ALATIKE AKO 15
ʼE Ko Koe Koa “Ko He Faʼifaʼitakiʼaga . . . ʼi Te Palalau”?
“Ke ke liliu ko he faʼifaʼitakiʼaga maʼa te kau agatonu, ʼi te palalau.”—1 TIM. 4:12.
KATIKO 90 Tou Fefakalotomalohiʼaki
TE ʼU MANATU FAKANOUNOU a
1. Ko ai koa ʼae neʼe ina foaki mai ia te fealagia ʼae ko te palalau?
ʼE TOU iloʼi ko te fealagia ʼae ke tou palalau ʼe ko he meʼa ʼofa mai totatou ʼAtua ʼofa. ʼI te ʼosi fakatupu ʼo Atama, ia te ʼuluaki tagata, neʼe lava felogoi mo tana Tamai ʼae ʼe ʼi selo. Neʼe toe feala pe hana faʼufaʼu he ʼu kupu foʼou. Koia la ʼae neʼe ina lava fakahoko ai te gaue ʼae neʼe tuku age e Sehova. Neʼe ina feala leva ke ina foaki he ʼu higoa ki te ʼu manu fuli. (Sen. 2:19) Pea neʼe fiafia ʼosi ʼi tana hoki palalau ʼae mo he tahi, ia tona ʼohoana ko Eva.—Sen. 2:22, 23.
2. ʼE fakaʼaogaʼi kovi feafeaʼi te meʼa ʼofa ʼae ko te palalau ʼi te temi muʼa pea mo te temi nei?
2 Neʼe vave te fakaʼaogaʼi kovi ʼo te meʼa ʼae ko te palalau. Neʼe kakaʼi e Satana ia Eva ʼo tupu ai te agahala ʼa te tagata. (Sen. 3:1-4) Neʼe fakaʼaogaʼi kovi e Atama te meʼa ʼofa ʼae ko te palalau ʼi tana tukugakoviʼi ia Eva ʼo feia mo Sehova ʼo ʼuhiga mo ʼana hala. (Sen. 3:12) Neʼe loiʼi e Kaino ia Sehova ʼi tana ʼosi matehi ia tona tehina ko Apele. (Sen. 4:9) Neʼe hifo mai ia Lameke ʼi te hologa ʼo Kaino. Ki muli age, neʼe ina tohi leva he ʼu palalau ʼe ha ai neʼe agamalohi ʼosi te hahaʼi ʼi tona temi. (Sen. 4:23, 24) Kotea te aluʼaga ʼe tou sio ki ai ʼi te temi nei? ʼE tou tokagaʼi ʼe fai faʼifaʼitaliha e te kau takitaki politike he ʼu palalau kovi ia muʼa ʼo te kaugā malie. ʼE tahitahiga te maʼu ʼo he ʼata ʼe mole ʼi ai he ʼu palalau kovi. ʼE logo tauvele te tamaliki ako ʼi te ʼu fale ako ʼo feia mo te hahaʼi lalahi ʼi ʼonatou fale gaue. ʼE kua faimahani te ʼu palalau kovi ʼaia ia ʼaho nei. Koia ʼe ha mai ai ia te kua fakalialia ʼo te malamanei.
3. Kotea te aluʼaga fakatupu tuʼutamaki ʼe tonu ke tou tokakaga ki ai? Pea kotea ka tou fakasiosio anai ʼi te alatike ʼaeni?
3 Kapau ʼe mole tou nofo tokaga, ʼe feala ke tou mahani ʼi te logo ki te ʼu palalau kovi ʼaia pea mo kamata fakaʼaogaʼi. ʼE mahino ia, ʼe tou fia fakafiafiaʼi ia Sehova ʼi totatou ʼuhiga Kilisitiano. Koia, ʼe mole tou fai anai he ʼu palalau kovi. ʼE tou fia fakaʼaogaʼi lelei te meʼa ʼofa taulekaleka ʼae ko te palalau moʼo vikiʼi totatou ʼAtua. ʼI te alatike ʼaeni, ʼe tou fakasiosio anai pe ʼe feafeaʼi hatatou fai te faʼahi ʼaia (1) ʼi te faifakamafola, (2) ʼi ʼatatou fono pea (3) ʼi ʼatatou faipalalau mo ʼihi. Kae ʼe tou vakaʼi muʼa pe koʼe ʼe maʼuhiga ʼatatou palalau kia Sehova.
