1. Ono o ru nọ ma be sae rọ ta ẹme?

 ỌGHẸNẸ o ru kẹhẹ nọ ọ rọ ma omai evaọ oghẹrẹ nọ ma be sae rọ ta ẹme. Nọ Jihova ọ ma Adamu ọzae ọsosuọ na no, ọ tẹ nwane riẹ oghẹrẹ nọ ọ sae rọ ta oware nọ o riẹe eva kẹ Ọsẹ obọ odhiwu riẹ. Yọ ọ tẹ gwọlọ ta kpahe oware nọ ọ re ta ẹme kpahe ẹdẹvo ho, ẹme nọ ọ rẹ rọ tae o rẹ bẹe ẹgwọlọ họ. Oyejabọ nọ ọ jẹ sai ro mu edẹ kẹ erao na kpobi na. (Emu. 2:19) Yọ ma riẹ nọ eva e were riẹ gaga ẹdẹ ọsosuọ nọ o ro lele ohwo-akpọ ibe riẹ ta ẹme, oke nọ Jihova ọ rọ ma Ivi aye owowoma riẹ na kẹe.—Emu. 2:22, 23.

2. Kẹ iriruo oke nọ u kpemu gbe erọ oke mai na nọ u dhesẹ nọ eme iyoma i bi no unu ahwo ze?

² Nọ Jihova ọ ma Adamu no, u kri hi, ẹme oyoma o te mu unu ahwo-akpọ gbe ikọ-odhiwu jọ họ eno ze. Setan Ẹdhọ na o gu ọrue kẹ Ivi, yọ oye o wha uzioraha ze akpọ na, ahwo-akpọ a gbẹ jọ ahwo ọgbagba ha. (Emu. 3:1-4) Adamu omariẹ, ekpehre ẹme o no rie unu ze re. Nọ ọ raha uzi no, ọ tẹ ta nọ aye riẹ ọye ọ wha riẹ ze. O tube gu ẹme na fihọ Jihova uzou. (Emu. 3:12) Nọ Keni o kpe Ebẹle oniọvo riẹ no, o te gu ọrue kẹ Jihova. (Emu. 4:9) Uwhremu na, ọmọ-uruọmọ Keni jọ nọ a re se Lemẹk ọ ta ẹme jọ nọ u dhesẹ nọ ozighi ọ da akpọ na fia evaọ oke riẹ. (Emu. 4:23, 24) Kọ oghẹrẹ eme vẹ ahwo a be ta nẹnẹ? Ẹsibuobu ma rẹ ruẹ ahwo ologbo egọmeti nọ a be ta eme nọ i fo ho evaọ ẹgbede. Yọ ifimu buobu nọ ahwo a bi rri nẹnẹ, a rẹ jarae ta eme iyoma. Emọ nọ e gbẹ rrọ isukulu a rẹ jọ obọ isukulu yo eme iyoma nọ a be ta, yọ ekpako a rẹ jọ oria iruo rai yo oghẹrẹ eme itieye re. Uruemu ahwo-akpọ na u bi dhe eyeyoma, oyejabọ nọ ẹmeunu rai o bi ro yoma gaga na.

3. Fikieme u ro fo re ma yọroma kpahe ẹme nọ ma be ta, kọ eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana?

 ³ Ma gbẹ yọroma ha, ma sai mu ikpehre eme họ ẹta fikinọ ere ahwo a be ta. U fo nọ mai Ileleikristi ma rẹ whaha eme itieye na. Rekọ re eva mai e were Jihova orọnikọ ma rẹ whaha eme nọ i fo ho ọvo ho, ma rẹ jẹ daoma ta eme nọ e rẹ wha ujiro se Jihova. Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe epanọ ma sai ro ru ere (1) nọ ma te kpohọ usi uwoma, (2) nọ ma tẹ rrọ obọ ewuhrẹ, gbe (3) oke kpobi nọ ma te bi lele ahwo ta ẹme. Rekọ joma kake ta kpahe oware nọ Jihova ọ rọ gwọlọ nọ emamọ eme i no unu mai ze.

