Ị mam la 1935 ịị Darlaston, ko ri ụpa nya ẹga ọlẹ kịị wụrụ nya Black Country ụ-ụwa England. Ị ya wụrụ ịmwụ ọtụka-ọtụka ọlẹ kọ kaa myị̀ uhye-ogba ọọlajị nya ẹga ị-hya ụdụwa bala angị kaa kpa imechin ịtụka-ịtụka họ ụkụrwọ ụ-ụwa. Ụka kam gu ẹka lala ine, adam bala ịnam dọmwụ nyọka jẹ́ ịBayịbụụ bala Alibeenu nya iJihova. Ụka kam pwụ ẹka 14-15, m̀ wẹ ka jẹ́ nyori ẹlịlẹhị m wẹẹ jẹ́ lẹ, ọọwa m hu enyi Ohe la 1952 ụka kam gu ẹka 16 lẹlẹ.

Lụka ọwẹ-ọwẹ, m̀ dọmwụ nyọka jẹ́ ụkụrwọ nya ụbwọ i-ikompeni ọtụka-ọtụka ọhẹ ọlẹ kị kaa họ ang-abwọ bala apa ịhyẹ nya imoto. M̀ dọmwụ nyọka ye ọmẹjẹ ọlẹ kọ ka dam ụbwọ kị ka hum nya olegbeju nya ikompeni ọọwa, ụkụrwọ ọwẹ kpụm ịpyọ yẹẹyẹẹ.

M̀ la eje ọkpọnchị kam ka chị ụka ká ọngọ kpẹhị rịrị isekut wụrụm nyọka dọmwụ nya ọ-kpịlahị nya Ụpwụ Ọjẹ́jẹ nya Ọjịra-jịra ịị Willenhall, ọjịra-jịra ọla epweji nyam. Ma, m̀ baba nyọka cheje olujwo. Lụka ọwẹ, m kaa yẹjula ọjịra-jịra imiiye. La ẹpwụ nya epwihi, m̀ kaa kà ọjịra-jịra ọlẹ kọ ji ba ẹga ọlẹ kam kaa họ ụkụrwọ ba ịị Bromsgrove, ọlẹ kọ lụrụ lala ịmalị 20 hi ẹpwa nyam. La ọmyị́myị́ nya epwihi, ụka kam nyà wẹ ẹpwa nya adam, m̀ kaa kà ọjịra-jịra ọla Willenhall.

Chajị nyọlẹ kam tịtọ nyọka da ogu nya iJihova ụbwọ, m̀ ye ọwụrụ-wụrụ nya ọngọ kpẹhị rịrị isekut myị, nanana nyori ọọwa ka du kam ka pẹhi ụkụrwọ nyam ọlẹ kọ hám yẹẹyẹẹ. Ọ-ya iwe da ha iJihova nyọka kpam ụgbẹyị wụrụ ụgbẹyị nya ọhịhị ọlẹ kam chị ijẹma nyamwụ ẹnẹnẹhẹ lẹka da ham.

Ụka ọlẹ kam juwa ọọjịra-jịra nya Bromsgrove, m̀ tọ ọọnahị ọnyang ọhụ́hị-hụ́hị ọhẹ, ọlẹ ká iJihova họ́ọ yẹẹyẹẹ ká ẹnyị nyamwu ri Anne. Ahị ye awụlẹ la 1957, bala ọ-la iwe nyọka họ ụkụrwọ lawụlẹ lala angị ye ịlahị nya ụgbẹyị, angị kaa kpa ụka nyaa wuu ya ẹrụ ọnyịịla, ọngọ kpẹhị rịrị isekut, bala ụkụrwọ nya ịBẹtẹlụ ọhọhọ. Anne ya ọkẹkẹnị ham ẹ-ẹpwụ nya ọhịhị nyam wuu.

La 1966, ọ kpụhị ịpyọ nyọka juwa ị-ịkịlasị 42 nya ube-ụpwụ nya Gilead. Ị ya ahị du ka Malawi,  ọlẹ ká angịnyị kaa chabwọ nyamwụ nya ẹga ọnyịịla nya Africa ọọlajị nya ọnahị ọhọhọ bala o-ye angịnyị myị nya alụwa. Áhị yahị guru nyori áhị ka hụwa tata ka lẹ ka.

