1. Junam rukʼ ri kubʼij pa Eclesiastés 7:20, ¿jas jun jastaq xubʼij ri qʼatal tzij Salomón?

 RI QʼATAL tzij Salomón xubʼij wariʼ: «Man kʼo ta kʼu jun cho ri uwach Ulew ri sibʼalaj ta tzʼaqat ri kubʼan ta amaqʼel ri utz ri mawi ta jumul ma ta kmakunik» (Ecl. 7:20). Wariʼ qastzij rumal che qonojel oj ajmakibʼ (1 Juan 1:8). Rumal laʼ rajawaxik chqe che ri Dios kukuy ri qamak.

2. ¿Jas kqanaʼo are chiʼ jun qachiʼl kukuy ri qamak?

² Qonojel qabʼanom kʼax che jun qachiʼl rumal ri xqabʼij o ri xqabʼano. Y kqataʼ kuybʼal qamak rumal che kqaj taj che kojuchʼabʼej ta chik. Y, ¿jas kqanaʼo chiʼ kukuy ri qamak? Sibʼalaj kojkikot riʼ are chiʼ kukuyu.

3. ¿Jas kqetaʼmaj na pa wajun kʼutunem riʼ?

³ Qonojel kqaj che ri Jehová kux qachiʼl, are kʼu jujun taq mul weneʼ kqabʼij o kqabʼan jun jastaq che utz ta krilo. ¿Jasche qas qetaʼm che ri Jehová qas kraj kukuy ri qamak? ¿Jasche kqabʼij che ri Jehová junam ta kubʼan che ukuyik ri qamak kukʼ ri kkibʼan ri e winaq? ¿E jachin kkuy ri kimak?

4. ¿Jasche qetaʼm che ri Jehová qas kraj kukuy ri qamak?

⁴ Ri Biblia kubʼij che ri Dios qas kraj kukuy ri qamak. Jun kʼutbʼal, are chiʼ ri Jehová xukoj jun ángel rech xtzijon rukʼ ri Moisés pa ri juyubʼ Sinaí, xubʼij wariʼ: «¡Ri Ajawaxel!  ¡Ri Ajawaxel! ¡Dios junalik, xuqujeʼ toqʼobʼisal wachaj, kochʼonel xuqujeʼ nim pa loqʼoqʼebʼal kʼuxaj xuqujeʼ qastzij! Ri kkanaj jik pa ri loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx pa kiwiʼ kʼi mil taq ijaʼlil, xuqujeʼ kusach mak che ri bʼanoj etzelal, ri kʼulelanik xuqujeʼ ri makaj» (Éx. 34:6, 7). Ri Jehová sibʼalaj kutoqʼobʼisaj kiwach ri e winaq che xkibʼan jun nimalaj makaj are kʼu kkaj kkiya kan ubʼanik (Neh. 9:17; Sal. 86:15).

5. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 103:13, 14, ¿jas kubʼan ri Jehová che qilik rumal che qas retaʼm qawach?

⁵ Rumal che are ri Jehová xojbʼanowik, qas retaʼm qawach. ¡Wariʼ sibʼalaj nim ubʼanik! (Sal. 139:15-17). Ri areʼ retaʼm che oj ajmakibʼ y rumal laʼ retaʼm ronojel ri qakʼulmam pa qakʼaslemal. ¿Jas kubʼan ri Jehová rukʼ ronojel ri retaʼmam chqij? Kubʼano che kutoqʼobʼisaj qawach (Sal. 78:39; chasikʼij uwach Salmo 103:13, 14).

6. ¿Jas ubʼanom ri Jehová che ukʼutik che qas kraj kukuy ri qamak?

⁶ Ri Jehová ukʼutum che qas kraj kukuy ri qamak. Ri areʼ retaʼm che rumal ri xubʼan ri Adán, qonojel oj ajmakibʼ y rumal laʼ kojkamik (Rom. 5:12). Rumal laʼ kʼo ta kojkunik kqabʼano rech kqesaj qibʼ pa uqʼabʼ ri makaj y kojkun taj kqatoʼ jun chi winaq chuwach (Sal. 49:7-9). Are kʼu ri Dios xutoqʼobʼisaj qawach y rumal laʼ xubʼan jun jastaq. Pa Juan 3:16, kubʼij che xuya ri Jesucristo, ri uKʼojol, rech xkam rumal qech (Mat. 20:28; Rom. 5:19). Ri Jesús xkam rumal kech konojel ri winaq che kekojon chrij rech kekolotaj kanoq (Heb. 2:9). ¿La kojkunik kojchoman chrij ri nimalaj qʼoxom che xunaʼ ri Jehová are chiʼ xril ri nimalaj kʼax che tajin kuriq ri Jesús y tekʼuriʼ xkamik? Wet ri Jehová kraj taj kukuy ri qamak, ¿jas upatan riʼ ri ukamikal ri Jesús?

