Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 16

Maʻu ʻa e Fiefia ʻi Hono Foaki kia Sihova Ho Lelei Tahá

Maʻu ʻa e Fiefia ʻi Hono Foaki kia Sihova Ho Lelei Tahá

“Tuku ki he tokotaha taki taha ke ne sivisiviʻi ʻene ngaahi ngāue pē ʻaʻaná.”​—KAL. 6:4.

HIVA 37 Tauhi Līʻoa kia Sihova

ʻI HE KUPÚ NI a

1. Ko e hā ʻokú ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e fiefia lahí?

 KO Sihova ʻokú ne loto ke tau hoko ʻo fiefia. ʻOku tau ʻiloʻi eni koeʻuhí ko e fiefiá ko ha tafaʻaki ia ʻo e fua ʻo hono laumālie māʻoniʻoní. (Kal. 5:22) Koeʻuhi ʻoku ʻi ai ʻa e fiefia lahi ange ʻi he foaki atú ʻi he maʻu maí, ʻoku tau ongoʻi fiefia lahi ʻi he taimi ʻoku tau kau kakato ai ki he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané pea tokoniʻi hotau fanga tokouá ʻi he ngaahi founga kehekehe.​—Ngā. 20:35.

2-3. (a) Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he Kalētia 6:4, ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻe ua te ne tokoniʻi kitautolu ke nofoʻaki fiefia ʻi he ngāue ʻa Sihová? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení?

2 Hangē ko ia ʻoku hiki ʻi he Kalētia 6:4, ʻoku lave ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki ha tafaʻaki ʻe ua te ne tokoniʻi kitautolu ke tau nofoʻaki fiefia. (Lau.) ʻUluakí, ʻoku totonu ko ʻetau taumuʻá ke foaki kia Sihova hotau lelei tahá. Kapau ʻoku tau foaki kiate ia hotau lelei tahá, ʻoku totonu ke tau fiefia. (Māt. 22:36-38) Uá, ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakahoa kitautolu ki he niʻihi kehé. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke tau fakahoko ʻo fakatatau ki hotau tuʻunga moʻui leleí, tuʻunga fakaakó pe malava fakanatulá, ʻoku totonu ke tau houngaʻia kia Sihova. He ko ē, ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tau maʻú ko e haʻu meiate ia. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻoku lavameʻa ange ʻa e niʻihi kehé ʻi he tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo e ngāue fakafaifekaú ʻiate kitautolu, ʻoku totonu ke tau fiefia ʻi heʻenau ngāueʻaki honau talēnití ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihová, kae ʻikai ke pouaki pē honau ongoongó pe tuli ki he ngaahi meʻa pē ʻanautolu. Ko ia ʻi he ʻikai ke feʻauʻauhi mo kinautolú, ʻoku totonu ke tau ako meiate kinautolu.

3 ʻI he kupu ko ení, te tau vakai ai ki he founga ʻe lava ke tau fekuki ai mo ʻetau ongoʻi ʻoku fakangatangata pē ʻa e meʻa ʻoku lava ke tau fai ʻi heʻene ngāué. Te tau toe lāulea ki he founga ʻe lava ke tau ngāue lelei taha ʻaki ai ha talēniti pē nai ʻoku tau maʻu pea mo e meʻa ʻe lava ke tau ako mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e niʻihi kehé.

ʻI HEʻETAU ONGOʻI ʻOKU FAKANGATANGATA HOTAU TUʻUNGÁ

Ko hono fai hotau lelei tahá ʻi he kotoa ʻetau moʻuí ʻoku fakahōifua kia Sihova (Sio ki he palakalafi 4-6) b

4. Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻe lava ke taki atu ki he fakalotosiʻí? ʻOmai ha fakatātā.