4. Eme ọ rrọ Malakae 3:16 nọ u dhesẹ nọ Jihova o re muẹrohọ ẹme nọ ma be ta?

⁴ Se Malakae 3:16. Oria ikere nana u dhesẹ nọ Jihova o bi kere edẹ ahwo nọ ẹmeunu rai u dhesẹ nọ a be dhozọ riẹ je bi roro didi kpahe odẹ riẹ fihọ “obe ekareghẹhọ.” Kọ fikieme Jihova o bi ro ru ere? Keme ẹme nọ ma be ta a rẹ rọ riẹ oware nọ ma bi roro evaọ obọ udu mai. Jesu ọ ta nọ: “Eme ibuobu nọ e vọ udu na eye unu o rẹ ta via.” (Mat. 12:34) Ẹme nọ ma be ta a rẹ rọ riẹ sọ ma you Jihova hayo ma you rie he. Yọ Jihova ọ gwọlọ nọ ahwo nọ a you rie a rria bẹdẹ bẹdẹ evaọ akpọ ọkpokpọ nọ ọ be tha na.

5. (a) Ma gbe wo emamọ ẹmeunu hu, ẹvẹ Jihova o re rri eware nọ ma bi ru kẹe? (b) Ma te rri uwoho na, fikieme u ro fo re ma ma ẹme mai te?

⁵ Ma tẹ be hae ta eme nọ i fo ho, eware nọ ma bi ru evaọ egagọ Jihova kpobi ifofe. (Jem. 1:26) Ahwo nọ a you Jihova Ọghẹnẹ hẹ, a re zue eme họ, yọ a rẹ rọ ofu gbe omorro ta ẹme. (2 Tim. 3:1-5) Ma gwọlọ rọ aro kele ai vievie he. Ma gwọlọ nọ ẹmeunu mai ọ rẹ were Jihova. Kọ ma tẹ be hae rọ unu kpotọ ta ẹme evaọ obọ ewuhrẹ gbe usi uwoma, rekọ ma vẹ jọ obọ uwou ware aro ku ahwo uviuwou mai je zue eme họ kẹ ae, who roro nọ eva mai e te were Jihova?—1 Pita 3:7.

6. Eme emamọ ẹmeunu Kimberly o wha ze?

⁶ Ma te wo emamọ ẹmeunu, o rẹ lẹliẹ ahwo riẹ nọ mai yọ uvi eg’Ọghẹnẹ. U re ru  nọ ahwo nọ a be ruẹ omai a rẹ rọ ruẹ “ohẹriẹ nọ o rrọ udevie ohwo nọ ọ be gọ Ọghẹnẹ avọ ọnọ ọ be gọe he.” (Mal. 3:18) Joma kẹ oriruo oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Kimberly. * Tei te ọmọ eklase riẹ jọ a je ru oware jọ nọ a ta kẹ ae nọ a ru evaọ obọ isukulu. Evaọ oke nọ a je ro ru oware na kpobi, ọmọ eklase riẹ na o muẹrohọ nọ Kimberly ọ wọhọ emọ isukulu rai edekọ họ. Ọ rẹ jọ emu ohwo ta ẹme oyoma riẹ hẹ, o wo emamọ ẹmeunu, yọ ọ rẹ la ohwo eka ha. Uruemu Kimberly o were ọmọ eklase riẹ na gaga. Uwhremu na ọ tẹ rọwo nọ a wuhrẹ iẹe Ebaibol. Ma riẹ nọ eva e rẹ were Jihova gaga nọ ẹmeunu mai ọ tẹ be lẹliẹ amọfa gwọlọ wuhrẹ kpahe iẹe.

7. Ẹvẹ whọ gwọlọ nọ ẹmeunu ra ọ jọ?

⁷ Ma gwọlọ nọ ẹmeunu mai ọ were Jihova, ma vẹ jẹ ta ẹme nọ inievo na a re ro you omai. Fikiere joma ta ẹme kpahe idhere jọ nọ ma rẹ sae rọ “jọ oriruo . . . evaọ ẹmeọta.”