7. Chabʼij ri kibʼiʼ e jujun taq winaq che ri Jehová qas xukuy ri kimak.

⁷ Pa ri Biblia kʼo kʼutbʼal chkij kʼi taq winaq che ri Jehová qas xraj xukuy kimak (Efes. 4:32). Weneʼ kpe pa ijolom ri xukʼulmaj ri Manasés. Che are  jun achi che xubʼan itzelalaj taq jastaq chuwach ri Jehová. Xeʼuqʼijilaj e tyox, xeʼuporoj ri e ralkʼwal che uyaʼik tabʼal toqʼobʼ chkiwach. Xuqujeʼ xunim jun tyox pa rachoch ri Jehová, che are jun chʼajchʼoj lugar. Rumal laʼ ri Biblia kubʼij wariʼ chrij: «Sibʼalaj e itzel taq ri e ubʼanoj chuwach ri Ajawaxel, ri xukʼis retzelaxik ribʼ chuwach» (2 Crón. 33:2-7). Ri Manasés xukʼex ri ubʼantajik, y ri Jehová xukuy ri umak, rumal laʼ xutzalij chi jumul pa ri ukʼolbʼal rech kuqʼat tzij (2 Crón. 33:12, 13). Jun chi winaq che je xubʼano are ri David, ri areʼ xubʼan nimaʼq taq mak, xmakun rukʼ ri Bat-Seba y xukamisaj ri rachajil. Are kʼu, chiʼ ri David xuchʼobʼo che xmakun chuwach ri Jehová y xukʼex ri ubʼantajik, ri Jehová qas xukuy ri umak (2 Sam. 12:9, 10, 13, 14). Rukʼ wariʼ kojkunik kqabʼij che ri Jehová qas kraj kukuy ri qamak. Chanim riʼ kqil na, jasche junam ta kubʼan che ukuyik ri qamak kukʼ ri kkibʼan ri e winaq.

8. ¿Jasche nim ubʼanik che ri Jehová are jun utzalaj qʼatal tzij are chiʼ kukuy ri qamak?

⁸ Ri Jehová are «ri sukʼalaj qʼat[al] tzij» (Gén. 18:25). Jun utzalaj qʼatal tzij rajawaxik che retaʼm ronojel ri e taqanik che kkoj che uqʼatik tzij. Ri Jehová je ubʼanik, rumal che xaq xiw ta are jun Qʼatal tzij xaneʼ xuqujeʼ are jun ajYaʼol pixabʼ (Is. 33:22). Kʼo ta nijun winaq kjunamataj rukʼ ri Jehová che retaʼmaxik jachike ri utz y ri utz taj. Jun chi jastaq che rajawaxik kubʼan jun qʼatal tzij are che qas retaʼm ronojel ri xkʼulmatajik are chiʼ majaʼ kuqʼat tzij. Ri Jehová je ubʼanik y kʼo ta kjunamataj rukʼ.

9. ¿Jas kril ri Jehová rech kuchomaj we kukuy ri qamak o kukuy taj?

⁹ Ri Jehová kjunamataj ta rukʼ jun qʼatal tzij che xa winaq. Ri areʼ retaʼm ronojel chrij jun jastaq che kkʼulmatajik (Gén. 18:20, 21; Sal. 90:8). Kuqʼat ta tzij xa rumal ri kuta o krilo. Retaʼm che ri winaq kkibʼan jujun jastaq rumal che are ri kesam chrij ri kitat kinan, ri xekʼiy wi, ri winaq e kʼo kukʼ, ri kichomanik y ri kkinaʼo. Rukʼ wariʼ kqachʼobʼo che ri Jehová qas retaʼm ri kʼo pa qanimaʼ, retaʼm ri rumal che kqabʼan jun jastaq y ri kqaj kqabʼano. Kʼo ta jun jastaq che mat retaʼm areʼ (Heb. 4:13). Ri Jehová qas retaʼm qawach rumal laʼ kukuy qamak.

10. Junam rukʼ ri kubʼij Deuteronomio 32:4, ¿jasche kqabʼij che ri kubʼan ri Jehová che uqʼatik tzij amaqʼel utz?

¹⁰ Ri kubʼan ri Jehová che uqʼatik tzij amaqʼel utz. Are chiʼ kusach makaj, are ta krilo jas kkaʼy ri winaq, we qʼinom, we nim ubʼanik o we kʼo nim retaʼmabʼal (1 Sam. 16:7; Sant. 2:1-4). Kuya taj kqaya pwaq che ri Jehová rech kukuy ri qamak (2 Crón. 19:7). Y kubʼan taj xaq xiw rumal ri kunaʼo (Éx. 34:7). Rumal laʼ, ri Jehová are ri utzalaj qʼatal tzij rumal che qas kuchʼobʼ ri kqanaʼo y ri kojriqitaj wi (chasikʼij uwach Deuteronomio 32:4).

