Nafyelwe mu 1935 mu Darlaston, incende imo mu England ukwaba sana ifyushi ifyafiita pa mulandu na maindastri. Nalimo ilyo nali ne myaka 4, abafyashi bandi balitendeke ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Ilyo nafishishe imyaka 15, nalishininkishe ukuti ifyo nalesambilila e cine. E ico mu 1952 ninshi ndi ne myaka 16 nalibatishiwe.

Pa nshita imo ine natendeke ukubomba nga kalemba ku kampani uko balepanga ifyela fya myotoka e lyo ne fya kubomfya pa kubomba imilimo imo. Uyu mulimo naliutemenwe icine cine.

Nalingile ukupingulapo bwino ifya kucita ilyo kangalila wa muputule anjebele ukuti ndetungulula Isambililo lya Baibolo pa Cilonganino, mu cilonganino nali ica Willenhall. Calinkosele ukupingulapo pantu nalelongana ku filonganino fibili. Mu kati ka mulungu naleya mu kulongana ku cilonganino icapaleme no ko nalebombela mu Bromsgrove, apalepele amakilomita 32 ukufuma ku ng’anda. Lyena pa mpela ya mulungu nga nabwelelamo ku ng’anda ku bafyashi, nalelongana mu cilonganino icali mu Willenhall.

Apo nalefwaya sana ukutungilila icilonganino ca kwa Yehova, nalisumine ifyo kangalila wa muputule anjebele. Nomba ici calolele mu kuti nalingile ukuleka incito nalebomba kabili iyo natemenwe sana. Ifi nalekele ukuti Yehova alentungulula calengele ukuti mbe ne nsansa sana ica kuti nshilanguluka pa fyo nasalilepo ukucita.

Ilyo nalelongana mu cilonganino ca mu Bromsgrove, nalishibene na nkashi uwayemba kabili uwatemenwe sana ifya kwa Lesa, Anne. Twalyupene mu 1957 lyena twalibombele pamo bupainiya bwa nshita yonse, bupainiya bwaibela, umulimo wa kwenda e lyo na pa Bethel. Ifyo ba Anne bantungilila ubumi bwandi bonse fyalilenga ndeba ne nsansa.

Mu 1966, twalitemenwe sana ilyo batwitile kwi Sukulu lya Gileadi ilyalenga 42. Pa numa ye sukulu batutumine ku calo ca Malawi, icalo uko abantu baba ne nsansa. Nomba ico tushaishibe ca kuti tatwali no kukokolako kuli ici calo.

Twafikile mu Malawi pa 1 February, 1967. Mu mweshi wa kubalilapo twalesambilila ululimi lwa muli ici calo. Lyena pa numa, naishileba kangalila wa citungu. Twalebomfya motoka iyo bamo balemona kwati kuti yapita na pa mumana, pantu yale-enda fye apali ponse. Nomba ifi abantu baletontonkanya tafyali fya cine, motoka yalepita fye mu menshi ayanono. Inshita shimo twaleikala mu ng’anda ya fyani kabili mu nshita ya mainsa twalebika itenti pa mutenge pa kuti taileloka. Ifyo twaleikala ilyo twatendeke fye bumishonari fyalyafishe, lelo twalitemenwe umulimo wa bumishonari.

Mu April, naishileishiba ukuti ubuteko mu calo ca Malawi bwali no kutendeka ukutucusha. Nalyumfwile pa cilimba ifyo bakateka ba ku Malawi ba Dr. Hastings Banda balandile pa Nte sha kwa Yehova. Batile Inte sha kwa Yehova tabalelipila imisonko kabili baleletela ubuteko amafya. Kwena ifi balandile bwali bufi. Twalishibe ukuti icalengele balande ifi ni filya fine tushaleitumpa mu fikansa fya calo e lyo sana sana na filya twalekaana ukushita amakardi ya kuba membala wa kabungwe ka mapolitiki.