4 Ko e niʻihi ʻo e kau sevāniti ʻa Sihová ʻoku faingataʻa ke nau feʻunuʻaki ki he ngaahi fakangatangata ʻoku ʻomi ʻe he taʻumotuʻá pe mahamahakí. Ko e tuʻunga ia ʻo Carol. Naʻá ne maʻu ʻa e monū ke ngāue ʻi he feituʻu naʻe lahi ange ai ʻa e fiemaʻú. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, naʻá ne fakahoko ʻa e ako Tohi Tapu ʻe 35 pea tokoniʻi ʻa e niʻihi ke nau fakalakalaka ki he fakatapuí pea papitaiso. Naʻe ola lelei ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Carol! Ka naʻá ne puke lahi, pea ko e lahi taha ʻo e taimí naʻá ne nofo pē ʻi ʻapi. “ʻOku ou ʻiloʻi koeʻuhi ko ʻeku fakangatangata fakaesinó, ʻoku ʻikai malava ai ke u fai ʻa e meʻa ʻoku malava ʻe he niʻihi kehé,” ko e lea ia ʻa Carol, “ka ʻoku ou ongoʻi ʻoku ʻikai ke u fuʻu faitōnunga ʻo hangē ko kinautolú. Ko ha faitau eni ʻi heʻeku holí mo ʻeku malavá, pea ʻoku mātuʻaki faingataʻa ke kātekina.” ʻOku loto ʻa Carol ke fai ʻa e meʻa kotoa ʻokú ne malavá maʻa Sihova. Ko e moʻoni, ʻoku tuha ia mo e fakaongoongoleleí! ʻOku lava ke tau fakapapauʻi ko hotau ʻOtua manavaʻofá ʻokú ne houngaʻia ʻi he laumālie lelei ʻokú ne fakahāhaá.

5. (a) Ko e hā ʻoku totonu ke tau manatuʻi kapau ʻoku fakalotosiʻiʻi kitautolu ʻe he fakangatangata hotau tuʻungá? (e) Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he fakatātaá, kuo anga-fēfē hono foaki ʻe he tokouá ʻa hono lelei tahá ki he ngāue ʻa Sihová?

5 Kapau ʻokú ke loto-siʻi ʻi he taimi ʻe niʻihi koeʻuhi ko ha fakangatangata ʻi ho tuʻungá, ʻeke hifo, ‘Ko e hā ʻoku fiemaʻu ʻe Sihova meiate aú?’ Ko ho lelei tahá​—pe ko e hā pē ʻoku lava ke ke fai ʻi ho tuʻunga lolotongá. Fakakaukau ki he fakatātā ko ení: Ko ha tuofefine ʻi hono taʻu 80 tupú ʻokú ne ongoʻi loto-siʻi koeʻuhí ko e ʻikai ke ne toe lava ʻo fai ʻa e meʻa lahi ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻo hangē ko ia ʻi heʻene taʻu 40 tupú. ʻOkú ne fakakaukau neongo ʻokú ne foaki atu hono lelei tahá, ʻoku ʻikai ke fakahōifua ia kia Sihova. Ka ʻoku moʻoni ia? Fakakaukau angé ki aí. Kapau naʻe foaki atu ʻe he tuofefine ko ení hono lelei tahá ʻi heʻene taʻu 40 tupú pea ʻokú ne kei foaki atu pē hono lelei tahá ʻi hono taʻu 80 tupú, kuo teʻeki ʻaupito ke ne tuku ʻa e foaki atu hono lelei tahá. Kapau ʻoku kamata ke tau ongoʻi ko ʻetau ngāué ʻoku ʻikai feʻunga ke ne fakahōifuaʻi ʻa Sihova, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi ko Sihova ʻa e toko taha ʻokú ne fokotuʻu ʻa e tuʻunga ki he meʻa ʻoku fakahōifua kiate iá. Kapau ʻoku tau fai hotau lelei tahá, ʻe pehē mai ʻe Sihova kiate kitautolu: “Mālō e ngāue!”​—Fakafehoanaki mo e Mātiu 25:20-23.

6. Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Maria?

