Chaʼan maʼ ñumel ti yambʌ video

Chaʼan maʼanic miʼ pʌs i bʌ jini chaʼan bʌ video

ESTUDIO 16

Tijicñayonla cheʼ mi la cʌqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel

Tijicñayonla cheʼ mi la cʌqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel

«Jujuntiquil yom miʼ bajñel tsajin i melbal» (GÁL. 6:4).

CʼAY 37 Mic chʼujbin Jehová ti jumpʼejl c pusicʼal

MUʼ BɅ CAJ I QʼUEJLEL a

1. ¿Chuqui muʼ bʌ i yʌqʼueñonla lac tijicñʌyel?

 JEHOVÁ yom chaʼan tijicñayonla. La cujil chaʼan cheʼʌchi come jiñi tijicñʌyel jumpʼejlʌch melbalʌl (chaʼlibal) muʼ bʌ i yʌcʼ jiñi espíritu (Gál. 5:22). I tijicña mi la cubin lac bʌ cheʼ mi lac melben i yeʼtel (troñel) Jehová yicʼot cheʼ bʌ mi laj coltan jiñi la quermañujob come ñumen an tijicñʌyel cheʼ mi la cʌcʼ i mach jiñic cheʼ mi lac chʼʌm (Hech. 20:35).

2, 3. a) Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl Gálatas 6:4, ¿chuqui mi caj i coltañonla chaʼan maʼañic mi lac sʌt lac tijicñʌyel? b) ¿Chuqui mi caj laj qʼuel ti ili estudio?

2 ¿Chuqui mi caj i coltañonla chaʼan maʼañic mi lac sʌt lac tijicñʌyel? Jiñi apóstol Pablo tsiʼ yʌlʌ chaʼchajp chuqui miʼ mejlel i coltañonla. Mi lac taj yaʼ ti Gálatas 6:4 (pejcan). Ñaxam bʌ, chaʼan cabʌl chuqui mi caj i yʌqʼueñonla lac tijicñʌyel cheʼ mi lac melben (chaʼliben) i yeʼtel Jehová mi mucʼʌch la cʌqʼuen jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel. I jiñʌch yom bʌ mi lac mel ti lac pejtelel (Mat. 22:36-38). I chaʼpʼejlel, chaʼan mach lac laj lac bʌ la quicʼot yañoʼ bʌ. Mi cʼocʼoñʌchla, mi tsaʼ lac chʼʌmʌ laj cʌntesʌntel o an chuqui la cujil melol muʼ bʌ i coltañonla chaʼan mi lac mel chuqui wem bʌ, laʼ la cʌqʼuen wocolix i yʌlʌ Jehová, come jiñʌch tsaʼ bʌ i yʌqʼueyonla chuqui an lac chaʼan. Mi an yambʌ hermanojob am bʌ chuqui ñumen yujilob ti subtʼan, laʼ la cubin lac tijicñʌyel cheʼ woli (choncol) i cʼʌñob chaʼan miʼ yʌqʼueñob i ñuclel Jehová, mach chaʼañic miʼ bajñel sʌclañob i wenlel o chaʼan miʼ qʼuejlelob ti ñuc. Laʼ laj cʌn tiʼ tojlelob, i mach lac ñop lac pʌs chaʼan ñumen la cujil.

3 Ti ili estudio, mi caj laj qʼuel chuqui mi caj i coltañonla chaʼan maʼañic mi la cubin lac chʼijyemlel mi tsaʼ laj qʼuele chaʼan maʼañic miʼ mejlel lac mel mi la cubin pejtelel jiñi la com bʌ tiʼ yeʼtel Jehová. Cheʼ jaʼel, mi caj laj qʼuel bajcheʼ miʼ mejlel laj cʼʌn ti wen jiñi la cujil bʌ melol yicʼot chuqui miʼ mejlel laj cʌn tiʼ tojlel yambʌlob.

CHEʼ BɅ MAʼAÑIC MIʼ MEJLEL LAC MEL PEJTELEL CHUQUI LA COM MI LA CUBIN

Jehová tijicña mi mucʼʌch la cʌqʼuen jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel. (Qʼuele jiñi párrafo 4 cʼʌlʌl 6). b

4. ¿Chuqui miʼ mejlel i yʌqʼueñonla lac chʼijyemlel? Alʌ jiñi i yejemplo Carol.

