1. ¿Jachin xojbʼanowik che kojkunik kojchʼawik?

 RUMAL che ri Jehová sibʼalaj kojraj, xojubʼano rech kojkunik kojchʼawik. Rumal wajun sipanik riʼ, ri Adán, ri nabʼe achi, xkunik xtzijon rukʼ ri uTat che kʼo pa ri kaj. Xuqujeʼ, xkunik xutzukuj e nikʼaj chi tzij. Wariʼ xutoʼo rech xkunik xukoj kibʼiʼ ri e awaj (Gén. 2:19). Sibʼalaj xkikot riʼ are chiʼ xtzijon nabʼe mul rukʼ jun chi winaq: ri jeʼlalaj rixoqil, Eva (Gén. 2:22, 23).

2. ¿Jas e chʼawinaq ri e winaq ojer kanoq y ri e winaq kimik?

² Are kʼu wajun sipanik riʼ utz ta xbʼan che ukojik. Satanás xumol tzij chuwach ri Eva, y rumal ri molom tzij che xubʼij, kimik qonojel oj ajmakibʼ (Gén. 3:1-4). Ri Adán utz ta xchʼawik are chiʼ xuqʼabʼaj ri umak chrij ri Eva y chrij ri Jehová (Gén. 3:12). Ri Caín xumol tzij chuwach ri Jehová are chiʼ kʼateʼ xukamisaj kan ri rachalal, Abel (Gén. 4:9). Qʼaxinaq chi ri qʼij, jun rijaʼlil ri Caín, Lamec ubʼiʼ, xubʼan jun poema che kukʼut ri itzelal che kkibʼan ri e winaq pa taq ri uqʼij (Gén. 4:23, 24). ¿Y jas kqil kimik riʼ? Ri e qʼatal taq tzij kekʼix ta che ubʼixik itzel taq tzij chkiwach e kʼi winaq. Kʼax uriqik jun película che kbʼix ta tzʼil taq tzij chupam. Xuqujeʼ pa taq ri tijobʼal y pa taq ri chak ktataj itzel taq tzij. Ronojel wariʼ kukʼut ri itzelal che kʼo cho ri uwach Ulew.

3. ¿Jas kqakʼulmaj we kqachajij ta qibʼ, y jas kqil pa wajun kʼutunem riʼ?

³ We kqachajij ta qibʼ che utaʼik itzel taq tzij, kqabʼij chi qe riʼ. Rumal che ri oj cristianos kqaj kojqaj chuwach ri Jehová, xaq xiw ta kqaxutuj ri itzel taq tzij, xaneʼ kqakoj qachuqʼabʼ che utz kqabʼan che ukojik ri qatzij: rech kqaya uqʼij ri Jehová. Pa wajun kʼutunem riʼ, kqil na jas kqabʼan  che ukojik ri qaqʼ, are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios, are chiʼ kojbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ y are chiʼ kojtzijon kukʼ e nikʼaj chik. Are kʼu nabʼe chqilaʼ na jasche ri Jehová kraj utz kojchʼawik.

4. Junam rukʼ ri kubʼij Malaquías 3:16, ¿jasche nim ubʼanik chuwach ri Jehová ri kqabʼij?

⁴ (Chasikʼij uwach Malaquías 3:16). ¿Jasche ri Jehová kutzʼibʼaj pa jun wuj ri kibʼiʼ ri e winaq che kkikʼut rukʼ ri kitzij che nim kkil wi? Ri kqabʼij kukʼut ri qas kʼo pa qanimaʼ. Jesús xubʼij: «Ri kʼo pa ri ranimaʼ ri winaq, are waʼ kel uloq pa uchiʼ» (Mat. 12:34). Rumal laʼ, ri e tzij kqakojo kukʼut ri loqʼoqʼebʼal che kqanaʼ che ri Jehová. Ri areʼ kraj che ri winaq keloqʼoqʼen che kekʼasiʼ pa ri kʼakʼ uwach Ulew.

5. a) ¿Jas ubʼanik ri kqabʼij rukʼ ri qaqʼijilanik che ri Jehová? b) Junam rukʼ ri kqil pa ri e wachbʼal, ¿jas jastaq rajawaxik kqaxutuj rech ri Jehová kkikot rukʼ ri kojchʼawik?