6 ʻE faingofua ange ke tau fiefia kapau ʻoku tau tokangataha ki he meʻa ʻoku lava ke tau faí kae ʻikai ki he meʻa ʻoku ʻikai lava ke tau faí. Fakakaukau ki ha tuofefine ko Maria, ʻokú ne maʻu ha mahaki ʻoku fakangatangata ai ʻa e lahi ʻo e meʻa ʻoku lava ke ne fai ʻi he ngāue fakafaifekaú. ʻI he kamatá, naʻá ne loto-mafasia pea ongoʻi naʻe ʻikai hano ʻaonga. Ka naʻá ne fakatokangaʻi ha tuofefine ʻi he fakatahaʻangá naʻe toka mohenga, pea naʻe fakakaukau ʻa Maria ke tokoni kiate ia. “Naʻá ku fai ʻa e fokotuʻutuʻu ke malanga mo ia ʻi he telefoní mo e faitohí,” ko e lea ia ʻa Maria. “ʻI he taimi kotoa naʻá ma ngāue fakataha aí, naʻá ku foki ki ʻapi mo e ongoʻi fiefia pea fiemālie ʻi he malava ke u tokoniʻi ʻa e tuofefiné.” Ko kitautolu foki ʻe lava ke tau fakalahi ʻetau fiefiá ʻi he taimi ʻoku tau tokangataha ai ki he meʻa ʻoku lava ke tau faí kae ʻikai ki he meʻa ʻoku ʻikai lava ke tau faí. Kae fēfē kapau ʻoku lava ke tau fai ha meʻa lahi ange pe ʻoku tau pōtoʻi ʻi ha tafaʻaki ʻe niʻihi ʻi he ngāue ʻa Sihová?

KAPAU ʻOKÚ KE MAʻU HA MEʻAʻOFA​—“NGĀUEʻAKI IA”!

7. Ko e hā ʻa e faleʻi ʻaonga naʻe ʻoange ʻe he ʻapositolo ko Pitá ki he kau Kalisitiané?

7 ʻI he ʻuluaki tohi fakamānavaʻi ʻa e ʻapositolo ko Pitá, naʻá ne ekinaki ki hono fanga tokouá ke nau ngāueʻaki ha meʻaʻofa mo e talēniti pē ʻoku nau maʻu ke langa hake ʻa e kaungātuí. Naʻe hiki ʻe Pita: “Fakatatau ki he meʻaʻofa kuo maʻu ʻe he tokotaha taki taha, ngāueʻaki ia ke mou fetauhiʻaki ai ʻi he tuʻunga ko e kau tamaioʻeiki lelei ʻo e ʻofa maʻataʻatā ʻa e ʻOtuá.” (1 Pita 4:10) ʻOku ʻikai totonu ke tau toumoua ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa ʻoku tau maʻú ki he kakato tahá koeʻuhí ʻoku tau manavasiʻi naʻa meheka pe loto-siʻi ʻa e niʻihi kehé. Kapau te tau fai ia, heʻikai ke tau foaki ai kia Sihova ʻa hotau lelei tahá.

8. Fakatatau ki he 1 Kolinitō 4:6, 7, ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakaʻehiʻehi mei he pōlepole fekauʻaki mo e ngaahi meʻaʻofa ʻoku tau maʻú?