Mu September twalibelengele mu nyunshipepala ifyo kateka alandile ukuti ale-eba aba bwananyina ukuti baleleta amafya mu calo. Ilyo kateka akumene na bantu bakwe, alandile ukuti tapali no kukokola ubuteko bwali no kubinda Inte sha kwa Yehova. Pa 20 October 1967, ubuteko bwa mu Malawi bwalibindile Inte sha kwa Yehova. Tapakokwele, bakapokola e lyo na babomfi abamona abantu abaleingila mu calo balishile mu kwisala Bethel kabili balitamfishe na bamishonari mu calo.

Pa numa ya kuba mu cifungo pa nshiku shitatu, balitutwele ku Mauritius icalo ico ubuteko bwa Britain bwakwetepo amaka. Nomba ubuteko bwa muli cilya calo bwalitukenye ukwikala  muli cilya calo nga bamishonari. E ico twaile ku Rhodesia (icalo ico beta pali ino nshita ukuti Zimbabwe). Ilyo twafikile ku Zimbabwe, twasangile umubomfi uumona abantu abaleingila mu calo umukali kabili alitukenye ukwingila mu calo, atile: “Nabamutamfya mu Malawi kabili nabamukaanya ukwikala mu Mauritius, mulemona ukuti twalamusuminisha ukwikala mu Zimbabwe?” Ba Anne balitendeke ukulila. Calemoneka kwati tapali uwaletufwaya! Pali ilya nshita, nalefwaya fye ukubwelelamo ku mwesu ku England. Basukile batusuminisha ukwikala ubushiku bumo pa Bethel kabili batwebele ukuti ubushiku bwakonkelepo twalingile ukuyacita lipoti ku maofeshi yakalamba aya balolekesha pa bantu bengila mu calo. Twalinakile icine cine, lelo twalitwalilile ukulolesha kuli Yehova ukuti e walatwafwa. Ubushiku bwakonkelepo, twalipapile ilyo batusuminishe ukwikala mu Zimbabwe nga beshile fye mu kutandala. Nshakalabe ifyo naumfwile bulya bushiku. Nalicetekele ukuti Yehova e waletulanga inshila umwa kwenda.

Ilyo nali pa Bethel ya mu Zimbabwe, nalebombela ku Dipartimenti ya Mulimo, kabili nine nalebombela pa milimo iyakumine icalo ca Malawi e lyo na Mozambique. Bamunyinefwe mu Malawi balebacusha sana. Umulimo umo uo nalebomba wa kupilibula amalipoti ayo bakangalila ba ku Malawi baletuma. Icungulo bushiku cimo, ilyo nalebombela pali lipoti imo nalililile ilyo nabelengele ifyo bamunyinefwe na bankashi balebacusha mu Malawi. * Na lyo line, ifyo bali aba cishinka, ifyo bali ne citetekelo ne fyo baleshipikisha fyalinkoseleshe sana.—2 Kor. 6:4, 5.

Twalebombesha pa kuti bamunyinefwe abashele mu Malawi e lyo na bafulumukile ku Mozambique batwalilile ukupokelela impapulo. Abalepilibula impapulo mu Chichewa, ululimi ulo abantu abengi mu Malawi balanda sana bakukiile mu Zimbabwe pa farmu ya kwa munyinefwe. Alikuliile bamunyinefwe amayanda e lyo ne ofeshi umwa kubombela. Bamunyinefwe balitwalilile ukubomba umulimo uwacindama uwa kupilibula impapulo ishilanda pali Baibolo.

Twalipekenye ukuti bakangalila ba miputule aba ku Malawi balelongana ukulongana kwa citungu ukwa Chichewa ku Zimbabwe cila mwaka. Nga bafika ku Zimbabwe, balebapeela ama autulaini ya kulongana kwa citungu. Lyena nga babwelelamo ku Malawi, balebomfya aya ma autulaini ukulanda amalyashi mu filonganino fyalekanalekana mu Malawi. Umwaka umo ilyo bakangalila ba muputule baishile ku Zimbabwe, twalipekenye ukuti kube Isukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ilyali no kukoselesha aba bakangalila.