⁵ Ri Jehová kril ri kqatzijoj rech qas kril na we kukʼam ri qaqʼijilanik (Sant. 1:26). E kʼi winaq che kkiloqʼoqʼej ta ri Jehová itzel taq tzij kkikojo are chiʼ kechʼawik y xaq xiw kkikʼutu che nim kkil kibʼ (2 Tim. 3:1-5). Kqaj taj kqabʼan qe ri kkibʼan e areʼ. Xaneʼ kqaj che ri Jehová qas kkikot rukʼ ri e tzij kqakojo. Are kʼu ¿la kkikot rukʼ jun winaq che utz kchʼaw pa ri e riqbʼal ibʼ y are chiʼ kutzijoj ri utzij ri Dios, are kʼu are chiʼ kʼo rukʼ ri ufamilia kʼax kubʼan che kichʼabʼexik y kukʼut ta loqʼoqʼebʼal chke? (1 Ped. 3:7).

6. ¿Jas xkʼulmatajik rumal che utz kchʼaw ri al Kimberly?

⁶ We utz kojchʼawik, ri e nikʼaj chik kkilo jachin «ri kqʼijilan che ri Dios xuqujeʼ ri man kqʼijilan ta che» (Mal. 3:18). Rukʼ wariʼ, qas kqʼalajinik che ri oj kqapatanij ri Jehová. Chqilaʼ ri xukʼulmaj jun qachalal Kimberly ubʼiʼ. b Are chiʼ junam xkibʼan jun chak rukʼ jun rachiʼl re ri tijobʼal, ri rachiʼl qas xrilo che ri al Kimberly kjunamataj ta kukʼ ri e nikʼaj chi rachiʼl. Kʼax ta  kchʼaw chkij ri e nikʼaj chik, amaqʼel kukʼut utzilal y kubʼij ta itzel taq tzij. Ri rachiʼl xraj xretaʼmaj jasche junam ta kukʼ ri e nikʼaj chik, rumal laʼ, are chiʼ xqʼax ri qʼij xumaj retaʼmaxik chrij ri Biblia. ¡Qas kkikot ri Jehová are chiʼ e nikʼaj chi winaq kkaj kketaʼmaj ri qastzij rumal che utz kojchʼawik!

7. ¿Jas kqaj kqabʼano are chiʼ kojchʼawik?

⁷ Qonojel kqaj che rukʼ ri kojchʼawik kyaʼ uqʼij ri Jehová y kojux kachiʼl ri e qachalal. Rumal laʼ, chqilaʼ jujun jastaq che kojutoʼ na rech kojux jun utz kʼutbʼal chiʼ kojchʼawik.

8. ¿Jas kqabʼan che resaxik uwach ri Jesús are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios?

⁸ Cheʼaloqʼoqʼej y nim cheʼawilaʼ ri e nikʼaj chik are chiʼ kʼax kechʼaw chawij. Are chiʼ ri Jesús xkʼojiʼ cho ri uwach Ulew, xbʼix che che «are jun ajwiʼj xuqujeʼ ukʼiʼanel», che rajchak ri Itzel, che nim ta kril wi ri sábado y che kuyoqʼ ri Dios (Mat. 11:19; 26:65; Luc. 11:15; Juan 9:16). Are kʼu ri Jesús, kʼo ta jumul xyajanik. We kʼo jumul kojyajik, rajawaxik kqesaj uwach ri Jesús y kqatzalij ta uwach ri kʼax che kbʼan chqe (1 Ped. 2:21-23). Qastzij che qonojel kqakoj qachuqʼabʼ rech aninaq taj kpe qoyowal (Sant. 3:2). ¿Jas kojtowik rech amaqʼel kqakoj utz taq tzij?

9. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kqakoj utz taq tzij are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios?

⁹ We kʼo jun winaq kojuyajo are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios, xaq xiw ta kojchoman chrij ri xubʼij. Jun qachalal Sam ubʼiʼ, kubʼij: «Amaqʼel kinchomaj che ri winaq rajawaxik kretaʼmaj chrij ri Dios y jeriʼ kkunik kukʼex ri ukʼaslemal». Y weneʼ ri winaq petinaq royowal rumal che kʼo jun jastaq tajin kukʼulmaj pa ri ukʼaslemal. Are chiʼ kqariq jun winaq che kojuyajo, kojkunik kqabʼan qe ri xubʼan jun qachalal Lucía ubʼiʼ: kqabʼan qachʼawem che ri Jehová rech aninaq ta kpe qoyowal y kqabʼij ta jun tzij che kubʼan kʼax che ri winaq o che kukʼutu che nim ta kqilo.

