta nukʼän pä pa ruwiʼ. Ryä nuʼij: «Taq nkʼoxaj chë jun winäq xa jun mololen tzij najin nutzjoj, rïn kan npë bʼis pa wan chqä ma nkʼuqbʼaʼ ta chik nkʼuʼx chrij, rma rkʼë jbʼaʼ kan xkirutzjoj rïn chqä». We rït natzʼët chë ri najin nitzjoj kikʼë ri nkʼaj chik xa jun mololen tzij, tajalaʼ ri najin nitzjoj y tatzjoj xa bʼa achkë jun ri nukʼuqbʼaʼ ikʼuʼx (Col. 4:6).

20. ¿Achkë ayaʼon chwäch awan naʼän rït?

²⁰ Pa qaqʼij komä, yoj kʼo chkikojöl winäq ri ma pa rubʼeyal ta yetzjon. Rma riʼ kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë nqtzjon achiʼel nrajoʼ Jehová. Ma tamestaj ta chë ya riʼ jun spanïk xyaʼ Jehová chqë, y ryä kan kʼo ruqʼij chwäch ri yeqaʼij. We röj nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ri yeqaʼij taq nqatzjoj le Biblia, taq yoj kʼo chkipan ri qamoloj chqä taq nqtzjon kikʼë ri nkʼaj chik, ryä kan xtyaʼ utzil pa qawiʼ. Xa jbʼaʼ chik apü, taq xtchup ruwäch jontir ri itzelal kʼo komä, ma kʼayewal ta chik xtuʼän chqawäch xtqayaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ri yeqaʼij (Jud. 15). Loman nbʼanatäj riʼ, tqayaʼ chwäch qan nqaʼän ri xuʼij ri salmista: «Kan xtanaʼ ta kʼa kiʼkʼuxlal rkʼë jontir ri yenbʼij, [...] nimaläj Jehová» (Sal. 19:14).