Ahị pwụ Malawi la ahyẹẹnụ 1 nya Ọya Oheeye, 1967. Ẹ-ẹpwụ nya ọya ọhọhẹ ọlẹ kahị pwụ ụwa, ahị kpa ụka nyahị lụmẹ-lụmẹ jẹ́ oja nya alụwa, ọọwa ahị dọmwụ nya ụkụrwọ nya district ọhọhọ lẹlẹ. Ahị kaa kụ omoto ọhẹ ọlẹ ká angịnyị lụmẹ-lụmẹ me nyori nyị ka jẹ́-ẹ ka ẹga myị́ ẹga myị́, dọmwụ tụ́ ẹpwụ nya enyi. Ma ọọwa á ri ẹlịlẹhị ka, ahị jẹ́-ẹ kpa bwu ẹpwụ nya enyi ọlẹ kọ lụmẹ gbuu-ka kem ịnyị. Ụka ọhẹ, ahị kụ́ ẹpwa ọla ịnawụ ọlẹ kọ baba nyọka yẹ ang da kụrwọọ u-uhye ọgba lụka nya alụhyọ chajị ká enyi ka do ju wẹpwụ nyamwụ ka. O ri ọmwụ ọdada olujwo hahị ẹ-ẹpwụ nya ụkụrwọ ọwẹ, ma ọ tị háahị!

La Ọya Ohene, m̀ wẹ ka jẹ́ nyori lụka o-kpii ahị ka la akama bwu ẹga nya igomenti. M̀ wo ẹla bwu iRediyo ká olegbeju nya ẹpwụma nya Malawi juwa chị ala ba Alibeenu nya iJihova nyori nyị́ kaa myị-ị̀ nyẹ ẹpwa ka bala o-ri nyị wẹẹ ju ọmwụ nya akama ha igomenti. Ma, ala ịịwa ri ịnịịkịla. Ahị wuu jẹ́ nyori ọ́ há igomenti ka nyọlẹ kahị pwa nyọka yụbwọ ju ẹla nya upe, ọgụgụ nyọlẹ kahị myị ye ụpwụ ibeenu nya ebwo nya alupe ka.

La Ọya Ohikichu, ahị wa ụ-ụpwụ nya oja nyori, olegbeju nya ẹpwụma ọwẹ nyị chị ala ba aanahị nya angị gu ẹla reeji ẹ-ẹga myị́ ẹga. Ọ ya dodehe ọọjịra-jịra ọtụka ọlẹ kị la nyori lụka kpii igomenti nyamwụ nyị ka hile Alibeenu nya iJihova. Ị hileehi la ahyẹẹnụ 20 nya Ọya Okiriwo, 1967. Ọ́ tata lụmẹ ị-ịlahị nyọọwa kaka, angị chụgbọhụ bala angị kpẹhị rịrị ẹla nya angị bwu ẹpwụma ịkịla a pweeji e-egbeju ẹpwa nyahị nyọka tọọ ku bala ọ-ka ku angị bwu ẹpwụma nyaa ka rụ lẹlẹ.