8 ʻOku fiemaʻu ke tau ngāueʻaki kakato ʻa e ngaahi meʻaʻofa ʻoku tau maʻú, ka kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua te tau pōlepole ai. (Lau ʻa e 1 Kolinitō 4:6, 7.) Ko e fakatātaá, ʻokú ke lavameʻa nai ʻi hono kamataʻi ha ako Tohi Tapu ʻi ʻapi. ʻOku ʻikai totonu ke ke toumoua ʻi hono ngāueʻaki ʻa e meʻaʻofa ko iá! Ka ko hono ngāueʻaki ʻa e meʻaʻofá ʻoku mātuʻaki kehe ia mei he pōlepole fekauʻaki mo iá. Tau pehē pē naʻá ke toki maʻu ha hokosia fakafiefia ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻo ke kamataʻi ai ha ako Tohi Tapu. ʻOkú ke vēkeveke ke tala ia ki he kulupu malangá. Ka ʻi hoʻo fakatahataha mo e kulupú, ʻoku ʻi ai ha tuofefine ʻokú ne fakamatala ki ha hokosia naʻá ne maʻu ʻo ne tuku ai ha makasini. Naʻá ne tufa ha makasini; naʻá ke kamataʻi ʻe koe ha ako. Ko e hā te ke faí? ʻOkú ke ʻiloʻi ʻe fakalototoʻa ki he kulupú hoʻo hokosiá, ka te ke fili nai ke tatali ki ha taimi feʻungamālie ke ke toki lave ki ai, koeʻuhi ke ʻoua te ke toʻo atu ai ʻa e fiefia ʻa e tuofefine naʻá ne tufa ʻa e makasiní. Ko ha meʻa anga-lelei ia ke fai. Ka ko hono fakakātoá ʻoua ʻe tuku hono tuʻuaki ʻa e ngaahi ako Tohi Tapú. ʻOkú ke maʻu ha meʻaʻofa​—ngāueʻaki ia!

9. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa ʻoku tau maʻú?

9 ʻOfa ke tau manatuʻi ko ha malava fakanatula pē ʻoku tau maʻu ko e meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá. ʻOku totonu ke tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa ko iá ke langa hake ʻa e fakatahaʻangá, ʻo ʻikai ko hono pouaki pē kitautolu. (Fil. 2:3) ʻI he taimi ʻoku tau ngāueʻaki ai hotau iví mo e malavá ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, te tau maʻu ai ʻa e ʻuhinga ke fiefia​—ʻo ʻikai koeʻuhí ʻoku tau lavameʻa ange ʻi he niʻihi kehé pe ʻoku tau māʻolunga ange ʻiate kinautolu, ka koeʻuhí ʻoku tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa ʻoku tau maʻú ke fakahīkihikiʻi ʻaki ʻa Sihova.

10. Ko e hā ʻoku ʻikai ke ʻuhinga lelei ai ke fakahoa kitautolu ki he niʻihi kehé?

10 Kapau heʻikai ke tokanga ha tokotaha, te ne tō nai ʻi he tauhele ʻo hono fakahoa hono mālohingá ki he vaivaiʻanga ʻo ha tokotaha. Ko e fakatātaá, ʻoku fai nai ʻe ha tokoua ʻa e ngaahi malanga mālie maʻá e kakaí. Ko hono mālohingá ia. Ka ʻi hono lotó, ʻokú ne siolalo nai ki ha tokoua ʻokú ne fāinga ke fai ha malanga. Ka ko e tokoua ko iá ʻokú ne mātuʻaki fakahāhā ʻa e anga-talitali kakai, akoʻi ʻene fānaú pe ʻokú ne faivelenga ʻi he ngāue fakafaifekaú. He houngaʻia ē ko kitautolu ʻi heʻetau maʻu ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine mohu talēniti ʻa ia ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa ʻoku nau maʻú ke ngāue kia Sihova pea tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé!

AKO MEI HE FAʻIFAʻITAKIʻANGA ʻA E NIʻIHI KEHÉ

11. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau feinga ke muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú?

11 Neongo ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakahoa kitautolu ki he niʻihi kehé, ʻoku lava ke tau maʻu ʻaonga mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e faʻahinga faitōnungá. Ke fakatātaaʻí, tau lāulea angé kia Sīsū. Neongo naʻá ne haohaoa, ʻoku lava ke tau ako mei hono ngaahi ʻulungaanga mo e founga fakaʻofoʻofá. (1 Pita 2:21) ʻI he taimi ʻoku tau fai ai hotau lelei tahá ke muimui ki heʻene faʻifaʻitakiʻangá ʻi he ofi taha ʻe ala lavá, ʻoku tau hoko ai ko e kau sevāniti lelei ange ʻa Sihova pea ola lelei ange ʻi heʻetau ngāue fakafaifekaú.

