Xinyoʼlaak saʼ li chihabʼ 1935 aran Darlaston (Inglaterra), bʼarwiʼ wank li naʼajej Black Country, li naraj xyeebʼal «qʼeqi tenamit». Kikʼabʼaʼiik li naʼajej chi joʼkaʼin xbʼaan naq aran wank naabʼal ebʼ li ninqi ochoch li narisi qʼeqi sibʼ bʼarwiʼ nekeʼxyiibʼ li kʼaʼaq re ru. Naq wank tana kaahibʼ chihabʼ we, linnaʼ linyuwaʼ xeʼok xtzolbʼal li Santil Hu rikʼinebʼ laj testiiw re li Jehobʼa. Naq wank 14 malaj 15 chihabʼ we, chʼolchʼo chiwu naq aʼin li yaal ut xkubʼeek inhaʼ saʼ li chihabʼ 1952 naq wank 16 chihabʼ we.

Saʼebʼ li hoonal aʼan, xinʼok joʼ aj tenqʼ saʼ jun li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxyiibʼ ebʼ li kʼanjelobʼaal ut li naʼajmank choʼq rehebʼ li bʼelebʼaal chʼiichʼ. Xineʼxkawresi re kʼanjelak rikʼin li chʼuut li naril li kʼanjel ut nawulak chiwu.

Saʼ jun kutan, li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut kixpatzʼ we ma tinruuq xbʼeresinkil li Xtzolbʼal li Santil Hu saʼ li chʼuut li nabʼaanumank saʼ xyanqil xamaan aran Willenhall. Inkʼaʼ chik nintaw ru kʼaru tinbʼaanu. Xbʼaan naq nintzʼaqonk saʼ wiibʼ li chʼuut. Saʼ xyanqil xamaan ninwulak saʼ li chʼutam li nachʼ nakanaak chixkʼatq linkʼanjel, saʼ Bromsgrove, li nakanaak 32 kilómetros (20 millas) rikʼin li wochoch. Ut saʼ xraqik li xamaan, naq wankin rikʼin linnaʼ linyuwaʼ, ninxik saʼ li chʼuut re Willenhall.

Nawaj kʼanjelak saʼ li xmolam li Jehobʼa, joʼkan naq xinkʼulubʼa li kixye we li hermaan li naʼulaʼanink chʼuut, usta aʼin naraj xyeebʼal naq tinkanabʼ li kʼanjel li nawulak chiwu. Xkanabʼankil naq li Jehobʼa tinxbʼeresi kixkʼam chaq naabʼal li kʼanjel saʼ linyuʼam ut moko narahoʼk ta saʼ inchʼool.

Naq nintzʼaqonk saʼ li chʼuut re Bromsgrove, xinnaw ru li xʼAnne, li chʼinaʼus naʼilok ut kaw saʼ li xpaabʼal. Xoosumlaak saʼ li chihabʼ 1957. Chalen aran, xqakʼul naabʼal li osobʼtesihom joʼ li wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu 70 hoor, 130 hoor, ulaʼanink chʼuut ut saʼ Betel. Li xʼAnne naxkʼe xsahil inchʼool.

 Saʼ li chihabʼ 1966 xoowulak saʼ li Tzolok re Galaad ajl 42. Kʼajoʼ xchʼinaʼusal aʼin! Xootaqlaak aran Malaui, naabʼalebʼ nekeʼyehok re naq aʼan li tenamit li qʼaxal narahok xbʼaan naq chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ ut nekeʼkʼehok ochochnal li wankebʼ aran. Abʼan moko xoobʼayk ta chi wank aran.

Saʼ 1 re li po febrero re li chihabʼ 1967 xoowulak aran Malaui. Chiru jun po kaw xootzolok re xtzolbʼal li aatinobʼaal re li tenamit aʼan, ut xinwank joʼ li cheekel winq li narulaʼani li junjunq chi teep. Nokoobʼihajik saʼ li qaJeep Kaiser. Xqakʼoxla naq tooxnumsi yalaq bʼar usta chiru chamal haʼ. Abʼanan moko joʼkan ta. Wank sut nokookanaak saʼ li ochoch yiibʼanbʼil rikʼin sebʼ ut kʼim xbʼeen. Abʼan saʼ li habʼalqʼe tento tqakʼe junaq li loon xbʼaan naq naʼok li haʼ chisaʼ. Usta kichʼaʼajkoʼk chaq chiqu xbʼaanunkil li xkʼanjel li Yos, abʼanan sa chaq qachʼool!

