Na yabe̱ nde o Darlaston o mbu 1935, o epas’a mundi ewo̱ ya Inglisi owe̱ni miyo m’ebolo mi tano̱ jita. Ke̱ na be̱n mbu mine̱i nde bayedi bam ba botedino̱ jokwa Bibe̱l na Mboṅ a Yehova. Na po̱ino̱ lambo ka 15 mbu, na ta na mábe̱ mbaki ná mbale̱ ni, na mba na dubisabe̱ so̱ o 1952 ke̱ na be̱n 16 mbu.

O mulemlem ma ponda, na botedi jokwa ebolo o diyo diwo̱ lena di ta di po̱ngo̱ belongisan ba mutoa. Na botedi so̱ o longabe̱ o be̱ne̱ epol’a mweńa o diyo, ebolo yena na bwane̱no̱ muńe̱nge̱ jita.

Na ta nangame̱n no̱ngo̱ bedomsedi ba mweńa ponda muboled’ebondo mō̱ a baise̱no̱ mba ná na die̱le̱ jokwa la kalati o mwemba mam o Willenhall. Nde e si ta bu o no̱ngo̱ be bedomsedi. O ni ponda, na ta nukea o myemba miba. Oteten a woki, na ta nukea o mwemba mu ta be̱be̱ na wum’am y’ebolo o Bromsgrove, lambo ka 32 kilometa na mboa. Nde o su la woki, na ta be̱ na timbi te̱ omboa bayedi bam, na mukea nde o mwemba ma Willenhall.

Kana na tano̱ na pula sue̱le̱ bebokedi ba Yehova, nemedi bebeledi ba nu muboled’ebondo, to̱ná nik’e wusano̱ bola ná ne̱se̱le̱ ebolo na tano̱ na to̱ndo̱ jita. Je̱se̱le̱ ná Yehova a die̱le̱ longe̱ lam o ni ponda di boli ná na be̱ne̱ longe̱ lena na s’ombwe̱no̱ to buńa.

Na tano̱ nukea o mwemba ma Bromsgrove, na dongame̱n mudo̱led’a munańango mō̱ nu mabelabe̱ ná Anne, na nu to̱ndi pe̱ mambo ma mudī. Di bane̱ o mbu 1957, di bo pe̱ muńe̱nge̱ o bolea ka paonia ya ponda mususu, paonia ya tobotobo, o ebol’a ebondo, na o Bete̱l. Anne a boli ná na be̱ muńe̱nge̱ o longe̱ lam le̱se̱.

O mbu 1966, di bo muńe̱nge̱ jita o jukea o klasi ni londe̱ 42 ńa Gilead. Di lomabe̱ nde o Malawi, ekombo Afrika e biane̱ ońola muyao ma baje̱ oten na bia labu la kasa be̱n. Di si ta di bia ná di si me̱nde̱ jinda owo.

Di tunge̱ nde o Malawi o 1 ba Ngo̱nde̱ 1967. Ombusa biso̱ tombise̱ mo̱di mō̱ o jokwa eyeme̱, di botedi ebol’a bebondo. Di ta di be̱ne̱ mutoa mō̱ mwena bato ba tano̱ bo̱nge̱le̱ ná be̱ ná ba duane̱ mo̱ o bepolo be̱se̱, name̱ne̱ pe̱ na o mo̱pi. Nde nik’e si ta mbale̱. Di we̱li nde kata besaka ba madiba buka te̱. Ponda iwo̱, di ta nde di ja o milongi ma ngonja, di tano̱ di we̱le̱ tapoti o muńua o pond’epupa. To̱ná di botedino̱ ebol’asu ya muloloma na mitakisan, di ta di to̱ndo̱ mo̱!

O mo̱di ma Dibaba, na so̱ṅtane̱ ná di me̱nde̱ kusa mitakisan mi mawe̱ na manea. Na sengi ekwali ewo Sango ekombo a Malawi Hastings Banda a bolino̱ o radio. A kwali ná Mbo̱ṅ a Yehova i si masawa tax na ná i mapungwa ekombo. Nde nika ńe̱se̱ e ta nde mpoṅ. E ta e biane̱ ná si no̱ngo̱ lasu la dongo o mambo ma politik na banga la janda dipapa la ńan la politik nde ba ta njo̱m.