4 An hermanojob muʼ bʌ i yubiñob i chʼijyemlel come maʼañic miʼ mejlel i wen melbeñob i yeʼtel Jehová cheʼ bajcheʼ yomob tiʼ caj añobix i jabilel o cʼamobix. Jiñʌch tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel jiñi hermana Carol, tsajñi bʌ ti coltaya baqui yomto xsubtʼañob. Tsiʼ yʌcʼʌ 35 estudio i tsiʼ colta cabʌlob chaʼan miʼ yʌcʼob i bʌ ti Jehová yicʼot miʼ chʼʌmob jaʼ. ¡Weñʌch pejtelel tsaʼ bʌ i mele! Pero cheʼ jiñi tsaʼ cʼamʼa i maʼañix tsaʼ mejli ti wen loqʼuel tiʼ yotot. Miʼ yʌl: «Cujil chaʼan maʼañix chuqui miʼ mejlel c wen mel cheʼ bajcheʼ jiñi yañoʼ bʌ tiʼ caj cʼamoñix. Anquese cujil jiñi, mach wen xucʼulic mi cubin c bʌ cheʼ bajcheʼ jiñi yañoʼ bʌ. Cujil chuqui jiñi muʼ bʌ i mejlel c mel, pero mi cubin c chʼijyemlel cheʼ maʼañic miʼ mejlel c mel pejtelel jiñi com bʌ». Carol yom i mel pejtelel chuqui miʼ mejlel tiʼ tojlel Jehová, i weñʌch jiñi yom bʌ. La cujil chaʼan lac Dios, jiñi yujil bʌ pʼuntaya, mucʼʌch i qʼuel ti ñuc pejtelel chuqui yom i mel.

5. a) ¿Chuqui yom mi laj cʼajtesan mi chʼijyemonla come maʼañix miʼ mejlel lac wen mel pejtelel jiñi la com bʌ? b) ¿Bajcheʼ an i chaʼle wersa jiñi hermano am bʌ ti foto chaʼan tiʼ pejtelel ora miʼ yʌqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ tiʼ tojlel?

5 Mi an i tajol mi la cubin lac chʼijyemlel come maʼañic miʼ mejlel lac mel pejtelel jiñi la com bʌ, laʼ laj cʼajtiben lac bʌ: «¿Chuqui miʼ pijtan Jehová tic tojlel?». Yom chaʼan mi la cʌqʼuen jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel, yom i yʌl, chaʼan mi lac chaʼlen wersa chaʼan mi lac melben i yeʼtel cheʼ bajcheʼ cʼamel mi lac mejlel. Laʼcu lac ñaʼtan ili ejemplo. Juntiquil hermana am bʌ 80 i jabilel chʼijyem come maʼañix miʼ mejlel i wen melben i yeʼtel Jehová cheʼ bajcheʼ tsiʼ mele cheʼ bʌ 40 i jabilel. Miʼ ñaʼtan chaʼan Jehová mach tijicñayic anquese woli (yʌquel) i chaʼlen wersa i melben i yeʼtel. Pero ¿i sujm ba jiñi? Laʼ laj qʼuel. Ili hermana tsiʼ yʌqʼue Jehová chuqui wem bʌ tiʼ tojlel cheʼ bʌ 40 i jabilel i wolʌch i bej mel ili ora cheʼ bʌ 80 i jabilel, tiʼ sujm wolʌch i bej aqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ tiʼ tojlel. Mi tsaʼ caji lac ñaʼtan chaʼan mach jasʌlic jiñi woli bʌ lac mel chaʼan mi lac tijicñesan Jehová, laʼ laj cʼajtesan chaʼan jiñʌch yujil chuqui jiñi muʼ bʌ i tijicñesan yicʼot jiñi maʼañic bʌ. Mi mucʼʌch la cʌqʼuen Jehová chuqui wem bʌ ti lac tojlel, mi caj i subeñonla: «Weñʌch tsaʼ mele» (laja yicʼot Mateo 25:20-23).

6. ¿Chuqui miʼ cʌntesañonla i yejemplo María?