 Nyọlẹ kahị họ ahyẹẹnụ ịta u-ube nya agba, ị kpahị ka chụwa ẹ-ẹpwụma nya Mauritius kọ juwa e-ekpeleji nya Britain. Ma alegbeju ịlụwa á ka myị-ị̀ ya iwe da hahị ahị ka kụ ụwa nya angị bwu ọpyị ọkịla kaka ya ẹrụ ọnyịịla ụ-ụwa ka. Lẹ ị yahị du ka Rhodesia (ọlẹ kị jẹ́ lẹẹlẹẹ nya Zimbabwe). Nyọlẹ kahị pwụ ụwa bwaa, ahị tọ ọlagbama nya angị chụgbọhụ ị-kpẹhị rịrị ẹla nya angị bwu ẹpwụma ịkịla ọlẹ kọ myị hahị ahị ka ju ka ẹpwụma ọwẹ ka, ọ byihi yẹkẹẹ: “Ị kunu bwu Malawi. Ị́ myị ya ẹga da hanụ ịị Mauritius ka, ọọwa anụ rụ warị wẹ ẹgẹlẹ chajị nyori ị kaa ya ẹga da ha ọng myị́ ọng ẹ-ẹgẹlẹ lẹ.” Anne dọmwụ nyọka jida. Ọ lala o-ri ọngọngọhẹ á tịtọ nyahị ka! Ụka ọwẹ, m̀ tịtọ nyọka rụ kpụrụrụ tịrẹkpe ka England ẹpwụma nyam. Ụka ohyẹẹkpẹ, alegbeju ị-kpẹhị rịrị ẹla nya angị bwu ẹpwụma ịkịla ya iwe da hahị nyọka hyehe lodu gbe ụtụrụ e-egbeju ẹpwa nyahị, ma ahị nyị tị ka kpịlọhị kele ka egbeju-ẹpwa nyaa lahị ọpyẹpyẹ nyamwụ. Abwọ chị́ịhị pyẹpyẹ wuu lẹ, ma ahị godayị nyọka yẹ jaabwọ ká iJihova ka dahị ụbwọ. Lẹnụ nya ẹnụmwụ ọwẹ, la ọ-yahị me ka, ahị wo oja nyori nyị ya iwe da hahị nyọka kụ́ ẹpwụma nya Zimbabwe lala angga lẹ. Ḿ ka jẹ́-ẹ deeri jaabwọ kọ lam la ahyẹẹnụ ọwẹ kaka. M̀ wẹ ka jẹ́ myị̀myị̀ nyori iJihova à wẹẹ kpahị ụgbẹyị lẹ.

Bwu egbeju-ẹpwa ọla Zimbabwe, ị yam ji ebwo nya Service Department, nyọka kpẹhị rịrị Malawi bala Mozambique. Ị kaa tụ́ aanahị ịla Malawi pyịpyị yẹẹyẹẹ. Nya ụpa nya ụkụrwọ nyam, m kaa yẹ ẹla ịlẹ ká ọngọ kpẹhị rịrị isekut ya du warị wẹ egbeju-ẹpwa u-uhye nya aanahị ịla Malawi da ka òja ọkịla. Lobyi nya ẹnụmwụ ọhẹ ọlẹ kam họ ụkụrwọ gbee da ka alodu, m̀ jida ụka kam wa jaabwọ kị juwa tụ́ aanahị alẹng bala anyang pyịpyị ụ-ụwa. * Ma ịnyịnyị, m̀ yé ọhụ ojuju bwu o-godayi giri-giri, ọmyịmyị, bala ọhụ ọbaba nyaa.—2 Kọr. 6:4, 5.

Ahị maga jaabwọ kahị ka họ myị nyọka ya ang oriri nya olegu ha aanahị ịlẹ kị hi juwa ịị Malawi bala aanahị ịlẹ kị rụnyẹ rụ ka Mozambique nyọka kpịlaa be. Ebwo nya angị yẹ òja da ka Chichewa, òja ọlẹ kị kaa ya gụgụ wuu ịị Malawi mwụ rụ ka ọpyị nya ọọnahị ọhẹ ịị Zimbabwe. Ọọnahị ọọwa nwụ ẹpwa bala ẹgẹlẹ kị ka hụ họ ụkụrwọ haa ụ-ụwa. Ị kịnyaa la ụkụrwọ nya apwụ ị-da ịBayịbụụ wụlẹ ọ-yẹda ka òja ọkịla ụ-ụwa.

Ahị nwụlang nọ chajị ká angị kpẹhị rịrị isekut ịla Malawi ka wẹ ọjịra-jịra ọtụka nya Chichewa ọla Zimbabwe ẹka myị́ ẹka. Ụka kị pweeji, ị kaa ye egbeju nya ẹla ịlẹ kị wẹẹ ka dawụlẹ ọọjịra-jịra ọtụka. Ụka kị tịrẹkpẹ ka Malawi lẹ, ị kaa ga ụpa nya ẹla oyaya ịịwa gịla aanahị alẹng ịlẹ kị ka haa lẹlẹ. Ẹka ọhẹ nyọlẹ ká angị kpẹhị isekut ịwẹ wẹ Zimbabwe, ahị nwụla Kingdom Ministry School nọ nyọka jwaa ọhụ.