O mo̱di ma Ńe̱te̱ki, di langi o ńuspepa ná sango ekombo a bake̱le̱ bonasango ńa ba mawe̱le̱ mpungu wuma ye̱se̱. A bīse̱ o ndongame̱n a jese̱no̱ na banedi bao ná a me̱nde̱ we̱le̱ ebol’a Mboṅ a Yehova owas’a mwekan. Ebol’asu e we̱le̱be̱ so̱ owas’a mwekan o 20 ma Maye̱se̱ 1967. Ponda to̱ ininga ombusa nika, sonja na bato ba mombweye mapapa ma be̱n ba tunge̱ o mukanjo m’ebolo, ba kwese̱ mo̱ nde balane̱ bamuloloma.

Ombusa biso̱ tombise̱ mińa milalo o beboa, balane̱ biso̱ o Mauritius, ekombo yena e ta owas’a byanedi ba Inglisi. Nde, baboledi ba Mauritius ba si boli biso̱ wonja o ja ka bamuloloma. Di lomabe̱ so̱ o Rodesia (ba mabe̱le̱ nin we̱nge̱ ná Simbabwe). Di po̱ino̱  owo, di bomane̱ sonja po̱ o o̱fis owe̱ni ba mombweano̱ mapapa ma be̱n, nu si puli ná jingeye o y’ekombo na nu kwalane̱ biso̱ ná: “Ba pangi bińo̱ o Malawi. Mauritius pe̱ ba bangi bińo̱, tatan bińo̱ lo mapo̱ owan, ońolana mambo ma bo̱bise̱ ńolo̱.” Anne a botedi nde jea. E ta nde biana to̱ moto a si ta a pula biso̱. O niponda, na puli jese̱le̱ mambo me̱se̱ na timba o Inglisi. O sukan bese̱le̱ ná di tombise̱ bulu o mukanjo m’ebolo nde na buńa bo bupe̱ jangame̱n tomba o o̱fis abu. Di ta di wo̱lo̱, nde di bengi bake̱ mambo me̱se̱ o mā ma Yehova. Mwese ma buńa bo bupe̱, di kusi wonja o ja ka be̱n o Simbabwe, lambo lena di si tano̱ jenge̱le̱. Na si me̱nde̱ dimbea ne̱ni na sengino̱ bo buńa—Na ta mbaki ná Yehova e o die̱le̱ biso̱.

O mukanjo m’ebolo ma Simbabwe, na lomabe̱ nde o O̱fis a ebol’a dikalo ni ta ńombwea Malawi na Mosambik. Bonasango ba ta ba takisabe̱ jita o Malawi. Dongo diwo̱ l’ebol’am di ta nde ná na tukwe̱ milangi baboledi b’ebondo ba Malawi ba tano̱ ba loma. Bulu bō̱ ke̱ ne o bo̱le̱ bolangi bō̱, na botedi o jea mbembe ońola mitakisan mena bonasango ba tano̱ ba lembe̱. * Nde na ta pe̱ muńenge̱ ońola tingame̱, jemea na titimbe̱ ba tano̱ ba lee̱le̱. —2 Kor. 6:4, 5.

Di boli me̱se̱ ná di kuseye bonasango bena ba dī o Malawi da la mudī name̱ne̱ pe̱ na ba bena ba ńī mitakisan mila o wala o Mosambik. Epep’a betukwedi ya Chichewa, eyeme̱ e mato̱po̱be̱ na bato jita, e lomabe̱ o eyid’a munasango mō̱ o Simbabwe. A ta a longa milongi na o̱fis ońola batukwedi. Balane̱ so̱ ebol’a mweńa ya tukwa kalati i se̱medi o Bibe̱l oboso.

Jombwedi ná mbu te̱ baboledi b’ebondo ba Malawi bukeye o jako̱to̱ne̱ dinde̱ne̱ la Chichewa o Simbabwe. Owo ba makusa milopo ma bekwali ma jako̱to̱ne̱. O wa labu, ba mabola me̱se̱ o jabane̱ nje ba kusino̱ na bonasango. Mbu mō̱, o ponda pe̱pe̱le̱ labu o Simbabwe, di tese̱ Esukul’a Ebol’a Janea o bwam ba longa ba baboledi b’ebondo ba ngiń’a mulema.