11. ¿Jasche ri kubʼan ri Jehová che ukuyik ri makaj kjunamataj ta rukʼ ri kubʼan ri winaq?

¹¹ Ri xetzʼibʼan ri Escrituras Hebreas xkichʼobʼo che ri kubʼan ri Jehová che ukuyik ri makaj kjunamataj ta rukʼ ri kkibʼan ri winaq. Rumal laʼ jujun taq mul xkikoj ri tzij kuyunik che junam rukʼ  ri kubʼij jun wuj «are kchʼaw chrij ri kubʼan ri Dios che ukuyik umak jun winaq, che kjunamataj ta rukʼ ri kubʼan ri winaq che ukuyik makaj» (Sinónimos del Antiguo Testamento, traducción y adaptación de Santiago Escuain). Xaq xiw ri Jehová kʼo uchuqʼabʼ che ukuyik umak jun winaq. Rumal laʼ, ¿jas kqanaʼo are chiʼ ri Jehová kukuy qamak?

12, 13. a) ¿Jas kkiriq ri winaq che kkuy kimak rumal ri Jehová? b) ¿La kopan jun qʼij che Jehová kukuy ta chi ri qamak?

¹² Are chiʼ qas kqakojo che ri Jehová xusach ri qamak kuya «jamaril ch[q]e». Wariʼ kraj kubʼij che kqanaʼ jamaril pa ri qachomanik y kʼo jun utzalaj retaʼmabʼal qakʼuʼx. Kqanaʼ ta wariʼ are chiʼ jun winaq kukuy qamak, xaq xiw kqanaʼo are chiʼ ri Jehová kojukuyu (Hech. 3:19). Rumal che are chiʼ ri Jehová kusach ri qamak kubʼano che kojux chi jumul rachiʼl. Jetaneʼ che kʼo ta xkʼulmataj chqaxoʼl.

¹³ Are chiʼ ri Jehová kukuy umak jun winaq kukʼaq ta chi chupalaj pa jun chi qʼij o kukʼajisaj uwach rukʼ ri xubʼano (Is. 43:25; Jer. 31:34). Ri Jehová unajtajisam ri qamak chqe «jachaʼ unajtajisam ri elebʼal qʼij rukʼ ri uqajebʼal qʼij» (Sal. 103:12). b Are chiʼ kqachʼobʼ ri kubʼan ri Jehová che ukuyik ri qamak kubʼan chqe che kojmaltyoxin che y kqaya nim uqʼij (Sal. 130:4). Are kʼu, ¿e jachin kukuy kimak ri Jehová?

14. ¿Jas qetaʼmam chrij ri kubʼan ri Jehová che ukuyik makaj?

¹⁴ Rukʼ ronojel ri qilom chik, qachʼobʼom che ri Jehová kukuy ta makaj rumal che xa nitzʼ o sibʼalaj nim. Xuqujeʼ qetaʼmam chik che ri Jehová retaʼm jachin kukuy umak rumal che are ri ajBʼanol qe, ajYaʼol pixabʼ y are Qʼatal tzij. Rumal laʼ, ¿jas jastaq kril ri Jehová che jun winaq are chiʼ kukuy umak?

15. Junam rukʼ ri kubʼij pa Lucas 12:47, 48, ¿jas kril ri Jehová che jun winaq are chiʼ kukuy umak?

¹⁵ Jun chi jastaq che kril ri Jehová are che we ri winaq qas xuchʼobʼo che utz ta  ri xubʼano. Wariʼ xuya ubʼixik ri Jesús pa Lucas 12:47, 48 (chasikʼij uwach). Are chiʼ jun winaq kubʼan jun jastaq y retaʼm che utz taj, tajin kmakun chuwach ri Dios. Weneʼ kkuy ta umak rumal (Mar. 3:29; Juan 9:41). Are kʼu are chiʼ kqachʼobʼo che ri xqabʼano utz taj, ri Jehová kukuy ri qamak. Rumal laʼ, rajawaxik kqetaʼmaj chi jun jastaq che kubʼan ri Jehová are chiʼ kukuy makaj.

16. ¿Jas kraj kubʼij ukʼexik kʼaslemal y jasche nim ubʼanik?