10. Junam rukʼ ri kubʼij 1 Timoteo 4:13, ¿jas kqaj kqabʼano?

¹⁰ Chakojoʼ achuqʼabʼ rech katux jun utzalaj ajtij. Ri Timoteo sibʼalaj knaw che utzijoxik ri utzij ri Dios, are kʼu amaqʼel xukoj uchuqʼabʼ rech más utz kubʼan che ri uchak (chasikʼij uwach 1 Timoteo 4:13). ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kojux utzalaj taq ajtijabʼ? Rajawaxik utz kqabʼan che utijoxik qibʼ. Rech kojkun che ubʼanik wariʼ, yaʼom utzalaj taq chakubʼal chqe, junam rukʼ ri wuj Chojux utz taq sikʼil uwach wuj xuqujeʼ ajtijabʼ, y ri sección «Chojux  más utz ajtijabʼ» re ri Qachak xuqujeʼ Qakʼaslemal ri oj Cristianos: Wuj re chak. ¿La tajin kakoj waʼ taq tobʼanik riʼ? We utz kabʼan che utijoxik awibʼ, kaxeʼj ta awibʼ riʼ y utz taq tzij riʼ kakojo.

11. ¿Jas kibʼanom e jujun qachalal rech keʼux utzalaj taq ajtijabʼ?

¹¹ Jun chi jastaq che kojkunik kqabʼano rech kojux utzalaj taq ajtijabʼ are che kqil ri kkibʼan ri e nikʼaj chi qachalal pa ri congregación rech kqesaj kiwach. Ri qachalal Sam, che xojchʼaw kan chrij pa ri párrafo 9, kril ri kkibʼan ri e nikʼaj chi qachalal rech e utzalaj taq ajtijabʼ. Rumal laʼ qas keʼutatabʼej y kukoj uchuqʼabʼ che resaxik kiwach ri e qachalal che utz kkibʼan che kitijoxik ri e winaq. Jun qachalal, Talía ubʼiʼ, kubʼij che qas keʼutatabʼej ri e qachalal che kkiya utzalaj taq chʼabʼal. Wariʼ utoʼm chiʼ kutzijoj ri utzij ri Dios rech kchʼaw chrij jastaq che ri winaq amaqʼel kkaj kketaʼmaj.

12. ¿Jas jujun kʼax kkiriq e jujun qachalal pa ri e riqbʼal ibʼ?

¹² Ronojel kojkunik kqaya tobʼanik pa ri e riqbʼal ibʼ are chiʼ kojbʼixonik y kqaya utzalaj taq comentarios (Sal. 22:22). E jujun qas ta kekunik kebʼixonik y kkixeʼj kibʼ kkiya kicomentarios pa ri e riqbʼal ibʼ. ¿La jeʼ kanaʼ at? We jeʼ, kawaj riʼ kawetaʼmaj ri kibʼanom ri e nikʼaj chik rech kkixeʼj ta kibʼ.

13. ¿Jas kattowik rech katbʼixon rukʼ kikotemal pa ri e riqbʼal ibʼ?

¹³ Chatbʼixon rukʼ kikotemal. Chnaʼtaj chawe che ri rumal che kojbʼixon pa taq ri e riqbʼal ibʼ are che kqaya uqʼij ri Jehová. Chqilampeʼ ri xukʼulmaj jun qachalal Sara ubʼiʼ. Paneʼ ri areʼ kuchomaj che qas ta utz kbʼixonik, are kʼu kraj kuya uqʼij ri Jehová rukʼ ri uchʼabʼal. Rumal laʼ, are chiʼ kutijoj ribʼ che ri e riqbʼal ibʼ, amaqʼel kril ri e bʼixonem. Kubʼixoj y kujunamaj ri e tzij re ri bʼixonem rukʼ ri kʼutunem che keʼil pa ri e riqbʼal ibʼ. Ri areʼ kubʼij: «Ronojel wariʼ kinutoʼo rech are kinchoman chrij ri tzʼibʼam pa ri bʼix y are ta chrij ri kinbʼan che ubʼixoxik».