O mo̱di ma Ngo̱nde̱ 1975, na pe̱pe̱le Mboṅ a Yehova ya Malawi yena i ta i ńa mīla wala o mboko ma bawase̱ diwutamea o Mosambik. Ba bonasango ba ta ba bupe̱ bediedi ba bebokedi ka yine̱ Mboṅ a Yehova ye̱se̱, name̱ne̱ pe̱ na bediedi ba peńa jombwea te̱se̱ la dibe̱le̱ la Batudu. Batudu bena ba ta ba wa te̱se̱be̱ ba ta ba tese̱ jita la mambo ma mudī ka tombise̱ la bekwali ba ntelele, be̱ne̱ jakwalisane̱ la text a buńa na Njongo a Betatedi, name̱ne̱ na mako̱to̱ne̱. Ba ta ba te̱se̱ mambo o mboko ma bawase̱ diwutamea ka nje te̱ ma matombano̱ o mako̱to̱ne̱, ba ta ba be̱ne̱ o̱fis ońola bosangi, ońola da na ońola mbo̱le̱. Ba bonasango ba jemea, ba we̱li bola mambo jita na jongwane̱ la Yehova, di pe̱pe̱le̱ lembe̱ mba jita.

O su la mbu 1970, mukanjo m’ebolo ma Sambia mu botedi o jombwea Malawi. Nde na bengi te̱ nde jo̱nge̱le̱ bonasango ba Malawi, na kane̱ pe̱ ońol’abu, nika pe̱ nde jita la bonasango ba bolino̱. Ngedi jita, k’elong’a dibe̱le̱ la Mukanjo m’ebolo la Simbabwe, na dongame̱ne̱ bonasango bena ba lomabe̱ na Mulopo m’ebolo name̱ne̱ na bonasango bena ba ta bombwea ebolo bena ba wu o Malawi, o Afrika ńa mikondo na o Sambia. Ponda te̱ di ta nde di baise̱ biso̱me̱ne̱, “Nje jeno̱ ná di bata bola ońola bonasango ba Malawi e?”

Na ponda mitakisan mi wo̱ye̱. Bonasango bena ba ta ba ńa Malawi mīla ba botedi timba, to̱ ba bena ba ta ba dia o ekombo ba si ta pe̱ ba be̱ne̱ mitakisan ma ngińa. Bekombo ba mbasan be botedi jemba ebol’a Mboṅ a Yehova na bola pe̱ babo̱ wonja. Nika pe̱ nde Mosambik ba bolino̱ o 1991. Nde di  ta te̱ nde di baise̱ biso̱me̱ne̱ ná: ‘Njika ponda Mboṅ a Yehova ya Malawi i me̱nde̱no̱ be wonja e?’

Na ponda bete̱medi o Malawi be tuko, o 1993 pe̱ Gobina e sumo mwekan ba tano̱ ba we̱le̱ye̱ Mboṅ a Yehova. Ponda to̱ ininga ombusa nika, na ta na kwala na ńamuloloma mō̱ nu baise̱ mba ná :“O me̱nde̱ pe̱te̱ timba o Malawi e?” Kana na tano̱ na mábe̱ne̱ 59 mbu, nalabe̱ nde ná: “Ke̱m, nā duna jita.” Nde bo buńa me̱ne̱, di kusi leta di wu o Mulopo m’ebolo di ta di kwala ná di timbe owo.

Di ta di to̱ndo̱ ebol’asu o Simbabwe, e ta so̱ ndutu jita ná di no̱nge̱ bedomsedi. Di ta bonam o Simbabwe, di ta pe̱ di be̱ne̱ mako̱m ma bwam. Mulopo m’Ebolo mu langwedi biso̱ ná je ná di benga bolea o Simbabwe yete̱na di mapula. Di wusa so̱ po̱so̱ ńasu ngea, di benga ja o Simbabwe. Nde no̱nge̱le̱ ne̱ni Abraham na Sara bena ba ta nde badun ba bato, bese̱le̱no̱ bolongi babu ba bwam o bwam ba bupe̱ bediedi ba Yehova.—Bbot. 12:1-5.

Di no̱ngi bedomsedi ba bupe̱ bediedi ba bebokedi, na biso̱ di timba o Malawi o 1 Ngo̱nde 1995, nik’e ta nde na te̱ite̱i 28 mbu ombusa biso̱ tunge̱ owo nged’a boso. Dibe̱le̱ la mukanjo m’ebolo di longabe̱, di ta di be̱ne̱ bonasango baba na mba, na biso̱ di botea te̱se̱ ebol’a Mbo̱ṅ a Yehova.

E se̱ muńe̱nge̱ o je̱ne̱ ne̱ni Yehova a pomane̱no̱ o namse̱ ebolo! Muso̱ngi ma bate̱ dikalo mwasumwe̱ lambo ka 30 000 o 1993, na mo̱ mu buka 42 000 o 1998. * Dibe̱le̱ di Madie̱le̱ lemedi ná mukanjo m’ebolo ma peńa mu longabe̱ o bwam ba jombwea ebolo ende̱ne̱ yena e ta o mōnda. Jandi 12 hektare o Lilongwe, na mba na te̱se̱be̱ ka elong’a dibe̱le̱ la ebol’a longa.