ʼE MAʼUHIGA KIA SEHOVA ʼATATOU PALALAU
Kotea ʼae ʼe ha ʼi ʼau palalau ia te meʼa ʼae ʼi tou loto? (Vakaʼi te palakalafe 4-5) d
4. Ka tou lau ia Malakia 3:16, he koʼe ʼe maʼuhiga ʼatatou palalau kia Sehova?
4 Lau ia Malakia 3:16. ʼE ke iloʼi la pe koʼe ʼe tohi e Sehova ʼi tana “tohi fakamanatu” te ʼu higoa ʼo natou ʼae ʼe natou fakaha ʼi ʼanatou palalau ʼe natou manavasiʼi mo metitasio ki tona huafa? ʼE ha ʼi ʼatatou palalau te meʼa ʼae ʼi ʼotatou loto. Neʼe ui fenei e Sesu: “ ʼE haʼu mai te gutu te meʼa ʼae ʼe fonu ʼi te loto.” (Mat. 12:34) Koia, ko te meʼa ʼae ka tou palalau ki ai ʼe ha ai ia totatou ʼofa kia Sehova. Pea ʼe loto ia Sehova ke maʼuli fiafia ʼo heʼe gata ia natou ʼae ʼe ʼoʼofa ia te ia ʼi te malama foʼou.
5. (1) Kotea te pikipikiga ʼo tatatou tauhi pea mo te ʼu palalau ʼae ʼe tou fai? (2) Kotea ʼe tonu ke tou mahino ki ai ʼo ʼuhiga mo ʼatatou palalau, ohage ko tona fakaha ʼi te pāki?
5 ʼE ʼasi anai ʼi tatatou faʼahiga palalau pe ʼe tali anai e Sehova tatatou tauhi kia te ia. (Sakp. 1:26) Ko ʼihi ia natou ʼae ʼe mole ʼoʼofa ʼi te ʼAtua, ʼe natou palalau itaita, mo fefeka pea mo fialahi. (2 Tim. 3:1-5) ʼE mahino ia, ʼe mole tou fia hage ko natou. ʼE tou fia fakafiafiaʼi ia Sehova ʼi ʼatatou palalau. ʼE fiafia anai ia Sehova moka tou fai he ʼu palalau lelei ʼi ʼatatou fono peʼe ko te faifakamafola. Kae ʼe fiafia anai koa moka ʼe mole tou palalau lelei peʼe palalau fefeka ki ʼotatou famili maʼia pe ʼe mole sisio mo logo mai ʼihi?—1 Pet. 3:7.
6. Kotea te ʼu fua lelei neʼe maʼu e Kimberly ʼi tana fakaʼaogaʼi lelei te meʼa ʼofa ʼae ko te palalau?
6 Ka tou fakaʼaogaʼi lelei te meʼa ʼofa ʼae ko te palalau, ʼe tou fakaha ki ʼihi ʼe tou tauhi kia Sehova. ʼE tokoni ai ki te hahaʼi ke natou sisio ki te kehekehe ʼo “he tahi ʼe tauhi ki te ʼAtua mo he tahi ʼe mole tauhi ki ai.” (Mala. 3:18) ʼE ko te aluʼaga ʼaia neʼe hoko ki te tuagaʼane ko Kimberly. b Neʼe hinoʼi ia ia ke gaue fakatahi mo hona kaugā ako ki te fai ʼo he gaue. Hili tanā gaue fakatahi, neʼe tokagaʼi e tona kaugā ako ʼe mole hage ia Kimberley ko ʼihi tamaliki ako. ʼE mole ina fatufatuʼi ʼihi, pea ʼe ina fai he ʼu palalau lelei. Neʼe malave ki tona kaugā ako ia tana aga pea ki muli age, neʼe ina tali leva ke fai hana ako. ʼE fiafia ia Sehova moka ʼe tou fai he ʼu palalau ʼe lelei ʼo tupu ai te ʼomai ʼa te hahaʼi ki te moʼoni.
7. Kotea ʼe ina uga koe ke ke fai ʼaki te meʼa ʼofa ʼae neʼe foaki atu e te ʼAtua ko te palalau?
7 ʼE tou fia fai fuli he ʼu palalau ʼe fakakololiaʼi ai ia Sehova pea mo tou fakaovi ai ki ʼotatou tehina. Tou vakaʼi leva he ʼu aluʼaga ʼe tokoni mai ke tou haga liliu “ko he faʼifaʼitakiʼaga . . . ʼi te palalau.”