8. Eme Jesu o ru oke nọ a jẹ ta ekpehre ẹme kpahe iẹe, kọ eme ma wuhrẹ noi ze?

⁸ Nọ ohwo ọ tẹ kpahe ẹme ọgaga kẹ owhẹ rọ unu kpotọ ta ẹme kẹe avọ adhẹẹ. Oke nọ Jesu ọ jẹ ta usi uwoma, ahwo jọ a ta nọ Jesu yọ ọgba-udi, ọgba-ore, ohwo nọ idhivẹri e rrọ oma, o re koko Ẹdijala ha, ọ tẹ jẹ be ta eme aghọ kpahe Ọghẹnẹ. (Mat. 11:19; 26:65; Luk 11:15; Jọn 9:16) Ghele na, Jesu o lele i rai whọ họ. U fo nọ ma rẹ rọ aro kele Jesu. Ma rẹ kpahe ẹme ọgaga kẹ ohwo ọvo ho, makọ enọ e ta ẹme oyoma kẹ omai. (1 Pita 2:21-23) Dede na, ma riẹ nọ onana o lọhọ tere he. (Jem. 3:2) Kọ eme ọ sai fiobọhọ kẹ omai?

9. Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai gba omamai nọ ohwo ọ tẹ ta ẹme ọdada kẹ omai evaọ usi uwoma?

⁹ Nọ ohwo ọ tẹ ta ẹme ọgaga kẹ owhẹ evaọ usi uwoma, who mu ofu kẹe he. Oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Sam ọ ta nọ, “Mẹ rẹ daoma kareghẹhọ nọ usi uwoma na u ti fiobọhọ kẹ ohwo na, yọ ọ sai nwene.” Ẹsejọ oware nọ o rẹ whae ze nọ ahwo a rẹ rọ dha eva kẹ omai na họ, oke nọ ma rọ nyabru ai na, oware jọ o be kẹ ae uye. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Lucia ọ ta nọ ohwo ọ tẹ ta ẹme ọdada kẹe evaọ usi uwoma, ọ rẹ jọ udu riẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹe siọ ẹme ọdada ba ẹkpahe kẹ ohwo na. Ma sai ru epọvo na re.

10. Ẹvẹ ma sai ro lele ohrẹ nọ o rrọ 1 Timoti 4:13 na?

¹⁰ Wo onaa usi uwoma ota. Timoti yọ Oleleikristi nọ o wo onaa usi uwoma ota. Rekọ Pọl ọ ta kẹe nọ jọ o gbe wo onaa ziezi. (Se 1 Timoti 4:13.) Ẹvẹ ma sai ro wuhrẹ ahwo ziezi nọ ma te kpohọ usi  uwoma? Ma rẹ ruẹrẹ oma kpahe ziezi. Eva e be were omai inọ ukoko na o kẹ omai eware buobu nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ta ẹme ruọ ahwo oma nọ ma tẹ rrọ usi uwoma. Wọhọ oriruo, who te rri ibroshọ Romakẹ Isase Ẹgbede avọ Ewuhrẹ na gbe oria “Wo Onaa Ziezi Evaọ Usi Uwoma Ota Na” nọ ọ rrọ Obe Ewuhrẹ Uzuazọ Oleleikristi gbe Usi Uwoma Ota Mai na, whọ te ruẹ eware buobu nọ e sai fiobọhọ kẹ owhẹ. Kọ whọ be hai se ebe nana? Ma tẹ be ruẹrẹ oma kpahe ziezi re ma te ti kpohọ usi uwoma, ma te gbẹ ruawa ẹme nọ ma rẹ ta ha, yọ ma te ta ẹme ududu.