Munasango Guy Pierce, elong’a Dibe̱le̱ di Madie̱le̱ nde a boli ekwal’a bake̱ la Yehova mandabo ma peńa o Emiase̱le̱ 2001. Buka na lokoli loba la bonasango b’ekombo bukedi, dongo labu dinde̱ne̱ pe̱ di ta di mádubisabe̱ buka 40 mbu. Ba bonasango na  bonańango ba lembe̱ mitakisan ma ngińa mimbu jita owas’a mwekan. Ba ta tue o mbad’eyobo, nde m’bwaṅ jita o mbad’a mudī. Tatan ba ta muńe̱nge̱ o je̱ne̱ Bete̱l abu ńa peńa. O Bete̱l ńe̱se̱, ba ta nde ba lo̱ngo̱ myenge ma Janea o mbad’a Afrika, nika ńe̱se e bati nde do̱lise̱ bo buńa, kańena na si me̱nde̱ dimbea mo̱ tom. Ne̱n ne̱ni Yehova a manamse̱no̱ ba bena ba malembe̱ mitakisan na jemea.

Ombusa longa la Mukanjo m’ebolo, na bo muńe̱nge o belabe̱ ngedi jita o bola bekwali ba bake̱ la mandabo ma Janea. Myemba ma Malawi mi tombwane̱ mudango ma longa la mandabo ma Janea ońola bekombo be si be̱n bekusedi dongo. Mimbu mi tombi, myemba mi ta nde mi ko̱to̱me̱ o mandabo ma longabe̱ na bebongo. Ba ta nde ba kudumane̱ minua na bewudu, ba ja pe̱ o be̱nji ba po̱ngino̱ na dibo. Tatan be muńe̱nge̱ o bolane̱ mutama o po̱ngo̱ briki, o longa bepolo ba ndongame̱n ba mpesa. Nde to̱ na nika, bonasango ba ta te̱ nde ba to̱ndo̱ ja o benji buka o konda ońolana ba ta be̱ne̱ ná nik’e mabola ná ba tindeye moto nu po̱i ombusa ponda epolo!

Na bo pe̱ muńenge̱ o je̱ne̱ ne̱ni Yehova ongwane̱no̱ bonasango na bonańango o ńaka o mbad’a mudī. Beso̱mbe̱ ba bonasango ba Afrika be ńakisane̱ mba tobotobo, ońolana ba ta be̱be̱ o wana jongwane̱, ba ta pe̱ ba pomane̱ jokwa mambo o belongedi bena bebokedi ba Yehova be tano̱ be bola babo̱. Nik’e boli ná ba we̱le̱ kusa m’bē̱ o Bete̱l na o myemba. Myemba mi kusi pe̱ jembame̱ na baboledi b’ebondo bena ba ta ba wa te̱se̱be̱ peńa, jita labu di ta nde bome ba bai. To̱ná bato jita name̱ne̱ na mbia mabu ba tano̱ ba pula ná ba be̱ne̱ bana, ban babaedi ba po̱si ná ba si maya o yen ebeyed’a mambo, o bwam ná ba bolane̱ longe̱ labu le̱se̱ o ebol’a Yehova.

Ombusa 52 mbu na tombise̱no̱ o Afrika, na kwedi diboa. Dibe̱le̱ di Madie̱le̱ di kasi jo̱nge̱le̱ la Mukanjo m’ebolo ná na lomabe̱ o Inglisi. Di bo ndutu o jese̱le̱ ebolo di tano̱ di to̱ndo̱, nde mbia ma Bete̱l a Inglisi mu mombwea biso̱ bwam.

Ne mbaki ná bedomsedi ba jese̱le̱ ná Yehova a die̱le̱ longe̱ lam nde be bedomsedi be peti na no̱ngino̱. Na po̱so̱ te̱ ńam ngea na mbame̱ne̱, longe̱ lam di wusa be̱ diwengisan jita. Yehova a bi ponda ye̱se̱ nje e mapule̱ mba o ‘ne̱nge̱le̱ mangea mam.’ (Min. 3:5, 6) Ke̱ ne eso̱mbe, na ta na to̱ndo̱ jokwa bia ne̱ni diyo dinde̱ne̱ di madangwano̱. Nde belongedi bena na kusane̱no̱ bebokedi ba Yehova be petane̱ nje ye̱se̱ na wusano̱ jokwa. Ońol’am, bedomsedi ba bolea Yehova nde be ta, mo̱ pe̱ nde be mbadi ni peti ńa bolane̱ longe̱!