Mu February 1975, naliile mu kumona ba Nte ba ku Malawi abafulumukile ku Mozambique. Nasangile ukuti aba bamunyinefwe balekonka sana ifyo icilonganino ca kwa Yehova catantike ifintu, ukubikako fye ne fyo calesonta ibumba lya baeluda. Aba baeluda basontele, balebomba imilimo iingi pamo ngo kulanda amalyashi ya ku cintubwingi, ukulanshanya ilembo lya bushiku na Ulupungu lwa kwa Kalinda e lyo no kulongana kukalamba. Mu nkambi baleikala balipekenye bwino sana ifintu kwati fye ni pa kulongana kwa citungu. Balikwete amadipartimenti pamo nga aya ku busaka, dipartimenti ya kwakanya ifya kulya e lyo na balinshi. Aba bamunyinefwe aba citetekelo balinkoseleshe sana ifyo Yehova abafwile ukuteyanya bwino ifintu.

Ku kupwa kwa ba 1970, Bethel ya mu Zambia e yatendeke ukwangalila imilimo ya mu Malawi. Lelo nshalekele ukutontonkanya pali bamunyinefwe na bankashi aba mu Malawi, nalebapepelako nga filya fine na bamunyinefwe bambi balecita. Apo nali muli Komiti ya Musambo iya mu Zimbabwe, ilingi nalekumana na bamunyinefwe abalefuma ku maofeshi yakalamba e lyo na bamunyinefwe abalefuma ku Malawi, ku South Africa na ku Zambia. Lyonse nga twakumana, twaleipushanya atuti: “Finshi fimbi ifyo twingacitila aba bwananyina mu Malawi?”

Mu kuya kwa nshita balilekele ukucusha sana aba bwananyina mu Malawi. Bamunyinefwe abafulumukile ku fyalo fimbi balitendeke  ukubwelelamo ku Malawi, e lyo abashele mu Malawi balilekele ukubacusha sana. Ifyalo fya mupepi fyalitendeke ukusuminisha Inte sha kwa Yehova ukulabila imbila nsuma, ukulalongana kabili fyalifumishepo ne fibindo fyababindile. Mu 1991, icalo ca Mozambique na co califumishepo ifibindo. Lelo twaleyipusha atuti, ‘Ni lilali ba Nte mu Malawi bakabafumishapo ifibindo?’

Mu 1993 ifintu fyalyalwike mu Malawi kabili ubuteko bwalifumishepo ifibindo bwabikile pa Nte sha kwa Yehova. Tapakokwele ukutula apo ifi fyacitikile, mishonari umo anjipwishe ukuti, “Bushe mukabwelelamo ku Malawi?” Pali iyi nshita ninshi ndi ne myaka 59, e ico namwaswike ukuti, “Awe, ninkula!” Lelo bulya bwine bushiku, twalipokelele meseji ukufuma kwi Bumba Litungulula iyo batwebele ukuti twalingile ukubwelelamo ku Malawi.

Twalitemenwe sana umulimo twalebomba mu Zimbabwe, kanshi calitukosele ukupingulapo ifya kucita. Twali sana ne nsansa mu Zimbabwe kabili twalipangile ne fibusa ifingi. Aba mwi Bumba Litungulula batwebele ukuti nga tulefwaya kuti twatwalilila ukwikala mu Zimbabwe. Kanshi atulafwaya nga twasalilepo fye ukwikala mu Zimbabwe. Lelo ndeibukisha, naletontonkanya pa fyo Abrahamu na Sara bashile ing’anda yabo iisuma ninshi bakote pa kuti fye bomfwile ifyo Yehova abebele ukucita.—Ukute. 12:1-5.

Twasalilepo ukukonka ifyo icilonganino ca kwa Yehova catwebele ukuti tubwelelemo ku Malawi pa 1 February, 1995. Kabili ubu bwali e bushiku ubo twakumenye imyaka 28 ukutula apo twailile ku Malawi umuku wa kubalilapo. Ukwabula no kupoosa inshita, balipangile Komiti ya Musambo umo nali na bamunyinefwe bambi babili kabili ilyo line fye twalitendeke ukuteyanya ifyo umulimo wa kubila imbila nsuma e lyo no kulongana wali no kulabombwa.

Ala lipaalo ukumona uko umulimo wa kwa Yehova walelunduluka lubilo lubilo mu kashita fye akanono! Impendwa ya bakasabankanya yalikulileko, ukufuma pali 30,000 mu 1993 kabili mu 1998 yaishilecila pali 42,000. * Ibumba Litungulula lyalitusuminishe ukuti tukuule Bethel iipya pa kuti tulesakamana bwino bakasabankanya abaile balefulilako fye. Twalishitile impanga mu Lilongwe iyakwete ama hekita 12 kabili balinsontele ukuba muli komiti ya makuule.