6 Junchajp muʼ bʌ caj i coltañonla chaʼan chʌn tijicñayonla jiñʌch cheʼ bʌ mi la cʌcʼ lac ñaʼtʌbal ti jiñi mucʼʌch bʌ i mejlel lac mel, i mach jiñic ti jiñi maʼañic bʌ miʼ mejlel lac mel. Laʼ laj cʌn tiʼ tojlel María, juntiquil hermana maʼañix bʌ chuqui miʼ wen mejlel i mel ti subtʼan tiʼ caj cʼamix. Ti ñaxan chʼijyem tsaʼ caji i yubin i bʌ i tsiʼ ñaʼta chaʼan maʼañic i cʼʌjñibal. Pero cheʼ jiñi tsiʼ qʼuele chaʼan an juntiquil hermana yaʼ ti congregación maʼañic bʌ miʼ mejlel ti tejchel tiʼ wʌyib. Jin chaʼan tsiʼ qʼuele bajcheʼ miʼ mejlel i coltan. María miʼ yʌl: «Tsaʼ majliyon tiʼ yotot i tsaʼ c chaʼle lojon subtʼan ti teléfono yicʼot ti carta. Tiʼ pejtelel ora cheʼ bʌ mic sujtel ti cotot tijicñayon come tsaʼ j colta jiñi hermana». Joñonla jaʼel ñumen tijicña mi caj la cubin mi mucʼʌch la cʌcʼ lac ñaʼtʌbal ti jiñi mucʼʌch bʌ i mejlel lac mel i mach jiñic ti maʼañic bʌ i mejlel lac mel. Pero ¿ixcu mi cabʌlʌch miʼ mejlel lac mel o añʌch junchajp la cujil bʌ melol tiʼ yeʼtel Jehová?

CʼɅÑɅ JIÑI A MAJTAN AQʼUEBILET BɅ

7. ¿Baqui bʌ wem bʌ ticʼojel tsiʼ yʌcʼʌ jiñi apóstol Pedro tiʼ tojlel jiñi xñoptʼañob?

7 Ti jiñi ñaxam bʌ carta tsaʼ bʌ i tsʼijbu jiñi apóstol Pedro, tiʼ sube jiñi i yermañujob chaʼan miʼ cʼʌñob jiñi i majtan o jiñi yujiloʼ bʌ melol chaʼan miʼ ñuqʼuesʌbeñob i pusicʼal jiñi yambʌ xñoptʼañob. Tiʼ tsʼijbu: «Mach yʌlʌyic chuqui ti majtan tsaʼ aqʼuentiyetla ti jujuntiquiletla, cʼʌñʌla chaʼan mi laʼ comol coltan laʼ bʌ bajcheʼ xucʼul bʌ xʼeʼtelob chaʼan jiñi ñuc bʌ i yutslel Dios» (1 Ped. 4:10). Mach yomic mi lac ticʼ lac bʌ laj cʼʌn jiñi la cujil bʌ melol tiʼ caj mi lac bʌcʼñan chaʼan jiñi yambʌlob mi caj i yubiñob i chʼijyemlel o mi caj i tsʼaʼleñoñobla. Mi tsaʼ lac mele iliyi, maʼañic woli la cʌqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel.

8. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl 1 Corintios 4:6, 7, ¿chucoch mach yomic mi lac chañʼesan lac bʌ tiʼ caj an chuqui la cujil melol?