14. We kaxiʼj awibʼ katchʼawik, ¿jas kattoʼwik rech kaya acomentarios pa ri e riqbʼal ibʼ?

¹⁴ Amaqʼel chabʼanaʼ acomentarios. Ri qastzij, are che e kʼi qachalal kʼax kkiriq che uyaʼik kicomentarios. Ri al Talía, che xojchʼaw chrij pa ri párrafo 11, kubʼij: «Paneʼ kqʼalajin ta chwe, are kʼu sibʼalaj kinxeʼj wibʼ are chiʼ kinchʼaw chkiwach e kʼi winaq. Rumal laʼ sibʼalaj kʼax kinriq che uyaʼik comentarios pa ri e riqbʼal ibʼ». Are kʼu wariʼ kuqʼatej ta che ubʼanik ucomentarios. Are chiʼ kutijoj ribʼ che ri e riqbʼal ibʼ, amaqʼel krilo che ri nabʼe respuesta  re jun pregunta rajawaxik che xa rukʼ kebʼ oxibʼ tzij kubʼij. Ri areʼ kubʼij: «Utz che xa rukʼ kebʼ oxibʼ tzij kinbʼij ri nucomentarios, rumal che ri tajin kkʼamow bʼe pa ri e riqbʼal ibʼ are waʼ ri comentarios kraj che kqayaʼo».

15. ¿Jas rajawaxik knaʼtaj chqe are chiʼ kqaya qacomentarios?

¹⁵ Jujun taq mul, ri e qachalal che kkixeʼj ta kibʼ kechʼawik y kkibʼij ri kkinaʼo, are kʼu kkixeʼj kibʼ kkibʼan kicomentarios. ¿Jasche? Jun qachalal Juliet ubʼiʼ kubʼij: «Jujun taq mul kʼax kinbʼan che uyaʼik nucomentarios rumal che kinchomaj che ri wech in nim ta kibʼanik y kjunamataj ta kukʼ ri ke ri nikʼaj chik». ¿La je kanaʼ at? We jeʼ, chnaʼtaj chawe che ri Jehová kraj che kqaya ri kojkun che ubʼanik. c Ri Jehová sibʼalaj nim kril ri chuqʼabʼ che kqakojo paneʼ kqaxeʼj qibʼ.

16. ¿Jas e tzij utz taj kqabʼij?

¹⁶ «Mixyoqʼon chik» (Efes. 4:31). Junam rukʼ ri qilom chik, jun cristiano kʼo ta jumul kubʼij itzel taq tzij. Are kʼu kʼo jujun taq mul weneʼ kqabʼij jujun taq tzij che kubʼan kʼax chke e nikʼaj chik y rumal laʼ rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach ri kqabʼij. Jun kʼutbʼal, utz taj che kʼax kojchʼaw chkij e nikʼaj chi winaq che jalan ri kitinamit o ri kibʼanik. Xuqujeʼ kqaj taj kqabʼij e tzij che kubʼan kʼax chke ri e nikʼaj chik. Jun qachalal kubʼij: «Jujun taq mul xinchomaj che utz ri xinbʼij y che xubʼano che xojtzeʼnik, are kʼu rumal ri xinbʼij xubʼan kʼax che jun chi winaq. Are kʼu chanim riʼ kinkoj chi nuchuqʼabʼ rech kinbʼij utz taq tzij, rumal che ri wixoqil amaqʼel kubʼij chwe are chiʼ kinbʼij jun tzij chrij che kubʼan kʼax che o che kubʼan kʼax chke e nikʼaj chik».