TUKU HE FAʼIFAʼITAKI LELEI ’I TE FAIFAKAMAFOLA
ʼE fiafia ia Sehova moka tou palalau ki te hahaʼi ʼaki he agalelei ʼi te faifakamafola (Vakaʼi te palakalafe 8-9)
8. Kotea te faʼifaʼitaki neʼe tuku mai e Sesu ʼi tana faʼahiga fakaʼaogaʼi te palalau ʼi te faifakamafola?
8 Palalau ʼaki he agalelei mo he fakaʼapaʼapa moka fai e ʼihi he meʼa ke ke ita. ʼI te maʼuli ʼa Sesu ʼi te kele, neʼe ui e te hahaʼi neʼe ko he tahi ʼe inu kava mo kai fakavale, mo gaue fakatahi mo te Tevolo pea neʼe mole fakaʼapaʼapa ki te Sapato mo te ʼAtua. (Mat. 11:19; 26:65; Luka 11:15; Soa. 9:16) Kae neʼe mole palalau itaita age ia Sesu. Koia, ʼe tou faʼifaʼitakiʼi anai ia Sesu. ʼE mole tou liufaki anai te kovi ʼaki te kovi, maʼia pe ʼe palalau fefeka mai he tahi. (1 Pet. 2:21-23) Kae ʼe mole faigafua hatatou fai he ʼu palalau lelei ki ʼihi moka ʼe natou palalau kovi mai. (Sakp. 3:2) Kotea ʼe feala ke tokoni mai?
9. Kotea ʼae ʼe tokoni mai ke tou tokakaga ki ʼatatou palalau moka tou faifakamafola?
9 Ka palalau kovi atu he tahi ʼi te faifakamafola, faiga ke mole ke ita. ʼE ui fenei e te tehina ko Sam: “ ʼE au faiga ke au manatuʼi ʼe ʼaoga ki te tagata peʼe ko te fafine ʼaia ke ina iloʼi ia te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea ʼe feala ke fetogi.” ʼI ʼihi temi, ʼe ita te kilisitiano ʼaia ʼuhi pe he neʼe mole ko he temi lelei ʼaia ke tou olo ai. Ka tou palalau mo he tahi ʼe itaita, ʼe feala ke tou fai te meʼa ʼaeni neʼe fai e te tuagaʼane ko Lucia. ʼE feala ke tou foimo faikole kia Sehova, ʼo kole ke tokoni mai ke ʼaua naʼa tou iita pea ke mole tou fai ni palalau ʼe kovi peʼe mole fakaʼapaʼapa.
10. Ka tou lau ia 1 Timoteo 4:13, kotea te fakatuʼutuʼu ʼe tonu ke tou fai?
10 Ke ke liliu ko he tagata faiako faiva. Neʼe faiva ia Timoteo ʼi te faifakamafola. Kae neʼe tonu ke hoko atu pe tana hikihiki ia tana faiako. (Lau 1 Timoteo 4:13.) ʼE feafeaʼi hatatou liliu ko ni kau faiako faiva ʼi te faifakamafola? ʼE tonu ke tou teuteu lelei. Pea ʼe tou fiafia he ʼe tou maʼu ia faʼahiga meʼa gaue kehekehe ʼe tokoni mai ke tou liliu ko ni kau faiako faiva. ʼE ke maʼu anai he ʼu tokoni ʼaoga ʼi te kaupepa lahi Fai Fakamalotoloto Tau Lautohi Pea Mo Tau Faiakonaki ʼo feia pe ʼi te Kaupepa Ako Te Maʼuli Fakakilisitiano Mo Te Faifakamafola ʼi te koga “Ke Ke Faiva ʼi Te Faifakamafola.” Kotea te ʼu lelei ka ke maʼu ʼi tau fakaʼaogaʼi te ʼu kaupepa ʼaia? Ka tou teuteuʼi lelei tatatou faifakamafola, ʼe mole tou hoha fau anai pea ʼe tou lotomafana anai ʼi te palalau.