8 I sujmʌch chaʼan yomʌch mi lac wen cʼʌn jiñi la cujil bʌ melol, pero yomʌch mi laj cʌntan lac bʌ chaʼan maʼañic mi lac chañʼesan lac bʌ tiʼ caj jiñi (pejcan 1 Corintios 4:6, 7). Jumpʼejl ejemplo, tajol mach wen wocolic maʼ wubin chaʼan maʼ tech jumpʼejl estudio. ¡Chʌn mele bajcheʼ jiñi! Weñʌch cheʼ bʌ maʼ locʼsʌben i wenlel jiñi a wujil bʌ melol, pero mach yomic maʼ chañʼesan a bʌ tiʼ caj jiñi. Laʼcu lac ñaʼtan chaʼan maxto jali wen tsaʼ ñusa ti jiñi subtʼan i tsaʼ teche a wʌcʼ jumpʼejl estudio. Jin chaʼan, a womix a suben jiñi a grupo chaʼan subtʼan bajcheʼ tsaʼ mele. Pero cheʼ bʌ yaʼix añet a wicʼot a grupo, maʼ wubin chaʼan juntiquil hermana woliʼ yʌl chaʼan tsiʼ cʌyʌ jumpʼejl revista. Jiñi hermana tsiʼ cʌyʌ jumpʼejl revista, pero jatet tsaʼ teche jumpʼejl estudio. ¿Chuqui mi caj a mel? A wujil chaʼan jiñi a experiencia mi caj i coltan jiñi a grupo, pero tajol ti yanto bʌ qʼuin mi caj a wʌl chaʼan maʼañic miʼ yubin i chʼijyemlel jiñi hermana. ¡Wen utsʼatax bajcheʼ tsaʼ pʌsʌ a wutslel! Pero mach a cʌy a sub estudio. An jumpʼejl a majtan i cʼʌñʌ.

9. ¿Bajcheʼ yom mi laj cʼʌn jiñi la cujil bʌ melol?

9 Laʼ laj cʼajtesan chaʼan Dios jiñʌch tsaʼ bʌ i yʌqʼueyonla jiñi la cujil bʌ melol. Jin chaʼan, laʼ laj cʼʌn chaʼan mi laj coltan jiñi congregación, mach chaʼañic mi lac chañʼesan lac bʌ (Filip. 2:3). Cheʼ mi laj cʼʌn jiñi lac pʼʌtʌlel yicʼot jiñi la cujil bʌ melol chaʼan mi lac mel chuqui yom Dios, miʼ yʌqʼueñonla lac tijicñʌyel. ¿Chucoch? Come woli laj cʼʌn pejtelel am bʌ lac chaʼan chaʼan mi la cʌqʼuen i ñuclel Jehová, mach chaʼañic mi lac chañʼesan lac bʌ o chaʼan ñumen ñuc mi la cubin lac bʌ tiʼ tojlel yambʌlob.

10. ¿Chucoch mach yomic mi lac laj lac bʌ la quicʼot yambʌlob?

10 Mi maʼañic mi laj cʌntan lac bʌ, tajol mi caj lac tech lac lajin jiñi wen la cujil bʌ melol yicʼot jiñi mach bʌ yujilic melol jiñi yambʌlob. Laʼcu lac ñaʼtan jumpʼejl ejemplo. Juntiquil hermano tajol wen yujil ñusʌntel discurso tac. Jiñʌch yujil bʌ melol. Pero tajol miʼ tech i ñaʼtan chaʼan ñumen ñuc bajcheʼ jiñi hermano wocol bʌ miʼ yubin chaʼan miʼ ñusan discurso tac. Pero tajol jiñi yambʌ hermano añʌch chuqui tac wen yujil, tajol miʼ tʼox chuqui an i chaʼan, woliʼ cosan ti wen jiñi i yalobilob o wen chʼejl ti subtʼan. Wen tijicña mi la cubin lac bʌ cheʼ an cabʌl hermanojob yicʼot hermanajob woli bʌ i cʼʌñob jiñi yujiloʼ bʌ melol chaʼan miʼ melbeñob i yeʼtel Jehová yicʼot chaʼan miʼ coltañob yañoʼ bʌ.

LAʼ LAJ CɅN TIʼ TOJLEL YAMBɅLOB

11. ¿Chucoch yom mi lac chaʼlen wersa chaʼan mi lac bej lajin jiñi i yejemplo Jesús?

11 Anquese mach weñic cheʼ bʌ mi lac laj lac bʌ la quicʼot yambʌlob, cabʌlʌch chuqui mi laj cʌn cheʼ bʌ mi laj qʼuelben jiñi wem bʌ i yejemplojob jiñi yambʌ i wiñicob Jehová. Jesús jiñʌch jiñi ñumen wem bʌ lac ejemplo. Anquese joñonla mach tojoñicla, miʼ mejlel laj cʌn ti jiñi utsʼatax bʌ melbal tac am bʌ i chaʼan yicʼot ti chuqui tac tsiʼ mele (1 Ped. 2:21). Mi mucʼʌch lac wen chaʼlen wersa chaʼan mi lac lajin Jesús, mi caj lac sujtel ti ñumen wem bʌ i wiñic Jehová yicʼot mi caj laj qʼuelben wem bʌ i wut jiñi lac subtʼan.