¹⁶ Ri Jehová krilo we ri winaq qas kraj kukʼex ri ukʼaslemal. Are chiʼ jun winaq kubʼan wariʼ kukʼex ri uchomanik, ri kubʼano y ri ubʼantajik. Xuqujeʼ kunaʼ jun nimalaj bʼis pa ranimaʼ rumal ri utz taj xubʼano. Are kʼu xaq xiw ta wariʼ, xaneʼ rajawaxik kuchʼobʼo che xmakunik rumal che xqaj ri rachilanik rukʼ ri Jehová. Chojchoman chi jumul chrij ri kikʼutbʼal ri e qʼatal taq tzij Manasés y David. E areʼ xsach kimak rumal ri Jehová rumal che qas xkaj xkikʼex kikʼaslemal, paneʼ sibʼalaj nim ri makaj xkibʼano (1 Rey. 14:8). Rumal laʼ, ri Jehová kukuy ri makaj we ri winaq qas kraj kukʼex ri ukʼaslemal. Xaq xiw ta rajawaxik kbʼison rumal ri umak xaneʼ kukʼut rukʼ ri kubʼano. c Rumal laʼ, chqilaʼ chi jun jastaq che kril ri Jehová are chiʼ kukuy ri makaj.

17. Junam rukʼ ri kubʼij Isaías 55:7, ¿jas kraj kubʼij uyaʼik kan ri makaj y jas kojutoʼ wi rech kojqaj ta chi jumul chupam?

¹⁷ Ri jun chi jastaq che kril ri Jehová chiʼ kukuy ri makaj, are che ri winaq qas kraj kuya kan ubʼanik ri umak y kumaj ubʼanik ri kqaj chuwach ri Jehová (chasikʼij uwach Isaías 55:7). Xuqujeʼ rajawaxik che ri winaq kukʼex ri uchomanik rech junam kchoman rukʼ ri Jehová (Rom. 12:2; Efes. 4:23). Rajawaxik qas kraj kuya kan ri itzel taq chomanik y ri itzel taq jastaq (Col. 3:7-10). Are kʼu ksach ta chqe che rech ri Jehová kukuy ri qamak rajawaxik kojkojon chrij ri tojbʼal mak che xuya ri Jesús. Are chiʼ ri Jehová  krilo che qas kqakoj qachuqʼabʼ che ukʼexik ri qakʼaslemal, kukuy ri qamak (1 Juan 1:7).

18. ¿Jas qetaʼmam chrij ri kubʼan Jehová che ukuyik ri makaj?

¹⁸ Chqilaʼ chi jumul ri e chomanik nim kibʼanik che xqetaʼmaj pa wajun kʼutunem riʼ. Kʼo ta jun winaq kjunamataj rukʼ ri kubʼan Jehová che ukuyik makaj. Nabʼe, are che ri areʼ amaqʼel kraj kukuy ri makaj. Ukabʼ, ri areʼ retaʼm ronojel ri qabʼantajik y retaʼm we qas rukʼ ronojel qanimaʼ kqaj kqakʼex ri qakʼaslemal. Y, urox, are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak kukʼaq ta chi chqapalaj. Rumal laʼ kojkunik kkʼojiʼ jun chʼajchʼojalaj retaʼmabʼal qakʼuʼx y kojqaj chuwach ri Jehová.

19. ¿Jasche kojkunik kojkikotik paneʼ kʼa kojmakun na rumal che oj ajmakibʼ?

¹⁹ Rumal che oj ajmakibʼ, amaqʼel kqabʼan jastaq che utz taj. Rumal laʼ ri kubʼij pa ri wuj Perspicacia para comprender las Escrituras, volumen 1, uxaq 209 kukubʼsaj qakʼuʼx, kubʼij: «Rajawaxik taj che ri winaq sibʼalaj kbʼisonik y amaqʼel kchoman chrij ri utz taj xubʼano, rumal che ri Jehová retaʼm che ri winaq xa ajmak rumal laʼ kutoqʼobʼisaj uwach (Sl 103:8-14; 130:3). We kukoj uchuqʼabʼ che unimaxik ri Dios, chkikot rumal wariʼ (Flp 4:4-6; 1Jn 3:19-22)». ¿La mat qastzij che wariʼ sibʼalaj kukubʼsaj qakʼuʼx?

20. ¿Jas kqetaʼmaj pa ri jun chi kʼutunem?

²⁰ Sibʼalaj kqamaltyoxij che ri Jehová rumal che kukuy ri qamak, we qas kqaj kqaya kan ubʼanik ri itzelal. Are kʼu, ¿jas kqabʼan che resaxik uwach? ¿Jas kjunamataj ri kubʼan Jehová che ukuyik makaj rukʼ ri kqabʼan oj y jas kjunamataj ta wi? ¿Y jasche rajawaxik kqachʼobʼ wariʼ? Ri urespuestas kqariq na pa ri jun chi kʼutunem.