12-13. Ko e hā ʻoku lava ke tau ako meia Tuʻi Tēvitá?

12 ʻI he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku tau maʻu ai ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lahi ʻo e kau tangata mo e kau fefine faitōnunga ʻa ia neongo ʻenau taʻehaohaoá ʻoku nau tuha ke tau faʻifaʻitaki ki ai. (Hep. 6:12) Fakakaukau kia Tuʻi Tēvita, ʻa ia naʻe ui ʻe Sihova “ko ha tangata ʻoku fehoanakimālie mo hoku finangaló” pe hangē ko ia ko hono fakalea ʻi ha liliu Tohi Tapu ʻe taha, “ko e faʻahinga tokotaha ʻokú ne fakahōifuaʻi lahi taha aú.” (Ngā. 13:22) Neongo ia, naʻe ʻikai ke haohaoa ʻa Tēvita. Ko hono moʻoní, naʻá ne fai ʻa e ngaahi fehālaaki mafatukituki. Ka neongo iá, ʻokú ne hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kiate kitautolu. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ʻi he taimi naʻe fakatonutonu ai iá, naʻe ʻikai ke ne feinga ke fakatonuhiaʻi ia. ʻI hono kehé, naʻá ne tali ʻa e akonaki mālohi naʻá ne maʻú pea naʻá ne fakatomala loto-moʻoni ʻi he meʻa naʻá ne faí. Ko hono olá, naʻe fakamolemoleʻi ia ʻe Sihova.​—Saame 51:3, 4, 10-12.

13 ʻE lava ke tau ako meia Tēvita ʻaki ʻa e ʻeke hifo kiate kitautolu: ‘ʻOku anga-fēfē ʻeku tali ki he akonakí? ʻOku ou fakavave ke fakahaaʻi ʻeku ngaahi fehālaakí pe ʻoku ou feinga ke fakatonuhiaʻi au? ʻOku ou fakavave ke tukuakiʻi ʻa e niʻihi kehé? ʻOku ou feinga mālohi ke ʻoua te u toe fai ʻa e fehālaaki tatau?’ ʻE lava ke ke ʻeke hifo kiate koe ʻa e ngaahi fehuʻi meimei tatau ʻi hoʻo lau fekauʻaki mo e kau tangata mo e kau fefine faitōnunga kehe ʻi he Tohi Tapú. Naʻa nau fekuki mo ha ngaahi pole meimei tatau mo ia ʻokú ke fekuki mo iá? Ko e hā ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei naʻa nau fakahāhaá? ʻI he tuʻunga taki taha, ʻeke hifo kiate koe: ‘ʻE lava fēfē ke u faʻifaʻitaki lahi ange ki he sevāniti mateaki ko eni ʻa Sihová?’

14. ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he vakai ki hotau kaungātuí?

14 ʻE lava foki ke tau toe maʻu ʻaonga ʻi heʻetau vakai ki hotau kaungātuí, fakatouʻosi ʻa e faʻahinga kei siʻi mo e taʻumotuʻa. Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ke fakakaukau ki ha taha ʻi hoʻo fakatahaʻangá ʻokú ne kātekina faitōnunga ha ʻahiʻahi​—mahalo ko e tenge mei he toʻumeʻá, fakafepaki mei he fāmilí pe ko e mahamahakí? ʻOkú ke vakai ki ha ngaahi tōʻonga lelei ʻi he tokotaha ko ení te ke saiʻia ke fakatupulekina lahi ange? ʻI he fakakaukau ki heʻene faʻifaʻitakiʻanga leleí, ʻe lava ke ke ako ai ʻa e ngaahi founga ʻaonga ke kātekina ho ngaahi ʻahiʻahí tonu. He houngaʻia ē ko kitautolu ke maʻu ha ngaahi faʻifaʻitakiʻanga pehē ʻo e tuí ke faʻifaʻitaki ki ai​—ko ha ʻuhinga moʻoni ia ke tau fiefia ai!​—Hep. 13:7; Sēm. 1:2, 3.