12, 13. ¿Chuqui mi laj cʌn tiʼ tojlel jiñi rey David?

12 Jiñi Biblia miʼ taj ti tʼan cabʌl wiñicob yicʼot xʼixicob tsaʼ bʌ i yʌqʼueyoñobla wem bʌ ejemplo, anquese tsiʼ tajayob i sajtemal (Heb. 6:12). Juntiquil jiñʌch jiñi rey David. Jehová tsiʼ yʌlʌ tiʼ tojlel: «Tsaʼ c taja juntiquil wiñic muʼ bʌ i tijicñesan c pusicʼal» (Hech. 13:22). Pero David mach tojic. Tsiʼ mele tsʌts tac bʌ mulil. Pero tsaʼʌch i cʌybeyonla wem bʌ ejemplo. ¿Chucoch? Come cheʼ bʌ tsaʼ tijqʼui, maʼañic tsiʼ ñopo i coltan i bʌ. Tsiʼ jacʼʌ jiñi tsʌts bʌ i ticʼol i tsaʼʌch i chaʼ ñaʼta i bʌ chaʼan jiñi tsaʼ bʌ i mele. Jin chaʼan Jehová tsiʼ ñusʌbe i mul (Sal. 51:3, 4, 10-12).

13 Jiñi i yejemplo David miʼ mejlel i coltañonla mi mucʼʌch lac melben lac bʌ ili cʼajtiya tac: «¿Bajcheʼ mic jacʼ cheʼ bʌ mic tijqʼuel? ¿Orajach ba mij cʌn jiñi mach bʌ weñic woli c mel, o mic ñop j coltan c bʌ? ¿Muʼ ba cʌqʼuen tiʼ mul yambʌlob? ¿Muʼ ba c chaʼlen wersa chaʼan maʼañix mic chʌn mel?». Laʼ lac mel cʼajtiya tac lʌcʼʌ lajal bʌ bajcheʼ iliyi cheʼ bʌ woli lac pejcan yaʼ ti Biblia tiʼ tojlel jiñi xucʼul bʌ wiñicob yicʼot xʼixicob. ¿Tsaʼ ba i ñusayob wocol lajal bʌ bajcheʼ lac chaʼan? ¿Chuqui ti melbalʌl tac tsiʼ pʌsʌyob? Cheʼ jaʼel laʼ laj cʼajtiben lac bʌ: «¿Chuqui miʼ mejlel c mel chaʼan ñumen lajalon bajcheʼ ili xucʼul bʌ i wiñic Jehová?».

14. ¿Bajcheʼ miʼ coltañonla cheʼ mi laj qʼuelben jiñi i yejemplo yambʌ xñoptʼañob?

14 Cabʌl chuqui miʼ mejlel laj cʌn jaʼel tiʼ tojlel jiñi la quermañujob, mach yʌlʌyic mi xcolelobto o añobix i jabilel. Tajol mi lac ñaʼtan juntiquil yaʼ ti laj congregación woli bʌ i wen pʌs i ñopoñel come maʼañic woliʼ jacʼ i mel mach bʌ weñic cheʼ bʌ jiñi yambʌ xcolelob woliʼ xicʼob, woliʼ contrajintel tiʼ familia o cʼam. ¿Muʼ ba i pʌs melbalʌl tac yomto bʌ mi lac tojʼesan? Mi mucʼʌch laj qʼuelben jiñi i yejemplo, cabʌl chuqui mi caj laj cʌn muʼ bʌ caj i coltañonla chaʼan mi lac lʌtʼ jiñi wocol tac. ¿Mach ba mucʼʌch laj qʼuel ti ñuc ili wem bʌ ejemplo tac? Tiʼ sujm, cabʌl chucoch mi la cubin lac tijicñʌyel (Heb. 13:7; Sant. 1:2, 3).