Chiru li po abril, xinkʼe reetal naq kitiklaak li chʼaʼajkilal. Xwabʼi saʼ li raay jun li esil li kixkʼe laj Hastings Banda li najolomink re li tenamit Malaui, bʼarwiʼ kixye naq ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa inkʼaʼ nekeʼxkʼe li jalan jalanq chi tojlebʼ ut nekeʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼejilal. Chixjunil aʼin tikʼtiʼ. Li nachʼaʼajkink rehebʼ aʼan naq inkʼaʼ nokootzʼaqonk saʼ li xʼawabʼejilal, ut inkʼaʼ naqaloqʼ li tarjeet li naʼaatinak chirix li xʼawabʼejilal.

Chiru li po septiembre, li awabʼej kixye saʼ jun li hu naq ebʼ laj testiiw yookebʼ xbʼaanunkil naabʼal li rahilal. Saʼ jun li chʼutam li awabʼej aʼin kixye naq tixram chixjunil li xkʼanjel ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa. Saʼ 20 re octubre re li chihabʼ 1967 xeʼxram li qakʼanjel. Chirix chik aʼin, ebʼ li polisiiy li naril li xhuhebʼ li nekeʼok saʼ li tenamit xeʼwulak chi xtzʼapbʼal li qamolam ut ebʼ li hermaan li jalan xtenamitebʼ xeʼisiik saʼ li tenamit aʼan.

 Naq ak xqanumsi oxibʼ kutan saʼ tzʼalam, xooʼeʼxtaqla saʼ li tenamit Mauricio, li wank rubʼel xwankil li tenamit Gran Bretaña. Abʼanan, ebʼ laj ilol tenamit inkʼaʼ xooʼeʼxkanabʼ re naq tookʼanjelaq aran, ut xooʼeʼxtaqla Rodesia (li nawbʼil ru anaqwan joʼ Zimbabue). Naq xoowulak, xooxkʼul jun li polisiiy li naril xhuhebʼ li nekeʼok saʼ li tenamit ut kixye: «Ak isinbʼilex chaq saʼ li tenamit Malaui. Inkʼaʼ ajwiʼ xexkanabʼaak chi wank Mauricio ut anaqwan wankex arin xbʼaan naq nekeekʼoxla naq us texwanq». Naq kirabʼi aʼin li xʼAnne kiʼok chi yaabʼak. Chanchan naq maabʼar nokooʼeʼxkʼul! Li kʼaru nawaj chaq, aʼan sutqʼiik Inglaterra. Ebʼ li polisiiy xooʼeʼxkanabʼ re naq tqanumsi li qʼoqyink saʼ li rochochil li qamolam, re naq wulajaq tooxik saʼ li xʼofisiin. Qʼaxal lubʼluko, abʼan naqakanabʼ chixjunil saʼ ruqʼ li Jehobʼa. Sachso qachʼool xookanaak wulajaq: naq xeʼxye qe naq tooruuq chi kanaak Zimbabue. Inkʼaʼ tsachq saʼ linchʼool chanru xwekʼa wibʼ saʼ li kutan aʼan. Chʼolchʼo chiwu naq li Jehobʼa yook chi qabʼeresinkil.

Saʼ li qamolam re Zimbabue, xinkʼanjelak saʼ xyanqebʼ li nekeʼril li kʼanjel re tenqʼank saʼ Malaui ut Mozambique. Ebʼ li hermaan re Malaui yookebʼ chi rahobʼtesiik. Linkʼanjel aʼan xjalbʼal saʼ jalan chik aatinobʼaal li esil li nekeʼxtaqla ebʼ li nekeʼulaʼanink chʼuut saʼ li tenamit aʼan. Jun sut, xinkanaak najt qʼoqyink re xjalbʼal saʼ jun chik aatinobʼaal jun li esil. Naq xinyaabʼasi li yookebʼ xnumsinkil li hermaan, xinʼok chi yaabʼak. * Abʼan, li kixtochʼ inchʼool, aʼan rilbʼal naq tiikebʼ xchʼool, kawebʼ xpaabʼal ut wankebʼ xkuyum (2 Cor. 6:4, 5).