FIEFIA ʻI HOʻO NGĀUE KIA SIHOVÁ

15. Ko e hā ʻa e faleʻi naʻe fai ʻe Paula ʻa ia ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke hokohoko atu ʻetau fiefia ʻi he ngāue kia Sihová?

15 Ke pouaki ʻa e melino mo e fāʻūtaha ʻi he fakatahaʻangá, ko e tokotaha taki taha ʻo kitautolú ʻoku fiemaʻu ke tau foaki hotau lelei tahá. Fakakaukau ki he kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí. Naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi meʻaʻofa mo e ngaahi vāhenga-ngāue kehekehe. (1 Kol. 12:4, 7-11) Ka naʻe ʻikai ke fakatupunga heni ha feʻauʻauhi mo ha māvahevahe. ʻI hono kehé, naʻe ekinaki ʻa Paula ki he tokotaha taki taha ke nau fai ʻa e meʻa naʻe fiemaʻú ke “langa hake ʻa e sino ʻo e Kalaisí.” Naʻe tohi ʻe Paula ki he kau ʻEfesoó: “ʻI he taimi ʻoku ngāue totonu ai ʻa e ngaahi kupu taki taha ko iá, ʻoku tokoni ia ki he tupu ʻa e sinó ʻi heʻene langa hake ia ʻi he ʻofá.” (ʻEf. 4:1-3, 11, 12, 16) Ko e faʻahinga naʻa nau fai iá naʻa nau pouaki ʻa e melinó mo e fāʻūtahá​—ko ha ongo ʻulungaanga ʻoku tau vakai ki ai ʻi heʻetau fakatahaʻangá ʻi he ʻahó ni.

16. Ko e hā ʻoku totonu ke tau fakapapauʻi ke faí? (Hepelū 6:10)

16 Fakapapauʻi ke fakaʻehiʻehi mei hono fakahoa koe ki he niʻihi kehé. ʻI hono kehé, ako meia Sīsū pea feinga ke faʻifaʻitaki ki hono ngaahi ʻulungāngá. Maʻu ʻaonga mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻi he Tohi Tapú pea mo e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻi onopooni ʻo e tuí. ʻI hoʻo hokohoko atu ke fai ho lelei tahá, hoko ʻo tuipau ko Sihova “ʻoku ʻikai ke taʻemāʻoniʻoni . . . ke ne fakangaloʻi [hoʻo] ngāué.” (Lau ʻa e Hepelū 6:10.) Hokohoko atu ke fiefia ʻi he ngāue kia Sihová, ʻo ʻiloʻi ʻokú ne houngaʻia ʻi hoʻo ngaahi feinga ʻaufuatō ke fakahōifuaʻi iá.

HIVA 65 Ke Laka ki Muʻa!

a Ko kitautolu kotoa ʻe lava ke tau maʻu ʻaonga mei he vakai ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e niʻihi kehé. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei ai. Ko e kupu ko ení te ne tokoniʻi kitautolu ke tauhi maʻu ʻetau fiefiá pea fakaʻehiʻehi mei he tauhele ʻo e hoko ʻo hīkisia pe loto-siʻi ʻi heʻetau vakai ki he meʻa ʻoku malava ke fakahoko ʻe he niʻihi kehé.

b FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Ko ha tokoua naʻá ne ngāue ʻi Pēteli ʻi heʻene kei talavoú. Naʻá ne mali pea tāimuʻa mo hono uaifí. Hili ʻa e ʻi ai ʻena fānaú, naʻá ne akoʻi kinaua ʻi he ngāue fakafaifekaú. ʻI he taimí ni ʻi heʻene taʻumotuʻá, ʻokú ne hokohoko atu ke fai hono lelei tahá, ʻo faifakamoʻoni ʻi he faitohí.