11. Neʼe liliu feafeaʼi ʼihi tehina mo tuagaʼane ʼo faiva ʼi te faiako?
11 ʼE feala ke tou toe liliu ko he kau faiako faiva ʼaki hatatou tokagaʼi ia natou ʼo te kokelekasio pea mo ako mai ia natou. Neʼe feuiʼaki e Sam, ʼae neʼe tou talanoa ki ai ʼi muʼa atu, pe koʼe ʼe faiva ʼihi tehina mo tuagaʼane ʼi te faiako. Neʼe ina sioʼi ʼanatou faʼahiga fai pea mo ʼahiʼahi faʼifaʼitakiʼi leva. Neʼe ako e te tuagaʼane ko Talia ke palalau pea mo tokoni ki ʼihi ke natou fakakaukauʼi he ʼu manatu ʼe tau fakaʼaogaʼi ʼi te faifakamafola. Neʼe feafeaʼi tana fai te faʼahi ʼaia? Neʼe fakalogo lelei ki te faʼahiga fakahaha e te ʼu tehina faiakonaki faiva ia te ʼu manatu ʼi ʼanatou akonaki ki te kaugā malie.
TUKU HE FAʼIFAʼITAKI LELEI ʼI TE ʼU FONO
Ka tou hiva mo totatou loto katoa ʼʼi te ʼu fono, ʼe tou fakavikiviki kia Sehova (Vakaʼi te palakalafe 12-13)
12. Kotea ʼae ʼe faigataʼa ki ʼihi?
12 ʼE feala ke tou lagolago fuli ʼi te ʼu fono. ʼO feafeaʼi? ʼAki hatatou hiva fakatahi pea mo fai he ʼu tali neʼe tou teuteuʼi lelei. (Pes. 22:22) ʼE faigataʼa ki ʼihi tanatou hiva peʼe faitali ʼi te ʼu fono. ʼE toe faigataʼa koa kia koe? Kapau koia, ʼe ke fiafia anai ʼi tau iloʼi ʼae pe kotea ʼae neʼe tokoni ki ʼihi ke natou tauʼi tonatou mataku.
13. Kotea ʼae ʼe tokoni atu ke ke hiva mo tou loto katoa ʼi te ʼu fono?
13 Ke ke hiva mo tou loto katoa. ʼE tou hiva ʼi te ʼu fono ʼuhi tafito he ʼe tou fia fakavikiviki kia Sehova. Neʼe ui e te tuagaʼane ko Sara ʼe mole ko he tahi ʼe hiva lelei. Kae, ʼe fia hiva fakavikiviki kia Sehova. Koia, ka ina teuteuʼi ʼana fono, ʼe ina toe teuteuʼi mo te ʼu katiko ka hiva. ʼE ina akoako hiva te ʼu katiko pea mo faiga ke ina vakaʼi te pikipikiga ʼo te ʼu kupu ʼo te katiko pea mo te ʼu manatu ka talanoa ki ai ʼi te fono. ʼE ina ui fenei: “Ka au fakakaukauʼi ia te ʼu kupu, ʼe mole kei au tokaga au pe ʼe au hiva lelei peʼe kailoa.”
14. Kapau ʼe ke mataku, kotea ʼe tokoni atu ke ke faitali ʼi teʼ u fono?
14 Ke ke fai tuʼumaʼu hau ʼu tali. ʼE ko he aluʼaga ia ʼe faigataʼa ki ʼihi. ʼE ui fenei e Talia, ʼae neʼe tou talanoa ki ai ʼi muʼa atu: “ ʼE au kau ʼi te mahaki ʼae ko te mataku moka hahaʼi maʼia pe ʼe mole iloʼi e te hahaʼi koteʼuhi ʼe mole iloga moka au palalau.” Kae neʼe mole tuku e Talia tana faitali. Ka ina teuteuʼi ʼana fono, ʼe ina manatuʼi tuʼumaʼu ka kita ʼuluaki tali, ʼe tonu ke nounou pea ke kita tali fakahagatonu ki te fehuʼi. ʼE ina ui fenei: “ ʼE mole kovi ia mo kapau ʼe nounou takita tali, mo mahino gafua pea tali fakahagatonu ki te fehuʼi he ʼe ko te aluʼaga ʼaia ʼe loto ki ai ia ia ʼae ʼe ina takitaki te ako ʼo he tohi.”