Xqabʼaanu chixjunil li wank saʼ quqʼ re naq maakʼaʼ tpaltoʼq rehebʼ li hermaan saʼebʼ li xpaabʼal li xeʼkanaak Malaui ut li xkohebʼ Mozambique xbʼaan li raaxiikʼ. Li chʼuut li najalok aatin saʼ Chichewa, li aatinobʼaal li nekeʼroksi Malaui, xeʼqʼaxonk Zimbabue, saʼ jun li naʼaj li kixkʼe jun li hermaan. Qʼaxal chaabʼil li xnaʼlebʼ li hermaan aʼin. Kixyiibʼ ebʼ li ochoch ut ofisiin choʼq rehebʼ laj jalol aatin. Chi joʼkan inkʼaʼ teʼxkʼanabʼ xjalbʼal ebʼ li tasal hu saʼebʼ li raatinobʼaal.

Xqakʼubʼ chixjunil re naq ebʼ li nekeʼulaʼanink chʼuut li wankebʼ Malaui rajlal chihabʼ naru nekeʼxik Zimbabue saʼ li nimla chʼutam li nabʼaanumank saʼ li aatinobʼaal chichewa. Aran nekeʼkʼeheʼk re li seeraqʼ re li nimla chʼutam. Ut naq nekeʼsutqʼiik Malaui, nekeʼxyal xqʼe chi xyeebʼal rehebʼ li hermaan chixjunil li xeʼrabʼi chaq saʼ li nimla chʼutam. Chiru jun rehebʼ li chihabʼ aʼan xooruuk xkʼubʼankil li Tzolok choʼq rehebʼ li nekeʼxbʼeresi li chʼuut saʼ Zimbabue re xkawresinkilebʼ xpaabʼal ebʼ li hermaan li nekeʼulaʼanink chʼuut.

Saʼ febrero 1975, xinʼulaʼani li naʼajej re kolok ibʼ li wank Mozambique re rulaʼaninkil ebʼ li hermaan li xeʼelelik chaq Malaui. Ebʼ li hermaan aʼin nekeʼxbʼaanu chixjunil li naxye li xmolam li Jehobʼa, xbʼaan naq ak xeʼxxaqabʼ jun chʼuut ebʼ li cheekel winq. Ebʼ li cheekel winq aʼin xeʼxkʼubʼ chixjunil re naq teʼxtenqʼa ebʼ li hermaan saʼebʼ li xpaabʼal, joʼ xkʼebʼal li seeraqʼ rajlal xamaan, xtzʼilbʼal rix li xraqal li Santil Hu li natzʼilmank rajlal kutan, Laj Kʼaakʼalehom, ut ebʼ li nimla chʼutam. Li naʼaj aʼin nakʼanjelak ajwiʼ joʼ nabʼaanumank saʼ junaq li nimla chʼutam, wank li chʼuut li nekeʼril li saabʼesink, li nekeʼxjekʼi li wa ut li nekeʼkʼaakʼalenk. Sachso inchʼool xinkanaak chi rilbʼal chanruhebʼ li hermaan aʼin xeʼxbʼaanu chixjunil rikʼin li rosobʼtesihom li Jehobʼa. Aʼin kʼajoʼ kixwaklesi linchʼool!

Saʼ xraqik li chihabʼ 1970, li qamolam re Zambia kiʼok rilbʼal li qakʼanjel saʼ Malaui. Junelik wankebʼ saʼ linchʼool ut saʼ lintij ebʼ li hermaan re Malaui, ut naabʼalebʼ chik nekeʼrekʼa ribʼ joʼ laaʼin. Saʼ xkʼabʼaʼ naq nintzʼaqonk saʼ li chʼuut li naril li qakʼanjel saʼ Zimbabue, naabʼal sut xinwank saʼ chʼutam rikʼinebʼ li hermaan li nekeʼwank joʼ ruuchil li qanimla molam. Saʼ li chʼutam ajwiʼ aʼin wankebʼ li hermaan li nekeʼril li qakʼanjel saʼ Malaui, Sudáfrica ut Zambia. Junelik naqakʼoxla: «Kʼaru chik tooruuq xbʼaanunkil re xtenqʼankilebʼ li hermaan re Malaui?».

 Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, kikʼosk li raaxiikʼ ut ebʼ li hermaan li xeʼelelik chaq Malaui xeʼok wiʼ chik chi sutqʼiik. Li xeʼkanaak saʼ li tenamit moko naabʼal ta chik li rahilal xeʼxkʼul. Ebʼ li tenamit xeʼok xkʼulubʼankil wiʼ chik li qakʼanjel chiru li chaqʼrabʼ ut inkʼaʼ chik nekeʼxram li qakʼanjel saʼ Mozambique, kibʼaanumank aʼin saʼ li chihabʼ 1991. Abʼan junelik naqakʼoxla: «Joqʼe teʼruuq chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa ebʼ li hermaan re Malaui chi maakʼaʼ tchʼiʼchʼiʼinq rehebʼ?».

Li awabʼej re Malaui kixjal li xnaʼlebʼ, ut saʼ 1993, li awabʼej inkʼaʼ chik kixram li qakʼanjel. Moqon, jun li hermaan li naxkʼe chixjunil li xhoonal saʼ li puktesink kixpatzʼ we: «Ma tatsutqʼiiq wiʼ chik Malaui?». Ak 59 chihabʼ wank we, ut xinye re: «Inkʼaʼ, ak tiixin chik!». Abʼan, saʼ li kutan ajwiʼ aʼan xqakʼul jun li esil li nachalk rikʼin li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa bʼarwiʼ naxye naq tooxik wiʼ chik Malaui.

Nawulak chiqu kʼanjelak Zimbabue, joʼkan naq xchʼaʼajkoʼk chiqu xkʼoxlankil li tqabʼaanu. Xookʼayk aran, ut saʼ xnumikebʼ li chihabʼ xqataw ebʼ li qamiiw. Li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ, xeʼxye qe wi naqaj naru tookanaaq Zimbabue. Moko xchʼaʼajkoʼk ta raj chiqu xbʼaanunkil li nawulak chiqu ut xooruuk raj chi kanaak aran. Abʼan xjultikoʼk we li kixbʼaanu laj Abrahán ut li xSara, li ak tiixebʼ chik naq xeʼxkanabʼ li rochoch, re xbʼaanunkil li naraj li Jehobʼa (Gén. 12:1-5).

Xqabʼaanu li xeʼxye qe li xmolam li Jehobʼa, xoosutqʼiik Malaui saʼ 1 re febrero re li chihabʼ 1995, ak xnumeʼk peʼ 28 chihabʼ qawulajik aran. Kixaqabʼamank li chʼuut li naril li qakʼanjel, oxibʼo li nokootzʼaqonk aran, ut moqon xqakʼubʼ li kʼanjel rehebʼ li qechpaabʼanel.

Qʼaxal chaabʼil rilbʼal chanru li Jehobʼa kirosobʼtesi li kʼanjel. Saʼ li chihabʼ 1993 ut 1998 saʼ junpaat xeʼkʼiik laj puktesinel: kaʼajwiʼ kiwank chaq 30,000 abʼan moqon kinumeʼk 42,000! * Xbʼaan naq wank naabʼal li kʼanjel, li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa keʼxkʼe qaleseens re naq tqayiibʼ jun li ochoch re li qamolam. Xqaloqʼ li naʼaj saʼ Lilongüe, li wank 120,000 meetr li xkaaxukuutil ut xineʼxkʼe chi kʼanjelak saʼ li chʼuut li naril li kʼanjel re kabʼlak.

Saʼ mayo re li chihabʼ 2001, li hermaan Guy Pierce, jun rehebʼ li Nekeʼjolomink re Xmolam  li Jehobʼa, kixkʼe li seeraqʼ re xqʼaxtesinkil chiru li Jehobʼa li akʼ molam. Xeʼwulak numenaq 2,000 aj Testiiw li wankebʼ saʼ li tenamit. Li xkʼihalebʼ ak numenaq 40 chihabʼ xkubʼikebʼ xhaʼ. Chiru naabʼal chihabʼ, ebʼ li hermaan aʼin li kawebʼ xpaabʼal, xeʼxkuy li rahobʼtesiik. Nebʼaʼebʼ, abʼan qʼaxal bʼihomebʼ saʼ li xpaabʼal. Ut anaqwan, qʼaxal sahebʼ saʼ xchʼool naq nekeʼrulaʼani li akʼ Betel. Nekeʼok xbʼichankil li bʼich re xkʼebʼal xloqʼal li Xʼawabʼejilal li Jehobʼa naq nekeʼnumeʼk saʼ li ochoch re li qamolam rikʼin li son li nekeʼroksi aran África. Aʼin kixtochʼ inchʼool. Xeʼxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa narosobʼtesihebʼ li nekeʼxkuy li rahobʼtesiik chi anchalebʼ xchʼool.