11. Eme o bi fiobọhọ kẹ inievo jọ riẹ usi uwoma ta je wuhrẹ ahwo ziezi?

¹¹ Oware ofa nọ o sai fiobọhọ kẹ omai wo onaa usi uwoma ota ziezi họ, ma te bi rri oghẹrẹ nọ inievo efa evaọ ukoko na a bi ro ru ei. Sam nọ ma ta ẹme kpahe ẹsiẹ na ọ ta nọ ọ rẹ nọ omariẹ nọ, ‘Eme o bi tube fiobọhọ kẹ inievo ukoko na nọ e riẹ usi uwoma ẹta ziezi na?’ O tẹ whae ze nọ o bi ro muẹrohọ onaa nọ a be hae rọ ta ẹme jẹ be rọ aro kele ai. Oniọvo-ọmọtẹ nọ a re se Talia ọ be hai muẹrohọ oghẹrẹ nọ inievo nọ e riẹ ẹme eru ziezi a be rọ kẹ ovuẹ ogbotu. Onana u te bi fiobọhọ kẹe riẹ oghẹrẹ nọ ọ rẹ rọ rehọ izoẹme sa-sa ta usi uwoma jẹ kẹ uyo enọ buobu nọ ahwo a rẹ nọe.

12. Eme ọ rẹ dina bẹ ahwo jọ eruo?

¹² Nọ ma te kpohọ ewuhrẹ, edhere jọ nọ mai kpobi ma re ro ru ewuhrẹ na were ziezi họ ma rẹ so ile do via jẹ kẹ iyo enọ nọ ma ruẹrẹ kpahe ziezi. (Ol. 22:22) Re ahwo jọ a so ile hayo ta ẹme evaọ ẹgbede, o rẹ ruọ ae oma tere he. Kọ ere o rrọ kẹ owhẹ? O tẹ rrọ ere, joma ta kpahe oware nọ u fiobọhọ kẹ ahwo jọ fi ẹbẹbẹ na kparobọ no. Oriruo rai o sai fiobọhọ kẹ owhẹ re.

13. Eme ọ sai fiobọhọ kẹ owhẹ so ole no udu ra kpobi ze nọ who te kpohọ ewuhrẹ?

¹³ So ile no udu ra kpobi ze. Nọ a tẹ ta ẹme te ile-esuọ, ma rẹ kareghẹhọ nọ oware nọ o mai wuzou họ epanọ ma re ro jiri Jihova. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Sara o re rri omariẹ nọ ọ riẹ ole ẹso tere he. Rekọ ọ gwọlọ so ole jiri Jihova. Kọ eme o ru? Ọ rẹ ruẹrẹ oma kpahe kẹ ile na wọhọ epanọ ọ rẹ ruẹrẹ oma kpahe kẹ eme nọ a ti ru evaọ ewuhrẹ na. O re wuhrẹ ile na je muẹrohọ epanọ eme ile na i ro wobọ kugbe eme nọ a te jọ ewuhrẹ na ta. Ọ ta nọ: “Onana u bi fiobọhọ kẹ omẹ tẹrovi eme ole na viukpọ uvou nọ mẹ be rọ so ẹe.”

14. Otẹrọnọ ozọ uyo nọ a rẹ kẹ u re mu owhẹ, eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ?

¹⁴ Hae kẹ uyo evaọ ewuhrẹ. Ma riẹ nọ  onana o sae jọ bẹbẹ kẹ ahwo jọ. Oniọvo nọ a re se Talia nọ ma ta ẹme kpahe ẹsiẹ na ọ ta nọ: “Mẹ tẹ rrọ udevie ahwo, ozọ ẹmeọta u re mu omẹ. Rekọ ahwo a rẹ riẹ hẹ fiki oghẹrẹ nọ mẹ rẹ ta ẹme. Fikiere, ozọ uyo nọ a rẹ kẹ evaọ ewuhrẹ u re mu omẹ.” Ghele na, Talia ọ rẹ daoma kẹ uyo. Ọ tẹ be ruẹrẹ oma kpahe kẹ ewuhrẹ, ọ rẹ kareghẹhọ nọ a tẹ nọ onọ, ohwo ọsosuọ nọ ọ be kẹ uyo na ọ rẹ kẹ uyo na ovavo, yọ ọ rẹ ta ẹme na kpẹkpẹe. Ọ ta nọ: “Onana u dhesẹ nọ mẹ tẹ kẹ uyo ovavo jẹ ta ẹme na kpẹkpẹe, oware ovo o jariẹ thọ họ, keme oghẹrẹ uyo nọ oniọvo nọ o bi ru ewuhrẹ na ọ gwọlọ oye.”