15. Kotea ʼae ʼe tonu ke tou manatuʼi ʼo ʼuhiga mo ʼatatou tali?
15 ʼE ʼi ai ʼihi Kilisitiano ʼe mole umiuminoa kae ʼe mole natou faitali. Kotea tona tupuʼaga? ʼE ui fenei e te tuagaʼane ko Juliet: “ ʼI ʼihi temi, ʼe mole au faitali he ʼe au manatu ʼe faigafua fau pea ʼe mole lelei ke feafeaʼi.” ʼAua naʼa galo kia koe ʼe loto e Sehova ke tou fai te meʼa ʼae ʼe tou lavaʼi ʼo ʼuhiga mo ʼatatou tali. c ʼE fiafia ia moka tou fakavikiviki kia te ia ʼi te ʼu fono, maʼia pe ʼe tou matataku peʼe tou hoha.
TUKU HE FAʼIFAʼITAKI LELEI ʼI ʼAU FAIPALALAU MO ʼIHI
16. Kotea te ʼu faʼahiga palalau ʼae ʼe tonu ke tou liʼaki?
16 Ke ke liʼaki ia faʼahiga “laukovi” fuli pe. (Efe. 4:31) Neʼe tou vakaʼi ʼi muʼa atu ʼe mole tonu ke tou fai he ʼu palalau kovi ʼi totatou ʼuhiga Kilisitiano. Kae ʼe ʼi ai ʼihi faʼahiga palalau kovi ʼe tonu ke tou tokakaga ki ai. Ohage la, ʼe tonu ke tou tokakaga ke mole tou palalau kovi ʼo ʼuhiga mo natou ʼae ʼe ʼomai mai he tahi age fenua, peʼe mole tatau ʼotatou agaʼi fenua. Pea tahi, ʼe mole tou fia fakamamahiʼi te hahaʼi, ʼo tou palalau kovi ʼo ʼuhiga mo natou. ʼE fakamoʼoni ki ai te tehina. ʼE ina ui fenei: “ ʼE au tau fai he ʼu palalau ʼe au ui ʼe fakakata pea ʼe mole lave kovi kae tala ia ʼe kovi pea mo fakamamahiʼi ai he tahi. ʼAki te temi, neʼe tokoni lahi mai toku ʼohoana. Ka ma to ʼateaina ʼe ina fakaha mai ko ʼihi palalau ʼe au fai ʼe mole fakaʼapaʼapa pea ʼe lave kovi kia ia pea mo ʼihi.”
17. Ka tou lau ia Efeso 4:29, ʼe feafeaʼi hatatou fakalotomalohiʼi ʼihi?
17 Fai he ʼu palalau moʼo fakalotomalohiʼi ʼihi. Ke ke fai he ʼu palalau moʼo vikiʼi he tahi kae ʼaua naʼa ke faifatufatu peʼe ke meo. (Lau ia Efeso 4:29.) Neʼe lahi te ʼu tupuʼaga ke lotofakafetaʼi ai te kau Iselaele kae neʼe natou meo tuʼumaʼu. Ka tou meo pea ʼe feala ke toe fai feia mo ʼihi. ʼE lagi ke manatuʼi neʼe fai e te toko hogofulu ʼae neʼe olo ʼo vakaʼi fakafufu te fenua he ʼu palalau fakalotovaivai. Pea neʼe tupu ai te ‘kamata muhumuhu ʼa te kau Iselaele fuli ʼo ʼuhiga mo Moisese.’ (Num. 13:31–14:4) Kae ka tou vikiʼi ʼihi, pea ʼe feala ke fiafia ai te tokolahi. ʼE mahino ia, neʼe lotomalohi ia te ʼofafine ʼo Sefeteo ʼi te fakahoko ʼo tana gaue ʼuhi ko te ʼu palalau fakalotomalohi neʼe fai age e ʼona kaumeʼa. (Tfm. 11:40) ʼE ui fenei e Sara, ʼae neʼe tou talanoa ki ai ʼi muʼa atu: “Ka tou vikiʼi ʼihi ʼe tou tokoni ai kia natou ke natou logoʼi ʼe ʼofainaʼi natou e Sehova pea ke natou toe mahino ʼe ʼoʼofa te kokelekasio ia natou.” Koia, ke ke kumi ia faigamalie fuli ke ke vikiʼi ai ʼou tehina mo tuagaʼane.