17. Junam rukʼ ri kubʼij Efesios 4:29, ¿jas rajawaxik kqabʼano rech kqaya kichuqʼabʼ ri e nikʼaj chik?

¹⁷ Chabʼij e tzij che kuya kichuqʼabʼ e nikʼaj chik. Amaqʼel chabʼij chke ri e nikʼaj chik ri utzalaj taq jastaq che kkibʼano y man are ta katok che kiyoqʼik (chasikʼij uwach Efesios 4:29). Kqaj taj kqabʼan qe junam kukʼ ri xkibʼan ri israelitas. Paneʼ ri areʼ kʼo kʼi jastaq rajawaxik kkimaltyoxij, are kʼu amaqʼel xechʼachʼatik y wariʼ xubʼano che ri e nikʼaj chik xkibʼan ke. Rumal ri xkiya ubʼixik ri 10 alwachinelabʼ, «konojel e areʼ [ri israelitas] xkichaplej kibʼixik lawaloyil chrij ri Moisés» (Núm. 13:31-14:4). Are kʼu, ubʼixik ri utz taq jastaq che kkibʼan ri e nikʼaj chik sibʼalaj kuya nim utzil. Chojchoman chrij ri umiʼal ri Jefté. Qas qetaʼm che ri utz taq tzij y ri chuqʼabʼ  che xkiya ri e rachiʼl che, xutoʼo rech xuya ta kan ubʼanik ri chak che ri Dios (Juec. 11:40). Sara, che xojchʼaw chrij pa ri párrafo 13, kubʼij: «Are chiʼ kqabʼij chi chke nikʼaj chik ri utz taq jastaq che kkibʼano kojtobʼanik rech kkinaʼo che keʼajawax rumal ri Jehová y che kʼo jun kilugar pa ri utinamit». Chatzukuj ri kabʼano rech amaqʼel kaya kichuqʼabʼ ri e nikʼaj chik.

18. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 15:1, 2, ¿jasche rajawaxik amaqʼel kqabʼij ri qastzij y jas kraj kubʼij?

¹⁸ Amaqʼel chabʼij ri qastzij. We kqabʼij ta ri qastzij, kkikot ta ri Jehová, rumal che ri areʼ itzel kril ri molom taq tzij (Prov. 6:16, 17). Paneʼ ri e winaq kʼamanaq chi chke kkibʼan molom tzij, are kʼu ri oj kqaj kqabʼan ri utz kril ri Jehová (chasikʼij uwach Salmo 15:1, 2). Nijun chqe kqaj kqabʼij jun molom tzij, are kʼu xuqujeʼ kqaj taj kqowaj o kqakʼuʼ jun jastaq rech ri e nikʼaj chik kkichomaj jun chi jastaq.

19. ¿Jas jun chi uwach tzijonem rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach?

¹⁹ Kabʼan ta ajaltzijol o katchʼaw ta chkij nikʼaj chik (Prov. 25:23; 2 Tes. 3:11). Juliet, che xojchʼaw chrij pa ri párrafo 15, kubʼij che ri ajaltzijol kuya ta uchuqʼabʼ. Kubʼij: «Are chiʼ kinta jun winaq che tajin kresaj utzijol jun chik, kuya ta nuchuqʼabʼ y kinkubʼsaj ta chi nukʼuʼx chrij ri winaq. Weneʼ xuqujeʼ je kubʼan chwe in kukʼ e nikʼaj chik». We kawilo che xa tajin kiyoqʼ jun chi winaq, chakʼexaʼ ri tajin kitzijoj y chatchʼaw chrij jun jastaq che kuya ichuqʼabʼ (Col. 4:6).

20. ¿Jas kawaj kabʼano?

²⁰ Oj kʼo chkixoʼl e winaq che utz ta kechʼawik. Rumal laʼ rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rech utz kojchʼawik. Chnaʼtaj chawe che are ri Jehová xyaʼow wajun sipanik chqe y ri areʼ nim kril ri kqabʼij. Ri Jehová kojutewchij we utz kqabʼan che ukojik ri e qatzij are chiʼ kqatzijoj ri utzij, are chiʼ oj kʼo pa ri e riqbʼal ibʼ y are chiʼ kojtzijon kukʼ e nikʼaj chik. Are chiʼ e kʼo ta chi winaq che kkibʼij itzel taq tzij, kʼax ta chi kqariq riʼ che uyaʼik uqʼij ri Jehová rukʼ ri kqabʼij (Jud. 15). Are kʼu, are chiʼ kqeyeʼj che kopan wajun tiempo chqabʼanaʼ ri xubʼij kan ri salmista: «Chekʼamar ta ri e nutzij umal la […] oh Ajawaxel» (Sal. 19:14).