LAʼ LAC MELBEN I YEʼTEL JEHOVÁ YICʼOT LAC TIJICÑɅYEL

15. ¿Chuqui ti ticʼojel tsiʼ yʌcʼʌ jiñi apóstol Pablo muʼ bʌ caj i coltañonla chaʼan mi lac bej melben i yeʼtel Jehová yicʼot lac tijicñʌyel?

15 Mi ti lac pejtelel mi la cʌqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ ti lac tojlel, mi laj coltan chaʼan an ñʌchʼtʌlel yaʼ ti congregación yicʼot temelonla. Cheʼʌch tsiʼ meleyob jiñi xñoptʼañob ti ñaxam bʌ siglo. Mach junlajalic chuqui tac yujilob melol yicʼot jiñi eʼtel tac añoʼ bʌ i chaʼan (1 Cor. 12:4, 7-11). Pero maʼañic tsiʼ chañʼesayob i bʌ tiʼ caj jiñi o tsiʼ yʌcʼʌyob tʼox bʌ. Pablo tsiʼ yʌlʌ ti jiñi i carta chaʼan Efesios chaʼan jujuntiquil yom miʼ chaʼlen wersa «chaʼan miʼ pʼʌtʼesʌntel i bʌcʼtal Cristo». I tsiʼ bej alʌ: «Cheʼ bʌ jujunchajp am bʌ ti jiñi bʌcʼtalʌl weñʌch miʼ mel i yeʼtel, miʼ coltan chaʼan jiñi bʌcʼtalʌl xucʼul miʼ yajñel ti jiñi cʼuxbiya» (Efes. 4:1-3, 11, 12, 16). Cheʼ bʌ tsiʼ meleyob iliyi tsiʼ chaʼleyob coltaya chaʼan an ñʌchʼtʌlel yicʼot chaʼan temelob, i jiñʌch muʼ bʌ laj qʼuel ti laj congregación tac ili ora.

16. ¿Chuqui yom maʼ chaʼlen wersa a mel? (Hebreos 6:10).

16 Chaʼlen wersa chaʼan maʼañic maʼ laj a bʌ a wicʼot yañoʼ bʌ. Qʼuelben i yejemplo Jesús yicʼot chaʼlen wersa chaʼan maʼ lajin jiñi melbalʌl tac am bʌ i chaʼan. Cʌñʌ tiʼ tojlelob jiñi tsaʼ bʌ i pʌsʌyob i ñopoñel ti wajali yicʼot woli bʌ i pʌsob ili ora. Chʌn aqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ, cʼajtesan chaʼan Dios tojʌch i maʼañic miʼ ñajʌyel i chaʼan jiñi woli bʌ a mel tiʼ tojlel (pejcan Hebreos 6:10). Bej melben i yeʼtel Jehová yicʼot a tijicñʌyel yicʼot ñopo chaʼan miʼ qʼuel ti ñuc cheʼ bʌ woli a chaʼlen wersa chaʼan maʼ tijicñesan.

CʼAY 65 ¡Chaʼlen wersa!

a Weñʌch cheʼ mi laj qʼuelben jiñi i yejemplo jiñi yambʌlob. Pero an baqui tac yom mi laj cʌntan lac bʌ. Ili estudio mi caj i coltañonla chaʼan maʼañic mi lac sʌt lac tijicñʌyel yicʼot chaʼan mach ñumen ñuquic mi la cubin lac bʌ tiʼ tojlel yambʌlob i chaʼan maʼañic mi la cubin lac chʼijyemlel cheʼ bʌ mi laj qʼuel chuqui miʼ mel yambʌlob.

b MUʼ BɅ I PɅS JIÑI FOTO TAC: Jiñi hermano ti jiñi foto tac tsiʼ chaʼle eʼtel ti Betel cheʼ bʌ chʼitonto. Cheʼ jiñi tsaʼ ñujpuñi i tsaʼ ajñi bajcheʼ precursor yicʼot i yijñam. Ti wiʼil, cheʼ bʌ añix chaʼtiquil i yixicʼal tsiʼ cʌntesayob ti subtʼan. Wʌle ñoxix, pero wolʌch i bej aqʼuen Jehová jiñi ñumen wem bʌ tiʼ tojlel cheʼ bʌ miʼ chaʼlen subtʼan ti carta.