18. Ka tou lau ia Pesalemo 15:1, 2, he koʼe ʼe tonu ke tou fai ni palalau ʼe moʼoni? Pea kotea tona fakaʼuhiga?
18 Fai ni palalau ʼe moʼoni. ʼE mole feala ke tou fakafiafiaʼi ia Sehova mo kapau ʼe tou loi. ʼE fehiʼa ia ki te ʼu loi fuli. (Taag. 6:16, 17) Logo la ʼe manatu te tokolahi ʼe mole kovi ia te loi kae ʼe tou liʼaki te faʼahi ʼaia he ʼe ui mai e Sehova ʼe mole lelei. (Lau ia Pesalemo 15:1, 2.) ʼE mahino ia, ʼe mole tou tala anai ni loi. Kae ʼe tou toe tokakaga naʼa tou fai he meʼa ke manatu ʼihi ʼe moʼoni kae ko te loi.
ʼE fiafia ia Sehova moka tou liʼaki he ʼu palalau ʼe mole lelei kae ʼe tou fai he ʼu palalau fakalotomalohi (Vakaʼi te palakalafe 19)
19. Kotea te tahi aluʼaga ʼe tonu ke tou tokakaga ki ai?
19 Tuku te palalau kovi ʼo ʼuhiga mo ʼihi. (Taag. 25:23; 2 Tes. 3:11) ʼE fakaha e Juliet, ʼae neʼe tou talanoa ki ai ʼi ʼoluga pe neʼe malave feafeaʼi kia ia te ʼu faifatufatu. ʼE ina ui fenei: “Ka kita logo ki he faifatufatu pea ʼe fakalotovaivai. Pea ʼe mole kei au falala kia ia ʼaia ʼe faifatufatu. Pea tahi, ko ai ʼe ina iloʼi ʼe lagi tuʼu pe anai ia ia tana alu ʼo fatufatuʼi kita ki he tahi kehe.” Kapau ʼe ke sio kua liliu he faipalalau ko he faifatufatu, ʼe lelei age tau palalau ki he tahi age meʼa ʼe fakalotomalohi.—Kol. 4:6.
20. Kotea ʼae ʼe ke fakatotonu ke ke fai?
20 ʼE tou maʼuʼuli ʼi he malama ʼe fakaʼaogaʼi kovi e te tokolahi ia te meʼa ʼofa ko te palalau. Koia ʼe tonu ke tou faiga malohi ke leleiʼia e Sehova ʼatatou palalau. Tou manatuʼi ko te palalau ʼe ko he meʼa ʼofa mai ia Sehova pea ʼe tokaga ia ki tatatou faʼahiga fakaʼaogaʼi. ʼE ina tapuakinaʼi anai ʼatatou faiga fakamalotoloto ʼae ke tou fakaʼaogaʼi lelei te meʼa ʼofa ʼaia ʼi te faifakamafola, ʼi te ʼu fono pea mo ʼatatou faipalalau mo ʼihi. Ka pulihi e Sehova te malama agakovi ʼaeni, ʼe faigafua anai tatatou fakakololiaʼi ia ia ʼaki ʼatatou palalau. (Suta 15) Koia, ke ke fakatotonu ke ke fakafiafiaʼi ia Sehova ʼaki “ ʼau palalau.”—Pes. 19:14.
KATIKO 121 ʼE Tonu Ke Tou Lotololomi
a Neʼe foaki mai e Sehova te meʼa ʼofa taulekaleka ʼae ko te palalau. Kae tokolahi ʼe mole natou fakaʼaogaʼi te meʼa ʼofa ʼaia ohage ko tona fakatuʼutuʼu ki ai e Sehova. Kotea ʼe tokoni mai ke tou maʼu tuʼumaʼu he ʼu palalau fakalotomalohi mo leleiʼia, ʼi te malama agakovi ʼaeni? ʼE feafeaʼi hatatou fakafiafiaʼi ia Sehova moka tou palalau ʼi te faifakamafola, mo kau ʼi te ʼu fono pea moka tou faipalalau mo ʼihi. ʼE tali anai ki ai te alatike ʼaeni.
b Ko ʼihi higoa neʼe fetogi.
c Kapau ʼe ke fia maʼu he tahi age ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te ʼu tali, vakaʼi te alatike “Tou Fakavikiviki Kia Sehova ʼi Te Kokelekasio” ʼi Te Tule Leʼo ʼo Sanualio 2019.
d FAKAMATALA ʼO TE ʼU PĀKI: Ko he tehina ʼe mole palalau lelei ki he tahi ʼe ita; ko he tehina ʼe mole hiva ke feafeaʼi ʼi te kokelekasio pea ko he tuagaʼane ʼe kamata faifatufatu.