La Ọya Oheeye nya 1975, m̀ ju Alibeenu nya iJihova ịla Malawi ịlẹ kị rụnyẹ rụ ka Mozambique ụga. Aanahị ịwẹ juwa ba ẹla inyeewe ịlẹ ká ogu nya iJihova ya jẹ, tụ́ obyi omeme onyeewe u-uhye nya angịgbahị nya ọjịra-jịra. Angịgbahị inyeewe ịwẹ nwụla ang nya olegu lụmẹ-lụmẹ nọ, lala ụpa nya ẹla oyaya bwu ịBayịbụụ, ang ọjẹ́je nya ụtụrụ lawụlẹ, Ẹpwang ọ-Kụ Gbeji, bala ọ-kaa họ ọjịra-jịra nya isekut. Ị nwụla ịkampụ nyaa nọ lala ọjịra-jịra ọtụka, ị la ebwo nya angị kaa kpẹhị rịrị ẹga ọ-kpa cheri-cheri, angị ga ang oriri, bala angị gbeji. Aanahị alẹng ị-chịla o-hu ọkịlẹtụ ha ịwẹ họ ang lụmẹ-lụmẹ bwula ahị ọwawa nya iJihova, m̀ tị yé ọhụ ojuju nya ịlẹhị-ịlẹhị bwula ọọwa.

La ocheju nya 1970, egbeju-ẹpwa ọla Zambia dọmwụ nyọka kpẹhị rịrị ẹpwụma nya Malawi. Ma, m̀ kaa kịnyaa la ọ-kụ irya nya aanahị ịlụwa bala ọ-raabwọ chajị nyaa, jaabwọ ká aanahị ịkịla lụmẹ-lụmẹ kaa họ ịnyịnyị. Ụka lụmẹ-lụmẹ, nyọlẹ kam ri ọngọhẹ nya Angị Kpẹhị Rịrị Egbeju-ẹpwa ọla Zimbabwe wẹẹ, ahị kaa tọ awụle bala ọngọlẹ kị ya du ku ọmwakpa bwu egbeju-ẹpwa nyahị ọla odehe wuu, bala aanahị alẹng ịlẹ kị kaa kpịlahị ịla Malawi, South Africa, bala Zambia. Ụka myị́ ụka ahị kaa towo yẹkẹẹ, “Ẹlịyẹ ahị tị́ ka jẹ́-ẹ họ gụ ọọwa ha aanahị ịla Malawi?”

Jaabwọ ká ụka wẹẹ chịpwụrụ, ọtụpyịpyị chụ hi. Aanahị ịlẹ kị rụnyẹ rụ ka ẹpwụma ọkịla dọmwụ  nyọka nyà tịrẹkpẹ wẹ Malawi dụmwọ-dụmwọ, ịnyịnyị aanahị ịlẹ kịịwa á myị rụ ka dọmwụ nyọka la ịlaa bwu ẹpwụ nya akama onyobyi-obyi ọlẹ kị kaa yaa. Ẹpwụma ịkịla ịlẹ kị nẹpwa baa dọmwụ nyọka ya ẹga da ha Alibeenu nya iJihova nyọka tụ chị awụlẹ, kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ bala ọ-họ ang ịkịla. Mozambique dọmwụ nyọka họ ịnyị ịnyịnyị la 1991. Ma ahị kụ irya, ‘Ụka oyina Alibeenu nya iJihova ịla Malawi à tị́ ka la ịlaa?’

Iwe-ahụrụ nya upe ọla Malawi wẹ ka yẹda, ọọwa la 1993 lẹ, igomenti à ya ẹga da ha Alibeenu nya iJihova nyọka la ịlaa lẹlẹ. Ahyaahị ị-ịlahị nyọọwa, m juwa ya ẹla bala ọọnahị ọlẹng ọhẹ ọlẹ kọ tọm wo yẹkẹẹ, “À ka rụ tịrẹkpẹ ka Malawi?” Ụka ọwẹ m̀ gu ẹka 59, lẹ m̀ wọọ yẹkẹẹ, “Ehe, M̀ ri ọngọgbahị lụmẹ lẹ!” Ma, la ahyẹẹnụ ọwẹ kpangga, ahị ye ẹrụ bwu ẹga nya Angị Kpẹhị Rịrị Ogu byihi nyọka tịrẹkpẹ ka Malawi.