 Mu May 2001, munyinefwe Guy Pierce uwa mwi Bumba Litungulula e walandile ilyashi ilya kupeela ici cikuulwa. Ba Nte ba mu Malawi ukucila pali 2,000 e basangilwe kuli ili lyashi kabili abengi pali aba balibatishiwe ukucila pa myaka 40. Aba bamunyinefwe na bankashi balishipikishe ifyo balebacusha pa myaka iingi ilyo babindile Inte sha kwa Yehova mu Malawi. Nangu ca kuti bali bapiina, balikwete icitetekelo na bucibusa bwakosa na Yehova. E ico kanshi balitemenwe ukumona Bethel iipya iyo bakuulile. Konse uko wapitila pa Bethel, baleimba inyimbo sha Bufumu mu lulimi lwabo. Nshabala nsangwapo ku kulongana ukwaweme ngo ku. Calengele nashininkisha ukuti Yehova alapaala bonse abashipikisha ilyo balebacusha.

Ilyo twapwile ukukuula Bethel, nalitemenwe sana pantu nomba balitendeke ukumpeela amalyashi aya kupeela Amayanda ya Bufumu. Aba bwananyina mu Malawi baletasha sana filya icilonganino ca kwa Lesa catendeke ukulakuula Amayanda ya Bufumu mu fyalo ifipiina. Kale aba bwananyina balelonganina mu fikuulwa ifyo balepangila ne fimuti fya milemu. Balebomfya amatanda pa kupanga umutenge lyena balekuula apa kwikala. Nomba balitendeke ukukuula Amayanda ya Bufumu ukubomfya amatafwali ayo baletama abene no kuyoca mu cibili. Lelo apa kwikala pena balefwaya ukutwalilila ukwikala pa mabenchi pantu pe benchi limo paleikala abantu abengi.

Naliba sana ne nsansa pa kumona ifyo Yehova afwa abantu abengi ukuba abakalamba mu fya kwa Lesa. Bamunyinefwe abalumendo mu Africa balelenga ndeba sana ne nsansa nga namona ifyo balefwaisha ukubomba e lyo ne fyo balebomba bwino imilimo iyo icilonganino ca kwa Lesa calebasambilisha. Ne ci calengele balebapeela imilimo iingi iya kubomba pa Bethel e lyo na mu cilonganino. Aba mu filonganino baletasha sana pali bakangalila ba miputule aba mu Malawi abo basontele kabili abengi pali aba bali na bena mwabo. Nangu ca kuti abantu abengi ukubikako na balupwa bale-enekela aba baupana ukukwata abana, aba bakangalila ba miputule bena basalilepo ukukanakwata abana pa kuti balebombesha mu mulimo wa kwa Yehova.

Pa numa ya kubombela mu Africa imyaka 52, naishiletendeka ukulwala. Ibumba Litungulula lyalisuminishe ifyo Komiti ya Musambo yapingwile ukuti tuleya mu kubombela ku Britain. Twalyumfwile ububi ukusha umulimo uo twatemenwe, na lyo line bamunyinefwe na bankashi pano pa Bethel ku Britain balatusunga fye bwino.

Nshilanguluka ifi nasalilepo ukuti Yehova alentungulula no kunanga inshila umwa kuya. Nga nashintilile pa mano yandi, ubumi bwandi nga tabwaba nge fyo bwaba pali ino nshita. Yehova alishibe ifyo nalingile ukucita pa kuti ntambalike inshila shandi. (Amapi. 3:5, 6) Ilyo nali umulumendo, nalitemenwe sana ukumona ifyo balebomba imilimo pa kampani iikalamba apo nalebomba. Lelo icilonganino ca kwa Yehova cena calimpeela imilimo iyalenga mbe ne nsansa. Ukulanda fye icishinka, ukubombela Yehova kwalilenga mbe sana ne nsansa kabili nkatwalilila fye ukuba ne nsansa.