15. Eme u fo nọ ma rẹ kareghẹhọ kpahe iyo nọ ma rẹ kẹ?

¹⁵ U wo inievo jọ nọ ozọ uyo nọ a rẹ kẹ evaọ obọ ewuhrẹ u re mu hu, rekọ ẹsejọ a rẹ gwọlọ kẹ uyo ho. Fikieme? Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Juliet ọ ta nọ: “Ẹsejọ me re roro nọ uyo nọ mẹ be te kẹ na o te lọhọ hrọ yọ o te bọ ahwo ga ha.” Rekọ kareghẹhọ nọ uyo kpobi nọ ma kẹ no udu mai ze o rẹ were Jihova. * Ma tẹ be daoma kpobi re ma kẹ uyo evaọ obọ ewuhrẹ dede nọ omozọ o rrọ omai ẹro, eva e rẹ were Jihova gaga.

16. Oghẹrẹ eme vẹ u fo nọ ma rẹ whaha?

¹⁶ Whaha “eme ekela” kpobi. (Ẹf. 4:31) Wọhọ epanọ ma ta no vẹre na, u fo vievie he re ẹme oyoma o no Oleleikristi unu ze. Rekọ u wo oghẹrẹ eme ekela jọ nọ ahwo a rẹ rọ areghẹ ta nọ u fo nọ ma rẹ whaha. Wọhọ oriruo, ma rẹ yọroma re ma gbẹ ta ẹme nọ u re dhesẹ nọ orẹwho jọ u woma vi orẹwho ọfa ha, hayo inọ uruemu ẹwho jọ u woma vi orọ ẹwho ọfa ha. Yọ u fo re ma ta ẹme ọdada kẹ ohwo ọvo ho. Oniọvo-ọmọzae jọ ọ ta nọ: “Ẹsejọ emiehwẹ nọ mẹ rẹ ta e rẹ kẹ amọfa uye. Me re roro nọ oware ovo o jọ ẹme na thọ họ, rekiyọ o be da ohwo jọ inọ ọye mẹ be hwẹ na. Aye mẹ o fiobọhọ kẹ omẹ gaga no. Nọ mẹ avọ iẹe ọvo ma tẹ rrọ oria, ọ rẹ vuẹ omẹ nọ eme jọ nọ mẹ be hae ta na e rẹ kẹe uye, yọ e rẹ dha amọfa eva.”

17. Wọhọ epanọ o rrọ obe Ahwo Ẹfisọs 4:29, ẹvẹ ma sae rọ bọ amọfa ga?

¹⁷ Hae ta ẹme nọ ọ rẹ bọ amọfa ga. Ukpenọ whọ rẹ hae ta ẹme kpahe eware nọ ahwo a ru thọ, hai jiri ai rọkẹ eware iwoma nọ a bi ru. (Se Ahwo Ẹfisọs 4:29.) Ọghẹnẹ o ru emamọ eware buobu kẹ ahwo Izrẹl, rekọ a wo edẹro ho. Kẹse kẹse a jẹ hai bruenu. Ma tẹ be hae ta ẹme kpahe eware nọ inievo jọ a riẹ ru hu, o te lẹliẹ  amọfa ru epọvo na re. Kareghẹhọ nọ fiki eme nọ ekiotọ ikpe a ta “ahwo Izrẹl kpobi a te muọ Mosis . . . họ ẹgo kpahe.” (Ik. 13:31–14:4) Rekọ ma tẹ be hai jiri inievo na rọkẹ eware nọ a bi ru, o rẹ kẹ ae ẹgba nọ a rẹ rọ gọ Jihova. Ere o jọ kẹ ọmọtẹ Jẹfta. Emetẹ ibe riẹ evaọ Izrẹl a jẹ hai jiri ei, yọ ma riẹ nọ onana u fiobọhọ kẹe ruabọhọ iruo nọ o je ru kẹ Jihova. (Ibr. 11:40) Sara nọ ma fodẹ ẹsiẹ na ọ ta nọ, “Ma te bi jiri amọfa, o rẹ lẹliẹ ae riẹ nọ Jihova o you rai, ma te je rri rai ghaghae evaọ ukoko na.” Fikiere hai muẹrohọ eware iwoma nọ amọfa a bi ru, who ve jiri ai.