Ụkụrwọ nyahị ọla Zimbabwe háahị yẹẹyẹẹ, lẹ eje ọwẹ lujwo hahị nyọka chị. Ahị da ụtẹ weji bala ọ-la aligu ịnyịịla-ịnyịịla ụ-ụwa. Angị Kpẹhị Rịrị Ogu byihi nyori ahị nyị ka kịnyaa la ụkụrwọ nyahị ịị Zimbabwe kori ká ọọwa nyị háahị myị́. Lẹ ịnọ ahị ka jẹ́-ẹ chụ irya nyahị nyọka hụwa ịị Zimbabwe. Ma m̀ kpịtịya nya Ebiraham bala iSera ịlẹ kị rụ hi ẹpwa ọnyịịla-ọnyịịla nyaa ụka kị chị okwirichi nyọka mẹ ihi ojuju nyaa jẹ ẹ-ẹga nya ụgbẹyị ọkpakpa nya iJihova.—Ọmwụ. 12:1-5.

Ahị cheje nyọka ba ụgbẹyi ọkpakpa nya ogu nya iJihova jẹ bwula ọ-nyà tịrẹkpẹ wẹ Malawi la ahyẹẹnụ 1 nya Ọya Oheeye, 1995, ẹka 28 kẹkpẹ nyọlẹ kị yahị du wẹ ụwa nya ọgbanyẹ-ọgbanyẹ. Ị chụ Angị ka Kpẹhị Rịrị Egbeju-ẹpwa ọlụwa, kọ ri am bala aanahị alẹng imiiye ịkịla, ọọwa lẹ ahị domwụ nya ụkụrwọ ahyaahị bwula ọ-nwụlanọ jaabwọ kahị ka bwu họ ụkụrwọ nyahị ẹẹ.

O ri ahị ọwawa ọtụka nyọka yẹ jaabwọ ká iJihova họ ká ụkụrwọ nyahị juwa nwà kịlahị-ịlahị pápaapá! Angị kpa ẹrụ ọnyiịla pyẹ nwà bwu 30,000 la 1993 ka 42,000 la 1998. * Angị Kpẹhị Rịrị Ogu myị ọnụ ká egbeju-ẹpwa onyeewe ka kpẹhị rịrị akụrwọ ịdatị-datị ịlẹ kị baba ụ-ụwa. Ahị ra ọpyị ọtụka-ọtụka ịị Lilongwe, ịnyịnyị ị yam ji ẹpwụ nya ebwo nya ikomitii nya ebe ị-nwụnwụ.

Ọọnahị Guy Pierce, ọngọhẹ nya Angị Kpẹhị Rịrị Ogu à họ ụpa nya ẹla oyaya nya ebe ị-nwụnwụ inyeewe ọọwa o-hu chị ịgọgọ ha iJihova la Ọya  Ọharụ 2001 lẹ. Aanahị gụ ụnọ imiiye wẹ ọhụhụ ọọwa, iru nyaa ri angịlẹ kị hu enyi Ohe gụ ẹka 40 kẹkpẹ lẹ. Aanahị alẹng bala anyang ị-chịla o-hu ọkịlẹtụ ha ịwẹ bọhụ ẹ-ẹpwụ nya ịtụpyịpyị ẹka lụmẹ-lụmẹ lụka kị hile ụkụrwọ nyahị. Ị́ lang gbuu ka, ma ị la ọmyịmyị ọnyọọngịrị ẹ-ẹga nya iJihova. Lẹẹlẹẹ, ị chị ọkẹkẹnị nyọka ga wụlẹ ịBẹtẹlụ onyeewe nyaa yẹ lẹ. Ẹga myị́ ẹga kị kà ẹ-ẹpwụ nya ịBẹtẹlụ, ị juwa mweje nyahị la ọnụ nya Africa, ọlẹ kọ du ká ọhụhụ ọọwa kpụm ịpyọ yẹẹyẹẹ. Ọ mẹjẹ nyori iJihova kaa wahị kụrụ angị kaa bọhụ ẹpwụ nya ịmayẹ.