Naq ak xraqeʼk xkabʼlankil rochochil li qamolam, xintikibʼ xkʼebʼal li seeraqʼ re xqʼaxtesinkil re li Jehobʼa ebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl. Ebʼ li chʼuut saʼ Malaui yookebʼ xtawbʼal rusilal xkabʼlankil ebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl saʼ li tenamit li nebʼaʼebʼ. Wankebʼ li chʼuut li nekeʼxbʼaanu ebʼ li xchʼutam saʼ li ochoch li yiibʼanbʼil rikʼin li xcheʼul li eucalipto. Pim nekeʼxkʼe saʼ xbʼeen li ochoch ut, rikʼin sebʼ, nekeʼxyiibʼ ebʼ li tem. Ebʼ li hermaan kaw nekeʼkʼanjelak nekeʼxyiibʼ li ladriiy, re xyiibʼankil li Chʼutlebʼaal Kabʼl. Usta joʼkan, inkʼaʼ nekeʼraj li siiy, nekeʼraj bʼan li tem li yiibʼanbʼil rikʼin sebʼ, xbʼaan naq nekeʼxye, «bʼar naʼok jun naʼok wiibʼ».

Nasach ajwiʼ inchʼool chi rilbʼal chanru li Jehobʼa naxtenqʼahebʼ li kristiʼaan re naq teʼkʼiiq saʼebʼ li xpaabʼal. Li xwulak chiwu aʼan rilbʼal naq ebʼ li saaj hermaan re África nekeʼxyeechiʼi ribʼ chi tenqʼank ut saʼ junpaat nekeʼxtzol li naxkʼut li qamolam. Rikʼin li nekeʼxtzol, nekeʼkʼeheʼk xkʼanjel saʼ Betel ut saʼebʼ li chʼuut. Ebʼ li nekeʼulaʼanink chʼuut li tojeʼ xeʼok saʼ li kʼanjel nekeʼxwaklesi xchʼool li chʼuut. Naabʼal rehebʼ li hermaan aʼin sumsukebʼ. Re xkʼebʼal xtzʼaqobʼ li xkʼanjel chiru li Jehobʼa, ebʼ li sumal aʼin inkʼaʼ xeʼwank ralal xkʼajol usta nekeʼmineʼk ru xbʼaan li kʼalebʼaal, ut wank sut ebʼ li xjunkabʼal.

Naq ak xnumeʼk chik 52 chihabʼ qawanjik África, xinʼok chi yajerk. Li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa keʼxye re li chʼuut li naril li qakʼanjel re naq tooʼeʼxtaqla saʼ li qamolam re Gran Bretaña. Kʼajoʼ kirahoʼk saʼ qachʼool naq xqakanabʼ li qakʼanjel, abʼan li junkabʼal Betel re Gran Bretaña nokooʼeʼril chiʼus saʼ qacheekelal.

Xbʼaan naq xinkanabʼ naq li Jehobʼa tinxbʼeresi, kixbʼaanu naq qʼaxal us xinʼelk saʼ linyuʼam. Wi xinbʼaanu raj li nawulak chiwu, inkʼaʼ raj ninnaw chanru wankin anaqwan. Li Jehobʼa junelik naxnaw kʼaru aajel chiwu re naq us tinʼelq saʼ linyuʼam (Prov. 3:5, 6). Naq toj saajin chaq, nawulak raj chiwu xtzolbʼal chanru nekeʼkʼanjelak saʼ junaq li nimla molam. Abʼan li xmolam li Jehobʼa kixkʼe we jun li kʼanjel li kʼajoʼ nawulak chiwu. Kʼanjelak chiru li Jehobʼa kixkʼe ut toj yook xkʼebʼal xsahil inchʼool.