18. Wọhọ epanọ o rrọ Olezi 15:1, 2, fikieme u ro fo re ma hae ta uzẹme, kọ ẹvẹ ma sai ro ru ere?

¹⁸ Hae ta uzẹme ẹsikpobi. Ma tẹ be hae ta ọrue, eva mai e rẹ were Jihova ha. Oghẹrẹ ọrue kpobi o rẹ dha Jihova eva. (Itẹ 6:16, 17) Ahwo buobu nẹnẹ a roro nọ ohwo ọ tẹ ta ọmọrue ẹsejọ, oware ovo o jariẹ thọ họ. Rekọ Jihova ọ gwọlọ nọ ma gu ọrue he. (Se Olezi 15:1, 2.) Orọnikọ ọrue koikoi ọvo ma rẹ whaha ha. Rekọ ma rẹ whaha ẹme kpobi nọ a rẹ rọ viẹ ahwo họ.

19. Oware ofa vẹ u fo nọ ma rẹ kẹnoma kẹ?

¹⁹ Who gu iguẹgu hu. (Itẹ 25:23; 2 Tẹs. 3:11) Juliet nọ ma ta ẹme kpahe ẹsiẹ na ọ ta oghẹrẹ nọ o re rri oguiguẹgu. Ọ ta nọ: “O rẹ kẹ omẹ uye gaga nọ ohwo o te bi gu omọfa kẹ omẹ. U re ru nọ me gbe ro fievahọ ohwo nọ o bi gu iguẹgu na ha. Keme otẹrọnọ o re gu amọfa kẹ omẹ, ẹvẹ mẹ rọ riẹ nọ o ti gu omẹ kẹ amọfa ha?” Whọ tẹ ruẹ nọ ẹme nọ whẹ avọ ohwo jọ wha be ta o bi kpohọ iguẹgu no, daoma ta ẹme jọ nọ ọ rẹ lẹliẹ owhai siọ iguẹgu na ba.—Kọl. 4:6.

20. Oghẹrẹ eme vẹ whọ te hae daoma ta ẹsikpobi?

²⁰ Fikinọ akpọ nọ ahwo a bi jo duwu eme họ ma be rria, o gwọlọ oma-onyẹ gaga re ma sae hae ta eme nọ e rẹ were Jihova. Kareghẹhọ nọ Jihova họ ọnọ ọ ma unu kẹ omai nọ ma be rọ ta ẹme. Yọ ọ gwọlọ nọ ma rehọ iẹe ta emamọ ẹme. Nọ Jihova ọ tẹ ruẹ nọ ma be daoma ziezi re ẹme ezi o no unu mai ze nọ ma tẹ rrọ usi uwoma, oke nọ ma rrọ ewuhrẹ, gbe oke kpobi nọ ma bi lele ahwo ta ẹme, eva e te were iẹe. Nọ a tẹ raha akpọ nana nọ a be jọ ta eme etọtọ na no, o gbẹ te bẹ omai hi re ma wo ẹmeunu nọ ọ rẹ were Jihova. (Jud 15) Bọo oke yena, gbẹ hae daoma ziezi re “ẹmeunu” ra ọ were Jihova.—Ol. 19:14.