Ụka kị nwụ́ egbeju-ẹpwa kpá, ọ kpụm ugbodu nyii nyọlẹ kị dọmwụ nyọka ya ụkụrwọ nya Ube nya Ịpyị-adịrahụ o-hu chị ịgọgọ ha iJihova ham. Ọjịra-jịra ịla Malawi yé apyobwuna bwu obyi omeme nyọka nwụ Ebe nya Ịpyị-adịrahụ ha angịlẹ kị la ang gbuu ka. Ene-ene, aanahị kaa tụguru e-ebe nya ịnawụ. Ịwọ̀ bala amẹ ịdatị-datị ị-kpa nwaa lẹ, bala ekeji iwulele ịlẹ kị gu ilo bawụlẹ ị kaa ya da hụhụ lẹ. Ọlẹẹlẹẹ aanahị kaa họ ụkụrwọ yẹẹyẹẹ nyọka gba ịbịlọkụ ịlẹ kịị kpa nwụ ebe ị-kpa gbịgba ịnyịịla-ịnyịịla inyeewe. Ma ekeji iwulele ịlẹ kị gu ilo bawụlẹ há aanahị ịwẹ la ọ-hụhụ gụ chajị iwe kaa gba ọngịnyị gba ụ-ụwa gụ.

Ịnyịnyị ọ kpụm ugbodu nyii nyọka yẹ jaabwọ ká iJihova wẹẹ da aanahị ụbwọ nyọka nwà kịlahị ẹ-ẹpwụ nya ang nya olegu. Ẹla nya aanahị alẹng ịla Africa kaa myịm lẹhị yẹẹyẹẹ chajị ị hu ịlaa ha nyọka dụbwọ, ịnyịnyị ị jẹ́ ang lụmẹ-lụmẹ ahyaahị bwu ọmẹjẹ ọlẹ ká ogu nya iJihova kaa ya haa bala o-bwula ụkụrwọ ọlẹ kị kaa họ. Chajị nyọọwa, ị jẹ́ họ ụkụrwọ lụmẹ-lụmẹ gụ ọọwa ị-ịBẹtẹlụ bala ọjịra-jịra. Aanahị ịla ọjịra-jịra yé ọngịrị gụ ọọwa bwula angị kpẹhị rịrị isekut inyeewe ịlẹ kị chụ; iru nyaa ri angịlẹ kị ye ịhụ. Nanana nyori angịnyị lụmẹ-lụmẹ, tụ́ alugbiyegu nyaa ka tịtọ ká ịhụ bala ịrụ ịwẹ ka ma anyị, ma ị tọ anyị ịmama nọ kịlahị chajị kị ka jẹ́-ẹ họ ụkụrwọ ha iJihova gụ ọọwa.

Nyọle kam họ ẹka 52 Africa, M̀ dọmwụ nyọka jụ́ ẹdụrụ. Angị Kpẹhị Rịrị Ogu myị ọnụ ju eje ọchịchị nya Angị Kpẹhị Rịrị Egbeju-ẹpwa nyọka yahị du rụ ka Britain. Ọ jụ́ụhị nya ịlẹhị-ịlẹhị nyọka pẹhi ụkụrwọ ọlẹ kọ háahị yẹẹyẹẹ, ma ala ịBẹtẹlụ ịla Britain kpahị juhi yẹẹyẹẹ lụka nya ọngọgbahị oriri nyahị.

M̀ la ọ-jẹ́ myị̀myị̀ nyori o-ya iwe da ha iJihova nyọka kpam ụgbẹyị ọ-ọhịhị à ri eje ọchịchị nyam ọlẹ kọ há gụ wuu lẹ. Kori kam kpụnịrọ ẹla ọjẹ́jẹ nyịlọm, ịnọ ọhịhị nyam ka datị gbanggbang. IJihova jẹ́ “ụgbẹyị ọlẹ kọ pwoku” ham. (Etu 3:5, 6) Lala onjwo okolobya, ọ kpụm ịpyọ nyọka jẹ́ ang u-uhye nya abwọlẹ ká ikompeni ịtụka kaa bwu họ ụkụrwọ nyaa. Ma, ogu nya iJihova tị ya ụkụrwọ ọnyịịla-ọnyịịla ọlẹ kọ wum ẹpwụ ham. Ẹ-ẹga nyam, ịgba ọgbagba ha iJihova kịnyaa la ọ-ka ri ang ọlẹ kọ ya ọkẹkẹnị ham nyịlẹhị-ịlẹhị ẹ-ẹpwụ nya ọhịhị!